Яһалма интеллект

Һылтанмаларҙы төҙәт
Википедия — ирекле энциклопедия мәғлүмәте

Яһалма интеллект (ЯИ; ингл. artificial intelligence, AI) — аҡыллы системаларҙың кеше генә башҡара ала тип һаналған ижади функцияларҙы үтәү үҙенсәлеге[1] (яһалма аң менән бутамаҫҡа); аҡыллы машиналар, бигерәк тә аҡыллы компьютер программалары эшләү фәне һәм технологияһы[2].

Яһалма интеллект кеше интеллектын аңлау өсөн компьютерҙар ҡулланыу бурысы менән бәйле, әммә биологик оҡшашлыҡ ысулдары менән генә сикләнмәй[2].

Әле булған интеллектуаль системалар тар йүнәлештә ҡулланыла. Мәҫәлән, шахматта кешене еңә алған программалар һорауҙарға яуап бирә алмай һ. б.

Массачусетс технология институты музейында яһалма интеллектлы Кисмет роботы, 2006 йыл.
АСИМО — Хонда фирмаһының аҡыллы гуманоид роботы
RoboCup турниры

Терминдың килеп сығышы һәм «яһалма интеллект» терминын аңлау[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Преамбулалағы 1956 йылда Дартмут университетындағы конференцияла Джон Маккарти килтерелгән яһалма интеллект билдәләмәһе кеше интеллектын аңлау менән туранан-тура бәйләнмәгән. Маккарти фекеренсә, яһалма интеллект буйынса тикшеренеүселәр, аныҡ проблемаларҙы хәл итеү өсөн кәрәк булған осраҡта, кешелә күҙәтелмәгән алымдарҙы ла ирекле ҡуллана ала[2].

«Проблема шунда: беҙ ниндәй хисаплау процедураларын аҡыллы тип атарға теләүебеҙҙе әлегә дөйөм билдәләй алмайбыҙ. Беҙ интеллекттың ҡайһы бер механизмдарын аңлайбыҙ һәм ҡалғандарын аңламайбыҙ. Шуға күрә был фән эсендә интеллект донъяла маҡсаттарға өлгәшеү һәләтенең хисаплау компоненты булараҡ ҡына аңлашыла» тип үҙ билдәләмәһен аңлата Джон Маккарти[2].

Шул уҡ ваҡытта интеллект тик биологик феномен ғына була ала тигән ҡараш та бар[3].

Инглиз телендә artificial intelligence тигән фраза традицион рус тәржемәһендә алған антропоморф төҫкә эйә түгел: ҡулланылған контекста intelligence һүҙе бөтөнләй «аҡыллылыҡ һәләте» тигәнде аңлатмай (бының өсөн аҡылдың инглиз аналогы бар intellect)[4].

Яһалма интеллекттың түбәндәге билдәләмәләре бар:

  • Ғәҙәттә интеллектуаль тип һаналған кеше эшмәкәрлегенең шул төрҙәрен аппарат йә программа моделләштереү бурыстары ҡуйылған һәм хәл ителгән фәнни йүнәлеш[5].
  • Ҡағиҙә булараҡ, кешенең өҫтөнлөклө хоҡуғы тип һаналған функцияларҙы (ижади) башҡарыу өсөн аҡыллы системаларҙың үҙсәнлеге. Шуның менән бергә аҡыллы система — ғәҙәттә ижади тип һаналған, билдәле бер предмет өлкәһенә ҡараған проблемаларҙы хәл итергә һәләтле техник йә программа тәьминәте системаһы, уның белемдәре бындай система хәтеренә һаҡлана. Аҡыл системаһы структураһына өс төп блок — белем базаһы, ҡарар сығарыусы (решатель) һәм мәғлүмәт индереү өсөн махсус программаһыҙ компьютер менән аралашыу мөмкинлеге биргән аҡыллы интерфейс инә[5].
  • Информатика һәм мәғлүмәт технологиялары йүнәлешенең бурысы — компьютер системалары һәм башҡа яһалма ҡулайламалар ярҙамында нигеҙле фекерләү һәм ғәмәлдәрҙе тергеҙеү[6].
  • Системаның тышҡы мәғлүмәттәрҙе дөрөҫ аңлатыу, бындай мәғлүмәттәрҙән өйрәнеү һәм алынған белемдәрҙе һығылмалы адаптация юлы менән аныҡ маҡсаттарға һәм маҡсаттарға өлгәшеү өсөн файҙаланыу мөмкинлеге.[7].

Интеллекттың кеше һәм «машина» өсөн уртаҡ булған айырым билдәләмәләренең береһен түбәндәгесә формулировкаларға мөмкин: «Интеллект — системаның мәсьәләләрҙе хәл итеү өсөн үҙ аллы өйрәнеү программаларын (тәү сиратта эвристик) булдырыу һәләте».[8].

Яһалма интеллект фәнен үҫтереүҙең тәүшарттары[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Яһалма интеллекттың яңы фәнни йүнәлеш булараҡ тарихы XX быуат уртаһында башлана. Был ваҡытҡа уның килеп сығышының тәүшарттары бик күп булған: философтар араһында кеше тәбиғәте һәм донъяны танып белеү процесы тураһында бәхәстәр булған, нейрофизиологтар һәм психологтар кеше мейеһе һәм фекерләү эшмәкәрлегенә ҡағылышлы бер нисә теория уйлап тапҡан, иҡтисадсылар һәм математиктар оптималь иҫәпләүҙәр һәм донъя тураһында белемде формаль формалаштырылған формала күрһәтеү мәсьәләләрен биргән; ниһайәт, иҫәпләүҙең математик теорияһына нигеҙ һалыу — алгоритмдар теорияһы барлыҡҡа килә һәм тәүге компьютерҙар булдырыла.

Иҫәпләү тиҙлеге йәһәтенән яңы машиналарҙың мөмкинлектәре кешенән ҙурыраҡ булып сыҡты, шуға күрә фәнни берләшмәлә һорау тыуа: компьютер мөмкинлектәренең сиктәре ниндәй һәм машиналар кеше үҫеше кимәленә етерме? 1950 йылда информатика өлкәһендәге пионерҙарҙың береһе инглиз ғалимы Алан Тьюринг «Машина уйлай аламы?»[9] тигән мәҡәлә яҙа, унда машинаның интеллект йәһәтенән Тьюринг-тест тип аталған кеше менән тиң буласаҡ мәлде билдәләү процедураһын тасуирлай.

СССР-ҙа һәм Рәсәйҙә яһалма интеллект үҫеше тарихы[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Коллегалар кәңәшсеһе Корсаков Семен Николаевич (1787—1853) яһалма интеллекттың тәбиғи көсәйткес булараҡ хәҙерге төшөнсәһен сағылдырып, фәнни ысулдар һәм приборҙар эшләү юлы менән аҡыл мөмкинлектәрен көсәйеү бурысын ҡуя.1832 йылда С. Н. Корсаков эҙләү, сағыштырыу һәм классификация өсөн психик әүҙемлекте өлөшләтә механизациялау өсөн үҙе уйлап сығарған биш механик ҡулайламаның тасуирламаһын баҫтырып сығара. Үҙенең станоктарын проектлағанда Корсаков информатика тарихында беренсе тапҡыр перфорацияланған карталар ҡуллана, улар белем базаһы ролен үтәй, ә станоктар, асылда, иң беренсе эксперт системаһының булған.[9][10].

СССР-ҙа яһалма интеллект өлкәһендә эштәр 1960-се йылдарҙа[11] башлана. Мәскәү университетында һәм Фәндәр академияһында Вениамин Пушкин һәм Д. А. Поспелов етәкселегендә бер нисә тикшеренеүҙәр үткәрелә. 1960 йылдар башынан М. Л. Цетлин һәм уның коллегалары автомат-машиналарын әҙерләү менән бәйле мәсьәләләрҙе хәл итә.

1964 йылда Ленинград логика белгесе Сергей Масловтың «Предикаттарҙың классик иҫәпләүендә сығарылмалыҡты асыҡлауҙың кире ысулы» («Обратный метод установления выводимости в классическом исчислении предикатов») эше баҫылып сыға, унда беренсе тапҡыр предикация иҫәпләүендә теоремаларҙы иҫбатлауҙы автоматик эҙләү ысулы тәҡдим ителә.

1966 йылда В. Ф. Турчин Рефал (программалау теле) рекурсив функциялар телен үҫтерә.

1970-се йылдарға тиклем СССР-ҙа бөтә һалма интеллект тикшеренеүҙәре кибернетика сиктәрендә алып барыла. Академик А. И. Берг тәҡдиме буйынса СССР Фәндәр академияһының Кибернетика буйынса советында «Яһалма интеллект проблемалары буйынса математик логика методикаһы» комиссияһы булдырыла, уның беренсе рәйесе С. Я. Маслов була. Д. А. Поспелов фекеренсә, был ваҡытта бер нисә академик бәхәстәр арҡаһында «информатика» һәм «кибернетика» фәндәре ҡатнаш була. Тик 1970-се йылдар аҙағында ғына СССР-ҙа информатика бүлеге булараҡ «яһалма интеллекттың» фәнни йүнәлеше тураһында һөйләй башлайҙар. Шул уҡ ваҡытта информатика үҙе «кибернетика»ны үҙ эсенә ала.

1970 йылдар аҙағында яһалма интеллект буйынса аңлатма һүҙлеге, яһалма интеллект буйынса өс томлыҡ белешмә һәм информатика буйынса энциклопедик һүҙлек булдырыла, уларҙа информатиканың башҡа бүлектәре менән бер рәттән «Кибернетика» һәм «Яһалма интеллект» бүлектәре лә индерелә. 1980-се йылдарҙа «информатика» термины киң тарала, ә «кибернетика» термины әйләнештән юҡҡа сыға һәм 1950-се йылдар аҙағы — 1960-сы йылдар[12] башындағы «кибернетик бум»[13] дәүерендә барлыҡҡа килгән учреждениеларҙың исемдәрендә генә ҡала. Яһалма интеллектҡа, кибернетикаға һәм информатикаға бындай ҡараш күптәргә оҡшамай. Был Көнбайышта был фәндәрҙең сиктәре бер ни тиклем башҡаса булыуы менән бәйле[14].

Рәсәйҙә 2019 йылдың 30 майында В. В. Путин рәйеслегендә һанлы иҡтисадты үҫтереү мәсьәләләре буйынса кәңәшмәлә яһалма интеллекттың милли стратегияһын әҙерләү тураһында ҡарар сығарыла. Уның сиктәрендә 90 миллиард һум аҡса бүлеү буйынса федераль программа әҙерләнә.[15][16].

2019 йылдың 10 октябрендә В. В. Путин указы менән Рәсәйҙә яһалма интеллектты үҫтереүҙең милли стратегияһын 2030 йылға тиклем раҫлана.[17].

2020 йылдың 27 авгусында «Яһалма интеллект» милли проекты раҫлана, уның етәксеһе итеп иҡтисади үҫеш министры урынбаҫары Оксана Тарасенко тәғәйенләнә.[18][19].

2020 йылдың декабрендә яһалма интеллект буйынса Artificial Intelligence Journey (AI Journey) икенсе конференцияһың донъяның топ-3 форумына инә. Унда (онлайн) 80 илдән 20 меңдән ашыу кеше ҡатнашты, конференцияла Владимир Путин ҡатнашты.[20][21].

2021 йылдың яҙында премьер-министр Михаил Мишустин яһалма интеллект өлкәһендә шөғөлләнгән компанияларға 1,4 млрд һум күләмендә финанс ярҙам бүлеү ҡағиҙәләрен раҫланы (2021 йылға).[22]

Йүнәлештәре һәм алымдары[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Проблемаларҙы аңлау йүнәлеше[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Яһалма интеллект нимә эшләй, тигән һорауға бер генә дөрөҫ яуап та юҡ. ЯИ тураһында китап яҙған һәр автор был фәндең ҡаҙаныштарын күҙ уңында тотоп, быға тиклем билдәле булған билдәләмәнән сығып яҙа.

Фәлсәфәлә кеше аҡылының тәбиғәте һәм статусы тураһындағы мәсьәлә сиселмәгән. Компьютерҙарҙың «аҡыллылыҡҡа» өлгәшеү өсөн аныҡ критерийы юҡ, шулай ҙа яһалма интеллект башында ҡайһы бер гипотезалар тәҡдим ителә, мәҫәлән, Тьюринг-Симон гипотезаһы йәки Тьюринг-Симон гипотезаһы. Шуға күрә ЯИ бурыстарын аңлауҙа ла, аҡыллы мәғлүмәт системаларын булдырыуҙа ла бик күп алымдар булыуға ҡарамаҫтан, ЯИ үҫешенең ике төп алымын айырырға мөмкин.[23]:

  • өҫтән аҫҡа (ингл. Top-Down AI), семиотический — юғары кимәлдәге менталь процестарҙы: фекерләүҙе, фекерләүҙе, телмәрҙе, хис-тойғоларҙы, ижадты оҡшатыусы эксперт системаларын, белем базаларын һәм логик инференция системаларын булдырыу;
  • аҫтан өҫкә (ингл. Bottom-Up AI), биологик — биологик элементтар нигеҙендә аҡыллы тәртипте имитациялаған нервы селтәрҙәрен һәм эволюцион иҫәпләүҙәрҙе өйрәнеү, шулай уҡ нейрокомпьютер йәки биокомпьютер кеүек тейешле иҫәпләү системаларын булдырыу.

Тьюринг тесты һәм интуитив йүнәлеш[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Human Behaviour.png

Эмпирик һынауҙы Алан Тьюринг 1950 йылда «Mind» фәлсәфәүи журналында баҫылған «Хисаплау техникаһы һәм интеллект» (ингл. Computing Machinery and Intelligence)[24]мәҡәләһендә тәҡдим итә. Был һынауҙың маҡсаты — кешегә яҡын яһалма фекерләү мөмкинлеген билдәләү.

Был тесттың стандарт аңлатмаһы: «Кеше компьютер һәм бер кеше менән аралаша. Һорауҙарға яуаптарға таянып, ул кем менән һөйләшкәнен билдәләргә тейеш: кеше менәнме, әллә йәки компьютер менәнме?. Компьютер программаһының бурысы — кешене дөрөҫ булмаған һайлау яһарға мәжбүр итеп, уны аҙҙырыу». Һынауҙа ҡатнашыусыларҙың барыһы ла бер-береһен күрмәй.

  • Иң дөйөм йүнәлеш ЯИ-ның кешеләрҙән бер нимәһе менән дә айырылмаған тәртипте күрһәтеү мөмкинлеге. Был идея Тьюринг һынау алымын дөйөмләштереүҙән ғибәрәт, унда әйтелгәнсә, машина ябай кеше менән һөйләшеүҙе алып бара алғанда аҡыллыға әйләнәсәк, ә станок менән нимә һөйләшкәнен аңлай алмаясаҡ (аралашыу хат яҙышыу юлы менән бара).
  • Фәнни-фантастик яҙыусылар йыш ҡына икенсе төрлө ҡараш тәҡдим итә: машина тойорға һәм ижад итергә һәләтле булғанда ЯИ барлыҡҡа килә.Мәҫәлән, "Ике йөҙ йәшлек кеше" фантастикаһында Эндрю Мартиндың хужаһы уның проекты буйынса уйынсыҡтар ижад итә башлағас ҡына уға кешегә ҡараған кеүек мөнәсәбәт башлай. Коммуникацияларға һәм уҡытыуға һәләтле булған Дейта ("Йондоҙло юл" фантастикаһында) хис-тойғоға һәм интуицияға эйә булырға хыяллана.

Һуңғы алым тәнҡиткә бирешмәй тиәрлек. Мәҫәлән, тышҡы йә эске мөхиттең ҡайһы бер параметрҙарын баһалау һәм уларҙың уңайһыҙ ҡиммәттәренә яуап биреүсе механизм булдырыу еңел. Бындай система тураһында уның хистәре бар тип әйтергә мөмкин («ауыртыу» — шок датчигы эшмәкәрлегенә реакция, «аслыҡ» — батарея зарядының түбән булыуына реакция һ.б.). Кохонен карталары һәм «аҡыллы» системаларҙың башҡа күп кенә продукттары төҙөгән кластерҙарҙы ижадтың бер төрө итеп ҡарарға мөмкин.

Иҫкәрмәләр[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

  1. ↑ Аверкин А. Н., Гаазе-Рапопорт М. Г., Поспелов Д. А. Толковый словарь по искусственному интеллекту. — М.:Радио и связь, 1992. — 256 с.
  2. ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 What is Artificial Intelligence? FAQ от Джона Маккарти, 2007
  3. ↑ М. Эндрю. Реальная жизнь и искусственный интеллект // «Новости искусственного интеллекта», РАИИ, 2000
  4. ↑ Гаврилова Т. А. Хорошевский В. Ф. Базы знаний интеллектуальных систем: Учебник для вузов(недоступная ссылка)
  5. ↑ 5,0 5,1 Аверкин А. Н., Гаазе-Рапопорт М. Г., Поспелов Д. А. Толковый словарь по искусственному интеллекту. — М.:Радио и связь, 1992. — 256 с.
  6. ↑ Г. С. Осипов. Искусственный интеллект: состояние исследований и взгляд в будущее
  7. ↑ Andreas Kaplan; Michael Haenlein (2019) Siri, Siri in my Hand, who’s the Fairest in the Land? On the Interpretations, Illustrations and Implications of Artificial Intelligence, Business Horizons, 62(1)
  8. ↑ Ильясов Ф. Н. Разум искусственный и естественный // Известия АН Туркменской ССР, серия общественных наук. 1986. № 6. С. 46—54.
  9. ↑ Изобретения С. Н. Корсакова
  10. ↑ Михайлов А. С. Усиление возможностей разума – изобретения С.Н. Корсакова // Искусственный интеллект и принятие решений. — 2016. — № 2. — С. 5—15.
  11. ↑ Г. С. Осипов. Искусственный интеллект: состояние исследований и взгляд в будущее
  12. ↑ Д. А. Поспелов. Становление информатики в России
  13. ↑ Искусственный интеллект в СССР. 10 сентябрь 2018 тикшерелгән.
  14. ↑ К истории кибернетики в СССР. Очерк первый, Очерк второй
  15. ↑ Газета «Коммерсантъ» № 92 от 30.05.2019, стр. 1 Правительству прибавят искусственного интеллекта
  16. ↑ Лилит Саркисян, Мария Ефимова Но властелином быть обязан (рус.) // Новая газета. — 2019. — № 59. — С. 9.
  17. ↑ Указ Президента Российской Федерации О развитии искусственного интеллекта в Российской Федерации
  18. ↑ Президиум правкомиссии по цифровому развитию утвердил федеральный проект «Искусственный интеллект» // Экспертный центр электронного государства. — 2020. — 31 август. — Дата обращения: 11.05.2021.
  19. ↑ Замминистра экономического развития Оксана Тарасенко в интервью CNews — о развитии искусственного интеллекта в России // CNews. — 2021. — 9 февраль. — Дата обращения: 11.05.2021.
  20. ↑ AI Journey вошла в топ-3 мировых конференций по искусственному интеллекту // SberPress : сервис новостей об экосистеме Сбера. — 2021. — 2 декабрь. — Дата обращения: 11.05.2021.
  21. ↑ Конференция по искусственному интеллекту // Президент России : сайт администрации президента РФ. — 2020. — 4 декабрь. — Дата обращения: 11.05.2021.
  22. ↑ Правительство окажет поддержку разработчикам проектов в сфере искусственного интеллекта. — Дата обращения: 11.05.2021.
  23. ↑ Jack Copeland. What is Artificial Intelligence? 2000
  24. ↑ Alan Turing, «Computing Machinery and Intelligence 2013 йылдың 28 март көнөндә архивланған.», Mind, vol. LIX, no. 236, October 1950, pp. 433—460.

Әҙәбиәт[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Һылтанмалар[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

https://ba.wikipedia.org/w/index.php?title=Яһалма_интеллект&oldid=1186903 ҡабул ителгән