Артыш

	Артыш
	; Үҫемлектең дөйөм куренеше
Фәнни классификация
Домен:	Эукариоттар
Батшалыҡ:	Үҫемлектәр
Отдел:	Ылыҫлылар
Класс:	Ылыҫлылар
Тәртип:	Ҡарағайҙар
Ғаилә:	Кипарис һымаҡтар
Ырыу:	Артыш
Төр:	Артыш
Халыҡ-ара фәнни исеме
	Juniperus communis L., 1753
Һаҡлау статусы
	Ҙур хәүеф янамай; IUCN 2.3 Least Concern : 42229
ITIS	194820
NCBI	58039
EOL	1061674
GRIN	t:20821
IPNI	262182

Был терминдың башҡа мәғәнәләре лә бар, ҡарағыҙ: Артыш (мәғәнәләр).

Артыш (рус. Можжеве́льник обыкнове́нный, лат. Juníperus commúnis) — Кипаристар (Cupressaceae) ғаиләһенә ҡараған йыл буйы йәшел төҫөн юғалтмаған бәләкәй ылыҫлы ағас үҫемлек заты. Яҡынса 40 төрө билдәле, Төньяҡ ярымшарҙың уртаса, субтропик һәм тропик бүлкәттәрендә таралған. Башҡортостанда 3 төрө үҫә. Яҡтылыҡ яратыусы мәңге йәшел ылыҫлы ике өйлө ҡыуаҡ йәки 100—200 йәшкә етеүсе, бейеклеге 1—3 м тиклем тәпәш ағас. Сатыры йомортҡа, конус формаһында йәки тәпәшәк (йәйенке). Йәш үҫемлектәрҙең япрағы энәле, ҙурҙарыныҡы — ҡаты, энә һымаҡ, оҙонлоғо 4—20 мм, суғында 3‑әр бөртөк (казак А. тәңкә формаһында, оҙонлоғо 1—2 мм, ҡапма‑ҡаршы, парлы). Ата тубырсыҡтар ваҡ, һары, оҙонса, йәш инә тубырсыҡтар аҡһыл йәшел, йомортҡа формаһында, 3—6 орлоҡ тәңкәһенән тора. Һеркәләнеүе апр. аҙағында — май башында яңы ылыҫы барлыҡҡа килгәнгә тиклем була. Һеркәләнгәндән һуң инә тубырсыҡ тумалаҡ һутлы «тубырсыҡ емеш» булып үҫеп китә, ул 2—3 йылда өлгөрә. Тубырсыҡтар, нигеҙҙә, ҡоштар ярҙамында тарала. Казак А. башлыса Башҡортостан Республикаһының көньяҡ һәм көньяҡ‑көнсығыш райондарында ҡоро, ташлы битләүҙә һәм асылып ятҡан эзбизле ерҙә, ябай артыш Башҡортостан (Көньяҡ) Уралының ылыҫлы урмандарының ваҡ ағаслыҡтарында, һирәгерәк Башҡортостандың Урал алдының төньяғында үҫә. Себер артышы урмандың өҫкө сиге янында тауҙарҙың ташлы битләүҙәрендә, һирәк осраҡта ҡарағас, шыршы урмандарының ваҡ ағаслыҡтарында һәм кәкре ҡайын урмандарында (Белорет, Учалы р‑ндары) осрай. Декоратив үҫемлектәр; һөҙәклектәрҙе нығытыу өсөн ҡулланыла. Ябай А. тубырсыҡтары составында фитонцидтар, эфир майҙары бар, медицинала, аҙыҡ‑түлек һәм парфюмерия‑косметика сәнәғәтендә ҡулланыла. Казак А. — ағыулы үҫемлек.. Бейеклеге 1-3 м тирәһе, сәскәһе йәшкелт, емеше йылына бер өлгөрә. Артыш ҡомло һәм ташлы тупраҡта, ҡырағай һәм ҡырағай ҡатнаш урмандарҙа үҫә. Башҡортостанда Белорет, Бөрйән, Архангел, Ғафури, Дүртөйлө райондарында йыш осрай.


Артыш «Köhler’s Medizinal-Pflanzen», 1887 китабынан ботаник иллюстрация

Фотографиялар

Әҙәбиәт

Губанов И. А., Киселёва К. В., Новиков В. С., Тихомиров В. Н. 895. Althaea officinalis L. — Можжевельник обыкновенный// Иллюстрированный определитель растений Средней России. В 3-х томах — М.: Т-во науч. изд. КМК, Ин-т технолог. иссл, 2003. — Т. 2. Покрытосеменные (двудольные: раздельнолепестные). — С. 550. — ISBN 9-87317-128-9
Ғүмәров В. З. Тыуған яҡтың шифалы үҫәмлектәре. —Өфө: Башҡортостан китап нәшриәте, 1996. — 160 б. — ISBN 5-295-01499-1