Аҡ төлкө
| Аҡ төлкө | ||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 | ||||||||||||||
| Фәнни классификация | ||||||||||||||
|
||||||||||||||
| Латинса исеме | ||||||||||||||
| Alopex lagopus Linnaeus, 1758 |
||||||||||||||
| Синонимдары | ||||||||||||||
|
||||||||||||||
| Ареал | ||||||||||||||
 | ||||||||||||||
|
Халыҡ-ара Ҡыҙыл китап  IUCN 3.1 Least Concern : / 899 |
Аҡ төлкө[1] (лат. Alopex lagopus) — эттәр ғаиләһенә ҡараған имеҙеүсе.
Ҡыҫҡаса ҡылыҡһырлама
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]Төк япмаһының төҫө буйынса аҡ төлкө күк (йәйен һәм ҡышын күкһел һоро) һәм аҡ (йәйен һорғолт ҡуңыр, ҡышын аҡ) була. Йөнө ҡуйы һәм йомшаҡ.[2][3] Кәүҙә оҙонлоғо 50—75 см, ҡойроғо 25—42 см, ауырлығы 7,5 кг тиклем. Кәүҙәһе оҙон, башы йомро, мороно ҡыҫҡа. Ҡолағы ҡыҫҡа, түңәрәк. Аяғы ҡыҫҡа, бармаҡта йөрөүсе. Ҡойроғо ҡабарынҡы. Моногам. Енси яҡтан 9—10 айҙа өлгөрә. 3—12 (21‑гә тиклем) көсөгө була. 8—10 йыл йәшәй. Тәүлек әйләнәһенә, ҡышын башлыса төндә, әүҙем.
Йәшәйеше
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]Евразия, Төньяҡ Америка тундраһы һәм урман‑тундраһында, Төньяҡ Боҙло океан утрауҙарында таралған. Ҡышын хайуандарҙың күпселек өлөшө урман‑тундраға һәм тайгаға күсә.
Ҡалҡыу урындарҙа тәрән өңдәрҙә йәшәй. Ҡиммәтле тиреле йәнлек. Башҡортостанда аҡ төлкө үрсетеү менән Иглин йәнлекселек хужалығында һәм шәхси ярҙамсы хужалыҡтарҙа шөғөлләнәләр.
Туҡланыуы
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]Нигеҙҙә, кимереүселәр, шулай уҡ ҡоштар һәм уларҙың йомортҡалары, балыҡ, умыртҡаһыҙҙар, емтек, емеш‑еләк, үлән менән туҡлана.
Физиология
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]Төлкөлөк осраҡлы һыуыҡта һәм аслыҡ осорҙарын үтеү өсөн файҙалы гендарҙы үҙ эсенә ала.[4][5] Транскриптом секвенирлау аша GLTPD1 (гликолипидтарҙың ташыу протеины домены 1) һәм АКТ2 (V-akt тауышымы вирусы онкоген гомологы 2) гендары билдәләнде, улар ыңғай һайлау процесына дусар булғандар. GLTPD1 май кислоталары метаболизмында ҡатнаша, ә AKT2 глюкоза метаболизмына һәм инсулин сигналдарының тапшырыуында яуаплы.
Бер нисә ысул менән төлкөлөк үҙенең температураһын көйләй, - был аяҡ ҡан тамырҙарында ҡаршы ағымлы йылы алмаштырыу ҡулланыу.[6][7] Төлкөлөк аяҡтарын туң нөктәһе (-1 °C (30 °F)) өҫтөндә тоторға һәләтле, һыуыҡ ер өҫтөнә баҫып, хәрәкәтләнмәйенсә һәм ауыртыу тоймайынса. Улар, баҫым тамырҙарын киңәйтеп һәм табандың еңел контакт яһаған урынында капиллярҙарға ҡан ағымын арттырып, шулай эшләйҙәр.
Ҡыш көндәрендә уртаса айырым масса BMR һәм дөйөм BMR йәй менән сағыштырғанда 37% һәм 27% түбән. Ҡышын төлкөлөк үҙенең BMR-ын метаболик баҫым арҡаһында түбәнәйтә, был май ятыштарын һаҡлау һәм энергия ихтыяжын минималләштереү өсөн эшләнә. Нефсенен муйынан башлап ҡойроҡ осона тиклем ҡаплаған ҡалын йөнө йылылыҡты һаҡлауҙа мөһим роль уйнай һәм температураны -50 °C (-58 °F) тиклем һаҡлай.[8][9]
Төлкөлө гәүһәренең дөйөм яҫылығының яҡынса 22% йылылыҡты еңел сығара, был 33% рыжая төлкөлөргә ҡарағанда түбән.[10][11] Йылытыу процесы иң күп булған урындар - нос, ҡолаҡ, аяҡтар һәм табандар, был йәй көндәре температураны көйләргә файҙалы. Бынан тыш, төлкөлөк носында эттәрҙекенә оҡшаш парлауҙан һулаға торған механизм бар, ул йәй көндәре һәм физик күнекмәләр ваҡытында башты һалҡын һаҡлай. Төлкөлөк йөнөнөң йылылыҡ үткәргеслеге йәйен һәм ҡышын бер төрлө; әммә ҡышын төлкөлөк йөнөнөң йылылыҡ үткәргеслеге түбән, сөнки йөн ҡалынлығы 140% арта. Йәйен төлкөлөк гәүҙәһе 114%-ҡа күберәк йылылыҡ үткәрәсә, әммә уларҙың эске температураһы бөтә йыл буйы тотороҡло була.
Иҫкәрмәләр
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]- ↑ Соколов В. Е. Пятиязычный словарь названий животных. Латинский, русский, английский, немецкий, французский. 5391 назв. Млекопитающие. — М.: Русский язык, 1984. — С. 94. — 352 с. — 10 000 экз.
- ↑ Alopex lagopus. North American Mammals. Smithsonian National Museum of Natural History. Дата обращения: 11 октябрь 2009. Архивировано 24 август 2011 года.
- ↑ Arctic Fox // Canids: Foxes, Wolves, Jackals and Dogs / Claudio Sillero-Zubiri, Michael Hoffmann and David W. Macdonald. — IUCN, 2004. — С. 117. — 430 с. — ISBN 2-8317-0786-2.
- ↑ Vulpes lagopus (Linnaeus, 1758). www.gbif.org. Дата обращения: 18 август 2024.
- ↑ How the Arctic fox survives life in the frozen North. www.oneearth.org. Дата обращения: 18 август 2024.
- ↑ How do Foxes adapt to their environment? onlyzoology.com. Дата обращения: 18 август 2024.
- ↑ How Does Wildlife Survive Winter's Freezing Temperatures? www.discovermagazine.com. Дата обращения: 18 август 2024.
- ↑ How the Arctic Fox Got Its Winter Wardrobe. answersingenesis.org. Дата обращения: 18 август 2024.
- ↑ The Arctic Fox: A Journey Into the Life of the Polar Prowler. cleverrabbits.com. Дата обращения: 18 август 2024.
- ↑ Arctic Fox – The Magnificent Polar Carnivore. worldanimalfoundation.org. Дата обращения: 18 август 2024.
- ↑ Arctic Fox. ecologyprime.com. Дата обращения: 18 август 2024.
Сығанаҡтар
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]- Аҡ төлкө // Башҡорт энциклопедияһы. — Өфө: БР ДАҒУ «Башҡорт энциклопедияһы», 2015—2024. — ISBN 978-5-88185-143-9.
Һылтанмалар
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
- Позвоночные животные России: Песец 2015 йыл 24 сентябрь архивланған.
|
Был зоология буйынса тамамланмаған мәҡәлә. Һеҙ мәҡәләне төҙәтеп һәм тулыландырып проектҡа ярҙам итә алаһығыҙ. |