Эстәлеккә күсергә

Нөкөс

Википедия — ирекле энциклопедия мәғлүмәте
Был терминдың башҡа мәғәнәләре лә бар, ҡарағыҙ: Нөкөс (мәғәнәләр).
Ҡала
Нөкөс
ҡарағалп. Нөкис, No‘kis
үзб. Нукус, Nukus
Герб
Герб
Ил

Үзбәкстан

Статус

республиканың административ үҙәге

Республика

Ҡарағалпаҡстан

Координаталар

42°27′53″ с. ш. 59°36′08″ в. д.HGЯO

Хоким

Опаев Жалгас Айманович

Нигеҙләнгән

1860-е

Беренсе мәртәбә телгә алынған

XII быуат

Элекке исеме

Шурча ҡаласығы

Ҡала с

1932

Майҙаны

221 км²

Бейеклеге

80[1] м

Климат тибы

континенталь

Рәсми теле

[[Ҡарағалпаҡ теле, Үзбәк теле]]

Халҡы

335491 кеше (2023, 1 апрель)

Агломерация

500 000

Милли состав

ҡарағалпаҡтар
үзбәктәр
ҡаҙаҡтар
урыҫтар
корейҙар
төркмәндәр

Конфессиональ составы

мосолмандар, христиандар, атеисттар һ. б.

Сәғәт бүлкәте

UTC+5

Телефон коды

+998 61

Почта индексы

2301ХХ

Һанлы танытмалар
Автомобиль коды

23 (старого образца 1998—2009)
95 — 99 (нового образца с 2009)[2]

Рәсми сайт

nukus.uz

бүләктәр
Орден «Дустлик»
Орден «Дустлик»
Нөкөс (Үзбәкстан)
Нөкөс
Нөкөс
 Аудио, фото и видео Викимилектә

Нөкөс (ҡарағалп. Нөкис / No‘kis, үзб. Нукус / Nukus) — Үзбәкстандың төньяҡ-көнбайышында урынлашҡан ҡала. Ҡарағалпаҡстандың административ үҙәге. Халыҡ һаны буйынса өлкәнең иң ҙур ҡалаһы, республиканың мөһим сәйәси, иҡтисади, мәҙәни һәм фәнни үҙәге. Республиканың көньяғында, Төркмәнстан сигендә урынлашҡан.

Тарихы

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Нөкөс ҡалаһы боронғо Шурча ултырағы урынында һалынған. Археологтар мәғлүмәттәре буйынса, торама б. э. т. IV быуатҡа тиклем барлыҡҡа килгән һәм б.э. IV быуатына тиклем йәшәгән.

XIX быуаттың 60-се йылдарҙа Нөкөс ауылы (ҡараҡалп. No’kis — ҡараҡалпаҡ ырыуҙарының береһенең исеме, атамаһы монгол ырыуы нохосҡа барып тоташа).….

Совет йылдарында Нөкөс тирәһендә лаборатория һәм һынау урыны була, унда, атап әйткәндә, «Новичок» нервы-паралитик матдәһе һынала. Объект 1990-сы йылдарҙа АҠШ көстәре тарафынан утилләштерелә[3][4].

Үзбәкстан Президентының 2003 йылдың 11 сентябрендәге указы менән Ҡарағалпаҡстандың баш ҡалаһы Дустлик ордены менән бүләкләнә[5][6].

Географияһы

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Нөкөс Ҡарағалпаҡстандың көньяҡ өлөшөндә, Амударъяның уң ярында, Ташкенттан төньяҡ-көнбайышҡа табан 800 км алыҫлыҡта (автомобиль юлы менән 1255 км) урынлашҡан.

Ҡаланың көньяҡ һәм көнсығыш өлөштәрен Ҡыҙылҡом сүле уратып алған. Ҡаланың төньяҡ өлөшө Амударья дельтаһы менән сиктәш. Ҡала аша Төп Ҡыҙкеткен каналы (Дуҫлыҡ) һәм Анасай каналы (Каттагар) үтә.

Климаты

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Климаты — континенталь, йәйе — ҡоро, оҙон, аҙ болотло эҫе һәм ҡышы — аҙ ҡарлы, йомшаҡ. Йәй апрелдең өсөнсө декадаһынан башлана, ул саҡта тәүлегенә уртаса температура 15 градустан юғарыраҡ була башлай һәм октябрҙең тәүге ун көнөндә тамамлана. Эҫе осор, ғәҙәттә, 14 июндә башлана һәм 13 августа тамамлана. Уртаса +15 °C-тан юғары булған көндәр һаны — 165, ә эҫе көндәр (уртаса — 25 градустан юғарыраҡ) — 70.

Ҡыш декабрь башында башлана һәм февраль аҙағында тамамлана. Иң һыуыҡ осор — 25 декабрҙән 5 февралгә тиклем. Көндәлек уртаса күрһәткесе 0 °C °-тан түбән булған көндәрҙең уртаса һаны — 100, ә −5 °C °-тан түбәнерәк — 40. Ҡышын епшек көндәр йыш була, уларҙы һыуыҡтар даими рәүештә алмаштыра. Глобаль йылыныу арҡаһында ҡышҡы осор кәмей бара, ҡышҡы айҙарҙа уртаса температураның күтәрелеүе һиҙелә.

Ҡала климаты
Күрһәткес Ғин Фев Мар Апр Май Июн Июл Авг Сен Окт Ноя Дек Йыл
Абсолют максимум, °C 17,6 25,1 32,6 36,1 42,6 43,6 44,8 43,2 39,4 34,3 26,2 17 44,8
Уртаса максимум, °C 0,1 3,1 11 20,7 28,6 33,3 35,3 33,2 27,4 18,6 9,5 2,3 18,6
Уртаса температура, °C −4,3 −2,3 4,9 14,4 21,7 26,8 28,8 26,3 19,7 11,2 3,4 −2,1 12,4
Уртаса минимум, °C −8,7 −7,5 −0,6 6,6 13,9 18,1 20 17,7 11,5 4,4 −1,9 −6,3 5,6
Абсолют минимум, °C −34,2 −30,8 −25,3 −7,3 1,4 6 9,2 7,1 −2,5 −10,2 −24,3 −26,3 −34,2
Сығанаҡ: http://www.pogodaiklimat.ru/history/38264.htm а также https://ru.weatherspark.com/y/105891/Обычная-погода-в-Нукус-Узбекистан-весь-год и "Климат Нукуса" Гидрометеоиздат Ленинград 1986
Ҡала климаты
Күрһәткес Ғин Фев Мар Апр Май Июн Июл Авг Сен Окт Ноя Дек Йыл
Абсолют максимум, °C 8,8 14,4 22,8 31,1 36,3 40,2 40,9 39,8 35,5 28,8 20,5 11,7 40,9
Абсолют минимум, °C −19,5 −18,5 −11,2 −1,9 6,7 10,6 13,9 10,7 3,7 −4,1 −11,5 −16,4 −19,5
Йылы айҙар һәм йыл
Ғинуар 2002 Февраль 1999 Март 2008 Апрель 2012 Май 2021 Июнь 2021 Июль 2018 Август 2014 Сентябрь 2005 Октябрь 1997 Ноябрь 1995 Декабрь 1971 Год 2021
Ҡала климаты
Күрһәткес Ғин Фев Мар Апр Май Июн Июл Авг Сен Окт Ноя Дек Йыл
Уртаса максимум, °C {{{Янв_ср_макс}}} 10,4 18,9 27,2 32,6 35,9 38,1 35,8 29,1 23,7 13,5 6,7
Уртаса температура, °C {{{Янв_ср}}} 4,9 13,4 21,1 26,2 30 32,4 29,4 22,7 16,8 7,9 3,2 14,2
Уртаса минимум, °C {{{Янв_ср_мин}}} −0,6 7,2 15 21,8 24 26,5 23 16,7 11,9 3 0,8
Иң һалҡын айҙар һәм йыл
Ғинуар 1977 һәм 2008 Февраль 1945 Март 1960 Апрель 1937 Май 1940 Июнь 1947 Июль 1938 Август 1951 Сентябрь 1958 Октябрь 1976 Ноябрь 1950 Декабрь 1944 Годы 1954 и 1969
Ҡала климаты
Күрһәткес Ғин Фев Мар Апр Май Июн Июл Авг Сен Окт Ноя Дек Йыл
Уртаса максимум, °C −9,9 −5,6 5,8 17,6 23,7 31,1 31,8 31,1 24,1 13,3 3,1 −5,3
Уртаса температура, °C −15,5 −12,7 −1,6 9,9 17 23,1 24,7 23,4 16,6 7 −3,4 −11,5 10,3
Уртаса минимум, °C −20,6 −19 −6,9 2,7 10,1 14,4 16,6 14,7 8,4 −0,6 −9,5 −16,9
Ҡырҡ йыл эсендә уртаса температураның үҙгәреү динамикаһы
Ғинуар Февраль Март Апрель Май Июнь Июль Август Сентябрь Октябрь Ноябрь Декабрь йыллыҡ
1936 йылдан 1979 йылға тиклем -5,3 -3,3 3,8 13,3 21 25,7 27,7 25,2 19,2 10,7 2,7 -3,5 11,4
1980 йылдан 2021 йылға тиклем -3,5 -1,7 5,6 15,0 22,1 27,5 29,5 27,0 20,0 11,6 3,6 -1,7 12,9

Климат тураһында мәғлүмәттәр 1) Летописи Погоды, Weather Spark 2022 йыл 8 ғинуар архивланған. һәм 2) «Нукус климаты» (Гидрометеоиздат Ленинград 1986) фәнни эшенән алынған.

Халҡы

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Йыл 1933 1939 1959 1974 1987 1989 1991 1998 1999 2006 2010 2014 2016 2017 2018 2019 2020 2021 2023
Халыҡ,
мең кеше 		11 10[7] 39[7] 88[7] 152 170,3[8] 180[9] 197 199[10] 257,8 271,4 295,2 303,8[11] 309,9[12] 312,1[13] 316,3[14] 319,8[15] 325,1 335,4[16]

Иҡтисады

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Иҫкәрмәләр

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
  1. ↑ Указана высота над уровнем моря центра города
  2. ↑ Новые автомобильные номера Узбекистана. Справочник Узбекистана—Золотые Страницы
  3. ↑ Вил Мирзаянов: «Новичок» можно синтезировать или украсть, но применить его смогут немногие. Русская служба Би-би-си, Вашингтон (16 март 2018). Дата обращения: 21 март 2018. Архивировано 17 март 2018 года.
  4. ↑ В британской лаборатории не смогли установить происхождение «Новичка». Росбизнесконсалтинг (3 апрель 2018). Дата обращения: 3 апрель 2018. Архивировано 26 май 2021 года.
  5. ↑ И. А. Каримов вручил столице Каракалпакии орден «Дустлик». Дата обращения: 25 сентябрь 2018. Архивировано 25 сентябрь 2018 года.
  6. ↑ Ҡалып:Lex.uz
  7. ↑ 7,0 7,1 7,2 по БСЭ
  8. ↑ перепись 1989. Дата обращения: 5 декабрь 2018. Архивировано 21 октябрь 2006 года.
  9. ↑ «Современный толковый словарь»: изд. «Большая Советская Энциклопедия», 1997
  10. ↑ по Microsoft Encarta 2006
  11. ↑ Количество населения в Республике Каракалпакстан по состоянию на 2016 год. Портал открытых данных Республики Узбекистан. Дата обращения: 25 март 2016. Архивировано 15 июнь 2018 года.
  12. ↑ Число постоянных жителей в Республики Каракалпакстан на 1 октября 2017 года. Портал открытых данных Республики Узбекистан (2017). Дата обращения: 18 август 2018. Архивировано 18 август 2018 года.
  13. ↑ НӨКИС ҚАЛАСЫ ҲАҚҚЫНДА МАҒЛЫЎМАТ. Дата обращения: 25 сентябрь 2018. Архивировано 25 сентябрь 2018 года.
  14. ↑ Население. СОВЕТ МИНИСТРОВ РЕСПУБЛИКИ КАРАКАЛПАКСТАН ПОРТАЛ ГОСУДАРСТВЕННОЙ ВЛАСТИ РЕСПУБЛИКИ КАРАКАЛПАКСТАН. Дата обращения: 18 июль 2019. Архивировано 17 июль 2019 года.
  15. ↑ Статистика бойынша Қарақалпақстанда ең көп халық Нөкис қаласында жасайды. Районлардағы адам саны. Informaсiyalɩq portal. Дата обращения: 6 февраль 2020. Архивировано 6 февраль 2020 года.
  16. ↑ Nókis qalası turaqlı xalıq sanı (ҡарағалп.). https://qqavtojol.uz (14 апрель 2023).
«https://ba.wikipedia.org/w/index.php?title=Нөкөс&oldid=1273088» битенән алынған