Мордва Республикаһы

Википедия — ирекле энциклопедия мәғлүмәте
Рәсәй Федерацияһы субъекты

Мордовия
башҡ. Мордва Респу́бликаһы
Мордовия Республикась

Флаг Мордовии Герб Мордовии
Мордовия Флагы Мордовия Гербы

Мордовия картаһы

Башҡала

Саранск

Майҙаны

68-се

- Барлығы
- һыу өҫтө %

26 200 км²
0,1

Халҡы

62-се

- Барлығы
- Тығыҙлыҡ

826 624 (2010)

31,6 кеше/км²

Федераль округ

Волга буйы федераль округы

Иҡтисади район

Урал

Дәүләт теле

урыҫ,моҡшо,әрҙә

Хөкүмәт башлығы

Николай Меркушкин

Гимн

«Мордовия Республикаһы Гимны»
(Шумбрат, Мордовия!)

РФ субъекты коды

13, 113

ISO 3166-2 коды

RU

Сәғәт бүлкәте

MSD[d], Европа/Москва[d][1] һәм UTC+3:00[d]

Бүләктәре:

Ленин ордены Ленин ордены Октябрь Революцияһы ордены Халыҡтар Дуҫлығы ордены
(аудио)
(аудио)
Мордва Республикаһы гимны
noicon
Помощь по воспроизведению

Мордо́вия, Мордва Республикаһы[2] (моҡш., әрҙ. Мордовия Республикась) — Рәсәй Федерацияһы составындағы республика[3].

Рәсәйҙең Европа өлөшөндә урынлашҡан, Волга буйы федераль округына ҡарай. РСФСР составындағы автономиялы өлкә булараҡ 1930 йылдың 10 ғинуарында ойошторолған. Баш ҡалаһы — Саранск.

Юғары вазифалы кешеһе — республика башлығы.

География[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Көнсығыш-Европа тигеҙлегенең көнбайыш өлөшөндә урынлашҡан. Уның көнбайыш өлөшө Ока-Дон тигеҙлегендә, үҙәк һәм көнсығыш өлөшө Волга буйы ҡалҡыулығында урынлашҡан. Түбәнге Новгород, Ульяновск, Пенза, Рязань өлкәләре һәм Сыуашстан менән сиктәш.

Республиканың майҙаны — 26,1 мең км², иң бейек нөктәһе — 324 м.

Мордовияла 114 йылға бар. Иң ҙурҙары: Исса ҡушылдығы менән Моҡша йылғаһы, Сивинь, Сатис, Вад һәм Алатырь, Инсар, Руднф ҡушылдыҡтары менән Сура йылғаһы. Мордовияла 500-ләп күл бар. Иң ҙурҙары Инерка, Татарка.

Климат[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Климаты урта-континенталь, ғинуарҙа уртаса һауа температураһы −11 °C, июльдә +19 °C. Уртаса йыллыҡ яуым-төшөм ≈450-500 мм.

Тарих[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

1919 йылда апрель—авгусында Саранскиҙа Башҡортостан хәрби‑революцион комитеты һәм АСБР Хәрби комиссариаты эвакуацияла була; 1‑се, 2‑се Башҡорт кавалерия һәм 1‑се, 2‑се Башҡорт уҡсылар полктары ойошторола.

1928 йылдың 16 июлендә — Мордва округы (Урта Волга крайында) булараҡ ойошторолған;

1930 йылдың 10 ғинуарында — Мордва автоном өлкәһе;

1934 йылдың 20 декабрендә — Мордва Автономиялы Совет Социалистик Республикаһы;

1991 йылдан — Мордва Совет Социалистик Республикаһы;

1993 йылдан — Мордва Республикаһы.

1998 йылда Башҡортостан Республикаһы Хөкүмәте менән Мордва республикаһы араһында сауҙа‑иҡтисади һәм гуманитар өлкәләрҙә хеҙмәттәшлек тураһында килешеүҙәргә ҡул ҡуйылды. Ике республика араһында сауҙа әйләнеше 2007 йылда 854 млн һум тәшкил итә. Башҡортостан предприятиелары — «Мордовцемент» «Саранск‑кабель» йәмғиәттәре, Саранскиҙағы приборҙар эшләү завод һәм механика заводтары, Мордва ижтимағи берекмәләре һәм Мордва милли‑мәҙәни автономияһы менән хеҙмәттәшлек итә. Башҡортостанда «Умарина» дәүләт йыр һәм бейеү ансамбле, Мордва Республикаһының «Келу» дәүләт ансамбле һәм Мордва дәүләт филармонияһы гастролдә булды.

Халыҡ[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Мордовия этник картаһы

Халыҡ — 834,8 мең кеше, шул иҫәптән 120 башҡорт (2010). Халҡының тығыҙлығы — 31,6 кеше/км². Халыҡтың 58,9 % ҡалала йәшәй. Милли составы (%): мордвалар — 40, урыҫтар — 53,1. Дәүләт телдәре — мокша, эрзя һәм урыҫ телдәре.

Милли составы[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Халыҡ 1939[4] 1959[5] 1970[6] 1979[7] 1989[8] 2002[9] 2010[10]
Урыҫтар 719 117 (60,5 %) 590 557 (59,0 %) 606 817 (58,9 %) 591 212 (59,7 %) 586 147 (60,8 %) 540 717 (60,8 %) 443 737 (53,4 %)
Мордвалар (Мокша+Эрзя) 405 031 (34,1 %) 357 978 (35,8 %) 364 689 (35,4 %) 338 898 (34,2 %) 313 420 (32,5 %) 283 861 (31,9 %) 333 112 (40,0 %)
Татарҙар 47 386 (4,0 %) 38 636 (3,9 %) 44 954 (4,4 %) 45 765 (4,6 %) 47 328 (4,9 %) 46 261 (5,2 %) 43 392 (5,2 %)
Башҡорттар - - - - - - 120

Административ-территориаль бүленеше[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Мордовия Республикаһы составында 7 ҡала һәм 22 муниципаль район иҫәпләнә.

Муниципаль райондар[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Мордовияның административ бүленеше
Муниципаль
ойоштороу
Административ
үҙәге
Халыҡ һаны Майдан
1 Ардатов районы Ардатов 28350 1192,5
2 Атюрьево районы Атюрьево 9933 826,1
3 Әтәш районы Әтәш 19476 1 095,8
4 Оло Березники районы Оло Березники 13572 957,7
5 Оло Игнат районы Оло Игнат 8439 834,2
6 Дубёнки районы Дубёнки 13684 896,9
7 Ельники районы Ельники 11917 1056
8 Зубова Поляна районы Зубова Поляна 60532 2710
9 Инсар районы Инсар 13707 968,6
10 Ичалки районы Кемля 20793 1265
11 Кадошкино районы Кадошкино 7706 618,6
12 Ковылкино районы Ковылкино 48000 2015,7
13 Кочкурово районы Кочкурово 10640 816,46
14 Краснослободск районы Краснослободск 26521 1379,4
15 Ләмбрә районы Ләмбрә 32883 852
16 Рузай районы Рузай 66537 1089,5
17 Ромоданово районы Ромоданово 20347 820,8
18 Иҫке Шайгово районы Иҫке Шайгово 13604 1419,4
19 Темников районы Темников 17397 1936,8
20 Теньгушево районы Теньгушево 12494 845,94
21 Тәрби районы Тәрби 21184 1128,92
22 Чамзинка районы Чамзинка 31724 1009,5

Торама пункттар[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Мордовиянең эре орама пункттар

Саранск
Саранск
Саранск
Саранск

Ҡала Халыҡ һаны Ҡала Халыҡ һаны

Темников, чиркәү
Темников

1 Саранск 297 425 11 Инсар 8 687
2 Рузай 47 529 12 Луховка 8 638
3 Ковылкино 21 347 13 Ләмбрә 8 457
4 Комсомольский 13 513 14 Явас 7 917
5 Зубова Поляна 10 310 15 Темников 7 247
6 Краснослободск 10 151 16 Олы Березники 6 393
7 Чамзинка 9 465 17 Әтәш 6 246
8 Ромоданово 9 410 18 Ельники 5 905
9 Ардатов 9 400 19 Ялга 5 672
10 Тәрби 9 370 20 Тургенево 5 260
2010 йылдың халыҡ иҫәбен алыу

Бүләктәре[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Әҙәбиәт[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

  • Мурзабулатов М. В. Мордовское население Башкортостана: исследования и материалы. Уфа, 1995.

Иҫкәрмәләр[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

  1. https://data.iana.org/time-zones/tzdb-2021e/europe
  2. Мордовия Республикаһы Конституцияһына ярашлы ике исем дә рәсми һәм бер мәғәнәлә, ст. 1, п. 2
  3. Конституция Российской Федерации. Ст. 5, пп. 1, 2
  4. http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus_nac_39.php?reg=70
  5. [1]
  6. http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus_nac_70.php?reg=28
  7. http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus_nac_79.php?reg=28
  8. http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus_nac_89.php?reg=28
  9. http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus_nac_02.php?reg=45
  10. http://www.gks.ru/free_doc/new_site/population/demo/per-itog/tab7.xls 2012 йыл 1 июнь архивланған.