Словак теле

Һылтанмаларҙы төҙәтергә
Википедия — ирекле энциклопедия мәғлүмәте
Словак теле
словак. slovenčina
словак. slovenský jazyk
Ҡыҫҡаса атамаһы slovenčina, словашки, славацкая, славацкая, slovaka һәм Slovak
Дәүләт  Венгрия[1]
 Сербия[2]
 Словакия[3]
 Румыния[4]
 Украина[5]
Барлыҡҡа килгән Боршод-Абауй-Земплен[d], Зала[d], Братиславский край[d] һәм Словакия
Тел төрҙәре SVO[d], сифат-исем[d], морный язык[d], синтетик тел[d], флектив тел[d], номинатив-аккузатив тел[d] һәм язык pro-drop[d]
Килештәр төп килеш[d][6], эйәлек килеш[d][6], төбәү килеш[d][6], төшөм килеш[d][6], звательный падеж[d][6], урын-ваҡыт килеш[d][6] һәм ҡорал килеше[d][6]
Имеет время хәҙерге заман[d][7], претерит[d][7], киләсәк заман[d][7] һәм плюсквамперфект[d][7]
Имеет наклонения изъявительное наклонение[d][7], условное наклонение[d][7] һәм повелительное наклонение[d][7]
Имеет грамматический род мужской род[d][7], одушевлённый мужской род[d][7], личный мужской род[d][7], мужской род одушевлённый неличный[d][7], неодушевлённый мужской род[d][7], женский род[d][7] һәм средний род[d][7]
Яҙыу Латин алфавиты
Использует заглавные буквы для топоним[d]
Телде көйләүсе Институт языкознания имени Людовита Штура[d]
Телдә һөйләшеүселәр 6 000 000 кеше
Телдең ЮНЕСКО статусы 1 именлектә[d]
Ethnologue каталогында тел статусы 1 Милли[d][8]
Ҡайҙа өйрәнелә Словацистика[d]
Пиктограмма
Карта распространения
Аббревиатуралар таблицаһындағы ҡыҫҡартыу словац.
Викимедиа проекттарында тел коды sk
 Словак теле Викимилектә

Словак теле (үҙатамаһы: slovenský jazyk (мәғл.), slovenčina, slovenská reč) — словактар теле, славян телдәренең береһе. Чех теленә яҡын, уның менән көнбайыш славян телдәре төркөмө сиктәрендә чех-словак төркөмсәһе менән берләшә[9][10][11]. Словак Республикаһының рәсми теле булып тора һәм Европа берлегенең 24 рәсми телдәренең береһе булып тора. Башлыса Словакияла киң таралған, словак телендә һөйләшеүселәр Чехия, Сербия, Венгрия, Румыния, Австрия, Хорватия, Канада, АҠШ, Австралия, Украина һәм башҡа илдәрҙә йәшәй. Үҙәк һәм Көнсығыш Европаның ҡайһы бер илдәрендә, словактар ҡағиҙә булараҡ, ойошоп йәшәй, словак теле төбәк тел статусына эйә.

Словак телендә һөйләшеүселәрҙең дөйөм һаны 5,2 млн самаһы (2013), шуларҙан Словакияла — 4,34 млн кеше (2012)[12].

Словак теле үҙенсәлектәренә (уларҙың бер өлөшө башҡа славян телдәре араһында айырыла) вокализм системаһында ҡыҫҡа һуҙынҡылар менән бер рәттән оҙон һуҙынҡыларҙың һәм оҙон һуҙынҡылар барлыҡҡа килтереүсе дифтонгтарҙың барлығы кеүек фонетик билдәләр; үҙенсәлекле /ä/ фонемаһының булыуы (хәҙерге телдә ҡулланылыуҙан сыҡҡан); ритм ҡанундарын таратыу, уға ярашлы оҙон һуҙынҡылар менән ижектәр (шулай уҡ дифтонгтар менән) бер һүҙ сиктәрендә бер-береһенең артынан ҡулланылуы мөмкин түгел; консонантизм системаһында  — оҙон һуҙынҡылар һәм ҡыҫҡа ижек яһаусы [л], [л], [r], [r] сонорҙар ҡулланылыуы; нәҙегәйгән тартынҡыларҙың юҡҡа сығыуы, ике типтың барлығы l (алғы рәт l һәм нәҙек ľ) һ. б.Словак морфологияһына хас һыҙаттар булып төп килештә һәм күплек формаһында йәнле исемдәрҙең -ovia бөтөүе тора; ҡылымдарҙың хәҙерге заманда 1-се затта берлектә -m хәрефенә бөтөүенең киң таралыуы һ.б.[13]

Словак телендә өс диалект бүленә (йәки диалект төркөмдәр): көнбайыш словак, урта словак һәм көнсығыш словак[14].

XVIII быуатҡа тиклем словактарҙың әҙәби теле словак булып чех теле тора, XIX быуат уртаһында словак әҙәби теле башлыса урта словак диалекты нигеҙендә кодификациялана. Словак әҙәби тел тарихында (1000 йылға тиклем) иртә, әҙәбигә тиклем (1000—1787 йылдар) һәм әҙәби (1787 йылдан) осорҙар. Яҙма нигеҙендә ята латин графикаһына бүленә. Яҙмаһы нигеҙендә латин графикаһы ята. Словак яҙмаһының иң иртә ҡомартҡылары XV быуат аҙағы—XVI быуаттарға ҡарай, шул уҡ ваҡытта словак һүҙҙәре чех, немец һәм латин ҡомартҡыларының тәүге осоронда осрай[15][16].

Исеме тураһында[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Словак халҡының (Slovák «словак», Slovenka «словачка») һәм словак теленең үҙатамаһы (slovenský jazyk, slovenčina, slovenská reč) дөйөм славян тамырҙарына эйә. Slovák праслав. *slověninъ «славянин» һүҙендә суффикс алмашыуҙан, ә Slovenka туранан тура боронғо *slověnъka «славянка» формаһына барып тоташа[17]. Оҡшаш үҙатамаға тағы бер славян теле  — словен теле (jezik slovenski, slovenščina) эйә[18]. Башҡа телдәрҙә словак теле атамаһының варианттары: ингл. Slovak, нем. Slowakisch, франц. le slovaque. Бынан тыш, бындай «венгеро-словен теле» кеүек иҫкергән лингвоним билдәле[11].

Лингвогеография[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Ареалы һәм һаны[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

СловакСловакияла словак теленең таралыуы[19]
Словак теле башҡа телдәр араһында Словакия[20]

Һөйләшеүселәр һаны буйынса словак теле көнбайыш славян телдәре араһында поляк һәм чех теленән ҡалыша өсөнсө урынды биләй[21]. Словак теленең төп ареалы — Словакия Республикаһы территорияһы. 2011 йылда Словакияла үткәрелгән халыҡ иҫәбен алыу мәғлүмәттәренә ярашлы, словак телен туған тел сифатында 4 240 453 кеше (илдең 78,6 % халҡы) иҫәпләй, словак теленән һуң — венгр (508 714; 9,4 %), сиған (122 518; 2,3 %) һәм русин (55 469; 1,0 %). Шул уҡ ваҡытта йәмәғәт тормошонда словак телен Словакияның 4 337 695 халҡы ҡуллана (80,4 %)[22], өйҙәге аралашыу теле сифатында 3 954 149 кеше (73,3 %) ҡуллана Словак телендә һөйләшкән кешеләрҙең күпселеге — этник словактар. Словакияла был этносҡа 4 352 775 кеше үҙен иҫәпләй (80,7 %).[23]

Словак телендә һөйләшеүселәр шулай уҡ күрше дәүләт территорияларының бер өлөшөндә йәшәй, улар ҡасандыр Словакия менән бергә Венгрия короллегенең составына ингән : Венгрияла (29 647 венгр словактарының 9888 кешеһе словак телен туған тел тип иҫәпләй, Венгриялы ул телдә бөтәһе 16 266 кеше һөйләшә, 2011)[24] һәм Украинала, иң элек Карпат аръяғы өлкәһендә ( 6397 словактарҙан 2633-е)[25][26]. Бынан тыш, Словакия менән сиктәш булмаған элекке Венгрия короллегенең башҡа ҡайһы бер биләмәләрендә халыҡ словак телендә һөйләшә: Румыния халҡы, башлыса Трансильвания һәм Банат райондарында (13 654 словактан словак телен 12 574 кеше туған тел тип иҫәпләй, 2011)[27], Сербия халҡы иң элек Воеводина автономиялы крайында (52 750 серб словагынан словак телен туған тел тип 49 796 кеше атай, шул уҡ ваҡытта Воеводинала һәм Хорватияла 50 321 словактан словак телендә 47 760 кеше һөйләшә, 2011)[28][29], башлыса илдең көнсығышында — Вуковарско-Сремский һәм Осиецко-Бараньский жупанияларында (4753 хорват словактарынан 3792 кешеһе, 2011)[30][31].

Чехияла словак теленең таралыуы[32]

Бынан тыш словак телендә һөйләшеүселәр Словакия менән күрше Австрия һәм Чехияның ҡайһы бер райондарында йәшәй, уларҙы ҡасандыр үҙенең составында Австро-Венгрия империяһы берләштерә (ә һуңғараҡ Словакия Чехия менән XX быуаттың күпселек өлөшөндә берҙәм Чехословакия дәүләтенә берләшә). Мәҫәлән, 2011 йылдаалыҡ иҫәбен алыу мәғлүмәттәре буйынса словак телендә 235 475 кеше һөйләшә, улар донъяла иң ҙур словак телле диаспораны булдыра. Словактар Чехия Республикаһында ҡағиҙә булараҡ тарҡау ултырған, тик Моравия Словакияһы өлкәһе генә иҫәпкә алынмай, сөнки уның халҡы чех үҙаңына эйә, әммә тикшеренеүселәр уларҙың һөйләшен словак теленә ҡарай тип билдәләй[33]. Австрияла словак телендә һөйләшеүсе 10 234 кеше йәшәй, 2001[34]. Күрше Польшала 765 граждан словак телендә һөйләшә, уларҙан 648 поляк словагы туған тел тип словак телен күрһәтә, 2011[35].

Словакиянан тыш, уның менән сиктәш ҡайһы бер дәүләттәр һәм элекке Австро-Венгрия элекке биләмәләренән тыш словак теле словак иммигранттары һәм Көнбайыш Европа илдә Америкалағы уларҙың вариҫтары араһында, шул иҫәптән АҠШ -та (был илдә словактарҙың дөйөм һаны 510 мең кеше билдәләнә, әммә словак телен диаспораның сағыштырмаса ҙур булмаған өлөшө әүҙем ҡуллана, 2000) һәм Канадала (17 580 кеше , 2011) таралған[36]. Словак телендә Австралияла (10 000 ашыу словактан 4990, 2011)[37], Рәсәйҙә (1445 кеше һөйләшә, уларҙың 324 словак, 2010)[38][39] шулай уҡ башҡа илдәрҙә.

Венгрияла словак теленең таралыуы
Воеводинала словак тораҡ пункттары (Сербия)
АҠШ-та иң ҙур словак диаспораһының урынлашыуы

Словак теле сит илдә әҙәби тел булараҡ та, шулай уҡ диалект формаларҙа ла ҡулланыла. Словак һөйләштәре бигерәк тә Венгрия, Румыния, Сербия, Украина һәм башҡа илдәрҙә таралған. Ҡағиҙә булараҡ, словак һөйләше сит илдәрҙә бер төрлө түгел[33]. Мәҫәлән, Украинаның Карпат аръяғы өлкәһендә абов-шариш-земплин, земплин-абов-шариш, земплин-ужско, ужско-сотак һәм башҡа ҡатнаш һөйләштәр бар[40]. Көнсығыш словак диалектлы һөйләмдәрҙең ҡулланылыуы йәки уларҙың словак әҙәби теленә, шул иҫәптән матбуғатта ла йоғонтоһо XIX—XX быуаттар сигендә словактар араһында билдәләнә[41].

Словак телендә һөйләшеүселәр һаны донъяла 5,2 миллиондан ашыу кеше тәшкил итә (башҡа мәғлүмәттәр буйынса — 5,0 млн алып 5,5 миллион кешегә тиклем)[42]. Уларҙан 1 миллиондан ашыу словак (0,4 миллион кеше словак телен ҡуллана), Словакиянан ситтә йәшәй[43].

Халыҡ иҫәбен алыу мәғлүмәттәре буйынса төрлө дәүләттәрҙә словак телендә һөйләшеүселәр һаны:

Донъя илдәре һаны (кеше) иҫәп алыу йылдары (баһа)
Чехия 235 475[~ 1] 2010[44]
Сербия 49 796 2010[28]
Канада 17 580 2010[36]
Венгрия 16 266 2010[24]
Румыния 12 802 2010[27]
Австрия 10 234 2001[45]
Австралия 4990 2010[37]
Хорватия 3792 2010[30]
Украина 2633 2001[25]
Рәсәй 1445 2010[38]
Польша 765 2010[46]

Социолингвистик мәғлүмәттәр[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Словак теле Словакия Республикаһының берҙән-бер дәүләт теле һәм Европа берлегенең 24 рәсми телдәренең береһе булып тора (2004 йылда алып). Словакия территорияһында словак теле йәмғиәт тормошоноң бөтә өлкәләрендә лә ҡулланыла. Ул административ идара итеү, закондар сығарыу эшмәкәрлегендә, фән, мәғариф, мәҙәниәт теле булып тора. Шулай уҡ көнкүрештә өҫтөнлөк итә.

Словакиянан ситтә словак теле функцияһы ҡағиҙә булараҡ ғаилә аралашыуында һәм һирәкләп мәҙәни тормошта сикләнә. Ҡайһы бер илдәрҙә (Болгария, Венгрия, Германия, Польша, Россия, Румыния, Сербия, АҠШ, Чехия, Швеция, Украина һәм башҡа илдәрҙә) словак телен мәктәптәрҙә уҡыталар һәм ғилми учреждениеларҙа өйрәнәләр[47].

Воеводина общиналары, уларҙың тораҡ пункттарында словак теле төбәк тел тип танылған[~ 2][48]

Территорияларының бер өлөшөндә словак милли аҙсылығы вәкилдәре йәшәгән һәм традицион рәүештә үҙ туған телен ҡулланған Европа илдәрендә словак теле милли аҙсылыҡ йәки төбәк тел статусын ала (төбәк телдәрҙең Европа хартияһы положениеһына ярашлы): Австрия, Босния һәм Герцеговина, Венгрия, Польша, Румыния, Сербия, Хорватия, Чехия һәм Украинала. Был илдәрҙең ҡайһы берҙәрендә төбәк теле тураһында закон билдәле өлкәлә тарала (компактлы йәшәгән словак телендә һөйләшеүсе илдәрҙә). Мәҫәлән, был закон Австрияла Вена федераль ерендә эшләй. Сербияла словак теле бер нисә Бачки общинаһында (Бачка-Топола, Оджаци, Бач, Бачки-Петровац, Нови-Сад), серб Банатының көньяҡ өлөшөндә (Алибунар, Ковачица, Зренянин) һәм Сремдың ике общинаһында (Шид һәм Стара-Пазова) рәсми функциялар ала[49]. Шул уҡ ваҡытта словактар тарҡау ултырған Чехияла, словак теленә төбәк телдәр тураһында положениелар Чехия Республикаһының бөтә биләмәләрендә таралған.

Әҙәби тел булараҡ словак теле сағыштырмаса һуңғараҡ — XIX быуаттың икенсе яртыһына формалаша. IX—X быуаттарҙа хәҙерге Словакия территорияһында йәшәүсе Бөйөк Моравия дәүләтенең славяндар өлөшө яҙма тел сифатында боронғо славян телен ҡуллана. Урта быуаттарҙа әҙәби тел сифатында словактар латин телен ҡулланған (мәҫәлән, үҙ әҫәрҙәрен XVI быуат шағир-гуманисы Мартин Раковски латин телендә яҙған[50]), ә XV быуаттан словактар араһында чех теле киң таралыу ала. Словак теленең әҙәби теле нормаларының формалашыуы XVI быуат уртаһынан башлана, уның һуңғы, хәҙерге словак әҙәби теле яҡын варианты, XIX быуаттың икенсе яртыһында ҡабул ителә. Әҙәби стандарт булдырыуҙа словактар XVI—XVIII быуаттарҙағы йәнле һөйләү һәм яҙма традицияларына таянып эш итә (мәҙәни интердиалект), унда словак диалекты һәм чех әҙәби теле берләшә. Словак теленең тулы үҫешенә словактарҙың оҙаҡ ваҡыт үҙ дәүләтселеге булмау ҡамасаулай: 1918 йылға тиклем словактар Австро-Венгрия составына инә. Тик XX быуатта ғына әҙәби словак теленең эшмәкәрлек өлкәләрен үҫтереүгә һәм киңәйтеүгә булышлыҡ итеүсе үҙгәрештәр була — Словакия тәүҙә 1918 йылдан алып 1939 йылдарҙа Чехословакия Республикаһына инә; артабан — Словак Республикаһы составында (1939—1945 йылдар); Чехословакия республикаһы (1945—1960 йыл); Чехословакия Социалистик Республикаһы (1960—1989 йыл); Чех һәм Словак Федератив Республикаһы (1990—1992 йылдар) составында була. Чехтар менән дөйөм дәүләт составында словак теле чех теле менән бер рәттән рәсми дәүләт теле тип иғлан ителә. 1993 йылда Словакия бойондороҡһоҙлоҡ иғлан иткәндән һуң, словак теле берҙән-бер рәсми тел булып ҡала[51].

Словак телендә йәнле һөйләш теленең берҙәм нормаларын формалаштырыу процесы тамамланмаған, шуға күрә Словакияның төрлө төбәктәрендә диалекттарҙың һәм әҙәби телдең үҙ-ара тәьҫире арҡаһында йәнле һөйләү телмәрендә төрлө варианттар барлыҡҡа килә, улар төрлө кимәлдә әҙәби норманан айырылып тора. Шул уҡ ваҡытта бер төбәктең йәнле һөйләү телмәре оҡшаш билдәләр менән берләшә һәм башҡа төбәктәрҙең йәнле һөйләү телмәренә ҡаршы килә, шуның менән бәйле словак теле тикшеренеүселәренең ҡайһы берҙәре Көнбайыш, Урта һәм Көнсығыш Словакияла словак йәнле һөйләш теленең өс субстандарт вариантының барлыҡҡа килеүен билдәләй[52][53].

Диалекттары[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Словак теленең диалекттары өс ҙур территориаль берләшмәгә төркөмләнә, улар атамаһын таралыу төбәктәренә ярашлы алған: көнбайыш словак диалекты, урта словак диалекты һәм көнсығыш словак диалекты[54][55]. Улар бөтәһе лә берҙәм өҙлөкһөҙ диалект континуумы булдыра[56]. Көнбайыш словак диалекты фонологик яктан оҙон һуҙынҡыларҙың булыуы; ритм ҡанундарының булмауы һәм, нигеҙҙҙә, бер парҙың тик ҡатылыҡ / йомшаҡлык буйынса барлығы/юҡлығы менән характерлана. Урта словак диалекты өсөн фонологик яҡтан оҙон һуҙынҡыларҙың булыуы; ритмик ҡыҫҡартыу законын тормошҡа ашырыу һәм ҡатылыҡ / йомшаҡлык буйынса дүрт пар тартынҡының булыуы хас. Көнсығыш словак диалектында оҙон һуҙынҡылар юҡ һәм, тимәк, ижектәрҙең ритмик ҡыҫҡарыу законы юҡ[57][58].

Словак теле диалекттары[59][60]

Өс диалект составына ингән словак теле һөйләштәре, яҡынлығы кимәле буйынса төркөмдәргә берләшә[33]:

  • Көнбайыш словак диалекты[61]:
    • төньяҡ һөйләштәр: үрге тренчин, түбәнге тренчин һәм поваж;
    • көньяҡ-көнсығыш һөйләштәр: урта нитран һәм түбәнге нитран;
    • көньяҡ-көнбайыш һөйләштәр: загорье һәм трнава.
  • Урта словак диалекты[62]:
    • төньяҡ һөйләштәр: липтов, турчан, орава һәм үрге нитран;
    • көньяҡ һөйләштәр: зволен, гонтян (гонт), теков, новоград һәм гемер.
  • Көнсығыш словак диалекты[63]:
    • көнбайыш һөйләштәр: спиш һәм абов;
    • үҙәк һөйләштәр: шариш һәм земплин;
    • көнсығыш һөйләштәр: сотак һәм ужско.

Словак телендә һөйләшеүселәрҙең йәнле һөйләш телендә теге йәки был словак төбәгенең диалект үҙенсәлектәре ныҡ һаҡлана. Диалекттар төп аралашыу сараһы булараҡ иң элек ауыл халҡы тарафынан ҡулланыла, шул уҡ ваҡытта ҡала халҡының йәнле һөйләү телендә лә йыш осрай[64] . Әҙәби телгә Урта Словакия халҡының йәнле һөйләү теле яҡыныраҡ, әҙәби тел нормаһы нигеҙендә урта словак диалектының фонетик һәм грамматик элементтары ята. Ә әҙәби телгә көнсығыш словак диалектының һөйләше аҙ оҡшаш[52].

Яҙыу[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Словак алфавитында латин хәрефтәре ҡулланыла (бәләкәй һәм ҙур хәрефтәр), уларҙың ҡайһы берҙәре диакритик билдәләргә эйә[65]:

хәреф словак атамаһы төп аллофон (МФА) башҡа аллофондар
A a á [a]
Á á dlhé á [aː]
Ä ä široké e [æ]
B b bé [b] [p]
C c cé [t͡s] [d͡z]
Č č čé [t͡ʃ] [d͡ʒ]
D d dé [d] [t]
Ď ď ďé [ɟ] [c]
Dz dz dzé [d͡z] [t͡s]
Dž dž džé [d͡ʒ] [t͡ʃ]
E e é [ɛ]
É é dlhé é [ɛː]
F f ef [f]
G g gé [g] [k]
H h há [ɦ] [x]
Ch ch chá [x]
I i í [i]
Í í dlhé í [iː]
J j jé [j]
K k ká [k] [g]
L l el [l]
Ĺ ĺ dlhé el [lː]
Ľ ľ eľ [ʎ]
хәреф словак атамаһы төп аллофон (МФА) башҡа аллофондар
M m em [m]
N n en [n]
Ň ň eň [ɲ]
O o ó [ɔ]
Ó ó dlhé ó [ɔː]
Ô ô o s vokáňom [u̯ɔ]
P p pé [p] [b]
Q q kvé [kv]
R r er [r]
Ŕ ŕ dlhé er [rː]
S s es [s] [z]
Š š eš [ʃ] [ʒ]
T t te [t] [d]
Ť ť ťé [c] [ɟ]
U u ú [u]
Ú ú dlhé ú [uː]
V v vé [v] [f]
W w dvojité vé [v] [f]
X x iks [ks] [gz]
Y y ypsilon [i]
Ý ý dlhý ypsilon [iː]
Z z zet [z] [s]
Ž ž žet [ʒ] [ʃ]

Тел тарихы[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

XI быуатҡа тиклем[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Словак таралыу картаһы славяндар vii—viii быуаттарҙа (өлөшләтә дәүләттән Үҙе)

Словактарҙың ата-бабалары V—VI быуаттарҙа Словакияның биләмәләрендә төньяҡ-көнсығыштан Карпат аша, төньяҡ-көнбайыштан Моравия ҡапҡаһы аша, ә көньяҡтан — өлкәнән Дунайҙың урта ағымында урынлаша. Көньяҡтан һәм көньяҡ-көнсығыштан башлыса Урта Словакия райондары урынлаша[66]. Диалект яғынан төрлө төбәктәрҙән славян колонизацияһы ағымы генетик яҡтан төрлө булған славян диалекттарын интеграциялау һәм улар нигеҙендә берҙәм словак телен формалаштырыу процессына башланғыс бирә[67].


X быуат башында Бөйөк Моравия венгрҙар баҫымы аҫтында ҡолай һәм уның шаҡтай ҙур өлөшө Венгрия короллеге составына инә, ул словактарҙың буласаҡ этник территорияһын үҙ эсенә ала[66]. Моравия халыҡтарының формалашыуы туҡтай, Венгрия сигендә айырым ҡалған көнбайыш славяндар, яйлап айырым словак халҡы булып формалаша[68]. Был ваҡытҡа (X—XI быуат) словак теле формалаша башлай.

Словак теле лексикаһы үҙ үҫешенең иртә осоронда праславян лексик фондынан тора[69]. Христианлыҡ ҡабул ителгәндән һуң словак теленә латин теленән һүҙҙәр үтеп инә, словак теле тарихында иртә үҙләштереү лексикаһында мөһим сығанаҡ булып шулай уҡ немец теле лә тора[70]. Словак лексикаһының барлыҡҡа килеүенә шулай уҡ Бөйөк Моравияла Кирилл һәм Мефодийҙың Византия христиан миссияһы менән бәйле иҫке славян телдәре  менән бәйләнештәр ҙә йоғонто яһай. [71][72].

XVI быуат башынан алып XVIII быуат аҙағына тиклем Словакия халҡының телдән аралашыуҙа башлыса урындағы һөйләштәр ҡулланыла, яҙма телдә иһә чех һәм латин телдәре, һирәгерәк башҡа телдәр (немец һәм венгр, һирәкләп Көнсығыш Словакия биләмәһендә — поляк һәм славян теле ҡулланылған)[73][74].

Көнбайыш словак интердиалектында эпик шиғриәтте үҙ эсенә алған Turolúcky kancionál (1684) баҫмаһының биттәре[75]

Чех теле словак диалекттарына яҡын тороуы арҡаһында Словакия яҙма телдәре араһында айырым урынды биләй. Ғәмәлдә, XVI—XVIII быуаттарҙа чех теле словактар өсөн әҙәби тел була (XVI быуатта уҡ словак протестанттары өсөн ул дини тел дә булған)[76]. Шул уҡ ваҡытта словактарҙың чех теленә словак һүҙҙәре әүҙем инә, ә словак теленә чех теле элементтары үтеп инә. Словак интеллигенцияһының аралашыу телмәрендә диалект словак һөйләшенең һәм чех әҙәби теленең даими контакты процессында үҙенсәлекле интердиалект формация киң тарала, ул ғәҙәттә өс словак өлкәләрендә үҙенең төрлөлөгө менән словак мәҙәни теле тип атала: көнбайыш словак. урта словак һәм көнсығыш словак интердиалекттар менән[~ 3][77][78][79]. Интердиалекттарҙың был һыҙаттары барыһы ла яйлап словак яҙма теленә үтеп инә — административ-эш ҡағыҙҙарынан алып нәфис әҙәбиәткә тиклем[80].

Словак йәмғиәтенең бөтә өлкәләрендә лә словак диалекттарын һәм мәҙәни интердиалекттарҙы ҡулланыу XVIII быуатта словактарҙың милли үҙаңының үҫешен һәм уларҙың туған телгә ҡыҙыҡһыныуын сағылдыра. Бының арҡаһында XVIII быуаттың икенсе яртыһында Словакияла туған словак теле нигеҙендә әҙәби тел барлыҡҡа килеүенең тәүшарттары формалаша[~ 4][81].

Әҙәби теле[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Словак милләтенең барлыҡҡа килеү процесы менән тығыҙ бәйләнгән словак әҙәби теле XVIII быуат аҙағында — XIX быуаттың беренсе яртыһында формалаша. Барлыҡҡа килеүсе словак әҙәби теле словактарҙың аралашыу сараһы кеүек кенә түгел, фән һәм әҙәбиәт, шулай уҡ милли үҙаң факторы кеүек нығына[82]. Словак әҙәби теле тулыһынса XIX быуаттың икенсе яртыһында формалаша. XX быуатта уның үҫешенә Словакия ерҙәренең Чехословакия составына инеүе ҙур йоғонто яһай. 1993 йылда бойондороҡһоҙ Словакия Республикаһын ойоштороу ижтимағи тормоштоң барлыҡ өлкәләрендә лә словак әҙәби теленең тулы ҡеүәтле эшмәкәрлегенә башланғыс шарттар тыуҙыра[83].

Grammatica Slavica баҫмаһының титул бите(1790)

Шулай уҡ ҡарағыҙ[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

  • Словацко-русская практическая транскрипция
  • Языки Словакии

Иҫкәрмәләр[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

  1. ↑ ScriptSource - Hungary
  2. ↑ ScriptSource - Serbia
  3. ↑ ScriptSource - Slovakia
  4. ↑ ScriptSource - Romania
  5. ↑ ScriptSource - Ukraine
  6. ↑ 6,0 6,1 6,2 6,3 6,4 6,5 6,6 Morfológia slovenského jazyka (словак.) — VEDA, vydavateľstvo Slovenskej akadémie vied, 1966. — Б. 51.
  7. ↑ 7,00 7,01 7,02 7,03 7,04 7,05 7,06 7,07 7,08 7,09 7,10 7,11 7,12 7,13 Morfológia slovenského jazyka (словак.) — VEDA, vydavateľstvo Slovenskej akadémie vied, 1966.
  8. ↑ Ethnologue (ингл.) — 25, 19 — Dallas, Texas: SIL International, 1951. — ISSN 1946-9675
  9. ↑ Селищев А. М. . — Государственное учебно-педагогическое издательство Наркомпроса РСФСР. — М., 1941. — С. 22.
  10. ↑ Широкова А. Г. Западнославянские языки // Лингвистический энциклопедический словарь / Под ред. В. Н. Ярцевой. — М.: Советская энциклопедия, 1990. — 685 с. — ISBN 5-85270-031-2.
  11. ↑ 11,0 11,1 Смирнов Л. Н. Западнославянские языки. Словацкий язык // Языки мира. Славянские языки. — М.: Academia, 2005. — С. 274—275. — ISBN 5-87444-216-2.
  12. ↑ Statistics. Demografia a sociálne štatistiky. Sčítanie obyvateľov, domov a bytov. Sčítanie obyvateľov, domov a bytov 2011. Základné výsledky. Slovenská republika. Tab. 12. Obyvateľstvo SR podľa najčastejšie používaného jazyka na verejnosti (словак.). Štatistický úrad Slovenskej republiky (2011). (Тикшерелеү көнө: 25 октябрь 2014)
  13. ↑ Широкова А. Г. Словацкий язык // Лингвистический энциклопедический словарь / Под ред. В. Н. Ярцевой. — М.: Советская энциклопедия, 1990. — 685 с. — ISBN 5-85270-031-2.
  14. ↑ Лифанов К. В. Диалектология словацкого языка: Учебное пособие. — М.: Инфра-М, 2012. — С. 15. — 86 с. — ISBN 978-5-16-005518-3.
  15. ↑ Широкова А. Г. Словацкий язык // Лингвистический энциклопедический словарь / Под ред. В. Н. Ярцевой. — М.: Советская энциклопедия, 1990. — 685 с. — ISBN 5-85270-031-2.
  16. ↑ Krajčovič R., Žigo P. Dejiny spisovnej slovenčiny. — Bratislava: Vydavateľstvo Univerzity Komenského, 2006. — S. 8. — 252 S. — ISBN 80-223-2158-3.
  17. ↑ Селищев А. М. . — Государственное учебно-педагогическое издательство Наркомпроса РСФСР. — М., 1941. — С. 28.
  18. ↑ Дуличенко А. Д. Южнославянские языки. Словенский язык // Языки мира. Славянские языки. — М.: Academia, 2005. — С. 198—199. — ISBN 5-87444-216-2.
  19. ↑ Juhaščíková Ivana, Škápik Pavol, Štukovská Zuzana. Základné údaje zo Sčítania obyvateľov, domov a bytov 2011, obyvateľstvo podľa materinského jazyka (словак.). Štatistický úrad Slovenskej republiky (3 июль 2012). (Тикшерелеү көнө: 25 октябрь 2014)
  20. ↑ Statistics. Demografia a sociálne štatistiky. Sčítanie obyvateľov, domov a bytov. Sčítanie obyvateľov, domov a bytov 2011. Základné výsledky. Slovenská republika. Tab. 11. Obyvateľstvo SR podľa materinského jazyka (словак.). Štatistický úrad Slovenskej republiky (2011). Архивировано 25 октябрь 2014 года. (Тикшерелеү көнө: 25 октябрь 2014)
  21. ↑ Lewis, M. Paul, Gary F. Simons, Charles D. Fennig: Slavic West (ингл.). Ethnologue: Languages of the World (18th Edition). Dallas: SIL International (2015). (Тикшерелеү көнө: 25 октябрь 2014)
  22. ↑ Statistics. Demografia a sociálne štatistiky. Sčítanie obyvateľov, domov a bytov. Sčítanie obyvateľov, domov a bytov 2011. Základné výsledky. Slovenská republika. Tab. 12. Obyvateľstvo SR podľa najčastejšie používaného jazyka na verejnosti
  23. ↑ Statistics. Demografia a sociálne štatistiky. Sčítanie obyvateľov, domov a bytov. Sčítanie obyvateľov, domov a bytov 2011. Základné výsledky. Slovenská republika. Tab. 10. Obyvateľstvo SR podľa národnosti (словак.). Štatistický úrad Slovenskej republiky (2011).
  24. ↑ 24,0 24,1 Population census 2011. Data. National data. 1. Retrospective data 1.1. Number and characteristics of the population. 1.1.6. Nationality, mother tongue. 1.1.6.2. Population by nationality, mother tongue, language spoken with family members or friends and affinity with nationalities’ cultural values (ингл.). Hungarian central statistical office (2011). (Тикшерелеү көнө: 25 октябрь 2014)
  25. ↑ 25,0 25,1 Всеукраинская перепись населения 2001. Регионы Украины. Результат выбора. Распределение населения по национальности и родному языку. Украина. Государственный комитет статистики Украины (2003—2004). (Тикшерелеү көнө: 25 октябрь 2014)
  26. ↑ Всеукраинская перепись населения 2001. Результаты. Основные итоги переписи. Национальный состав населения. Закарпатская область. Государственный комитет статистики Украины (2003—2004). (Тикшерелеү көнө: 25 октябрь 2014)
  27. ↑ 27,0 27,1 Recensământul populației și al locuințelor 2011. Rezultate. Rezultate definitive RPL 2011. Tab10. Populaţia stabilă după limba maternă – judeţe, municipii, oraşe, comune. Tab11. Populaţia stabilă după etnie şi limba maternă, pe categorii de localităţi (рум.). Institutul Naţional de Statistică (2011). (Тикшерелеү көнө: 25 октябрь 2014)
  28. ↑ 28,0 28,1 Попис у Србији 2011. Резултати. Коначни резултати. База података. Становништво према вероисповести, матерњем језику и националној припадности. Становништво према матерњем језику (серб.). Република Србија. Републички завод за статистику (2011). Архивировано 23 октябрь 2014 года. 2014 йыл 23 октябрь архивланған. (Тикшерелеү көнө: 25 октябрь 2014)
  29. ↑ Попис у Србији 2011. Резултати. Коначни резултати. База података. Становништво према националној припадности (серб.). Република Србија. Републички завод за статистику (2011). Архивировано 16 апрель 2013 года. 2013 йыл 16 апрель архивланған. (Тикшерелеү көнө: 25 октябрь 2014)
  30. ↑ 30,0 30,1 Popisi. Popis stanovništva 2011. Tablice. Po gradovima/općinama. 5. Stanovništvo prema materinskom jeziku po gradovima/općinama, popis 2011 (хорв.). Republika Hrvatska — Državni zavod za statistiku (2011). (Тикшерелеү көнө: 25 октябрь 2014)
  31. ↑ Popisi. Popis stanovništva 2011. Tablice. Republika Hrvatska. 1. Stanovništvo prema narodnosti — detaljna klasifikacija, popis 2011 (хорв.). Republika Hrvatska — Državni zavod za statistiku (2011). (Тикшерелеү көнө: 25 октябрь 2014)
  32. ↑ Tab. 614b Obyvatelstvo podle věku, mateřského jazyka a pohlaví (чеш.). Český statistický úřad (26 март 2011).
  33. ↑ 33,0 33,1 33,2 Лифанов К. В. Диалектология словацкого языка: Учебное пособие. — М.: Инфра-М, 2012. — С. 18. — 86 с. — ISBN 978-5-16-005518-3.
  34. ↑ Statistiken. Bevölkerung. Volkszählungen, Registerzählung, Abgestimmte Statistiken. Bevölkerung. Volkszählungen, Registerzählung, Abgestimmte Erwerbsstatistik. Bevölkerung nach demographischen Merkmalen. Bevölkerung 2001 nach Umgangssprache, Staatsangehörigkeit und Geburtsland (нем.). Statistik Austria (2008).
  35. ↑ Obszary tematyczne. Ludność. Narodowy Spis Powszechny Ludności i Mieszkań 2011. Ludność. Stan i struktura demograficzno-społeczna — NSP 2011 (пол.) S. 96—98. Warszawa: Główny Urząd Statystyczny (2013).
  36. ↑ 36,0 36,1 2011 Census of Canada: Topic-based tabulations. Detailed Mother Tongue (232), Knowledge of Official Languages (5), Age Groups (17A) and Sex (3) for the Population Excluding Institutional Residents of Canada and Forward Sortation Areas (ингл.). Statistics Canada (2011). (Тикшерелеү көнө: 25 октябрь 2014)
  37. ↑ 37,0 37,1 Countries and regions. Slovak Republic. Slovak Republic country brief. Bilateral relationship (ингл.). Australian government. Department of Foreign Affairs and Trade (2014). (Тикшерелеү көнө: 25 октябрь 2014)
  38. ↑ 38,0 38,1 Всероссийская перепись населения 2010 года. Том 4. Национальный состав и владение языками, гражданство. 5. Владение языками населением Российской Федерации. Федеральная служба государственной статистики (2001—2013). 2013 йыл 15 март архивланған. (Тикшерелеү көнө: 25 октябрь 2014)
  39. ↑ Всероссийская перепись населения 2010 года. Том 4. Национальный состав и владение языками, гражданство. 1. Национальный состав населения. Федеральная служба государственной статистики (2001—2013). 2013 йыл 15 март архивланған. (Тикшерелеү көнө: 25 октябрь 2014)
  40. ↑ Bartko L., Dzendzelivska N. J., Lipták Š. K charakteristike slovenských nárečí na Zakarpatskej Ukrajine // Slavica Slovaca, roč. 33. — Bratislava, 1998. — № 1. — S. 6. (Тикшерелеү көнө: 25 октябрь 2014)
  41. ↑ Švagrovský Š., Ondrejovič S. Východoslovenský jazykový separatizmus v 19. a 20. storočí (Poznámky k Východoslovenskému slovníku) // Slovenská Reč. — Bratislava, 2004. — № 3. — S. 129—150.
  42. ↑ Широкова А. Г. Лингвистический энциклопедический словарь. Главный редактор В. Н. Ярцева.— М.: Советская энциклопедия, 1990.— 685 с.— ISBN 5-85270-031-2.
  43. ↑ Широкова А. Г. Лингвистический энциклопедический словарь. Главный редактор В. Н. Ярцева.— М.: Советская энциклопедия, 1990.— 685 с.— ISBN 5-85270-031-2.
  44. ↑ Tab. 614b Obyvatelstvo podle věku, mateřského jazyka a pohlaví (чеш.). Český statistický úřad (26 март 2011). (Тикшерелеү көнө: 25 октябрь 2014)
  45. ↑ Statistiken. Bevölkerung. Volkszählungen, Registerzählung, Abgestimmte Erwerbsstatistik. Bevölkerung nach demographischen Merkmalen. Bevölkerung 2001 nach Umgangssprache, Staatsangehörigkeit und Geburtsland (нем.). Statistik Austria (2008). (Тикшерелеү көнө: 25 октябрь 2014)
  46. ↑ Obszary tematyczne. Ludność. Narodowy Spis Powszechny Ludności i Mieszkań 2011. Ludność. Stan i struktura demograficzno-społeczna — NSP 2011 (пол.) S. 96—98. Warszawa: Główny Urząd Statystyczny (2013). (Тикшерелеү көнө: 25 октябрь 2014)
  47. ↑ Смирнов Л. Н. Западнославянские языки. Словацкий язык // Языки мира. Славянские языки. — М.: Academia, 2005. — С. 277. — ISBN 5-87444-216-2.
  48. ↑ Република Србиjа. Аутономна Покраjина Воjводина. Покрајински секретаријат за образовање, прописе, управу и националне мањине — националне заједнице. Службена употреба језика и писама у АП Војводини. Закон о службеној употреби језика и писама ("Сл.гласник РС", бр.45/91, 101/05 и 30/2010) (серб.). Vojvodina.gov.rs (2013—2014). (Тикшерелеү көнө: 25 октябрь 2014)
  49. ↑ Република Србиjа. Аутономна Покраjина Воjводина. Покрајински секретаријат за образовање, прописе, управу и националне мањине — националне заједнице. Jezici i pisma u službenoj upotrebi u statutima gradova i opština na teritoriji AP Vojvodine (серб.). Vojvodina.gov.rs (2013—2014).
  50. ↑ История литератур западных и южных славян: В 3 тт. / Под ред. А. В. Липатова. — М.: Индрик, 1997. — Т. 1. — С. 674—675. — 886 с. — ISBN 5-85759-057-4.
  51. ↑ Смирнов Л. Н. Западнославянские языки. Словацкий язык // Языки мира. Славянские языки. — М.: Academia, 2005. — С. 275—277. — ISBN 5-87444-216-2.
  52. ↑ 52,0 52,1 Лифанов К. В. Диалектология словацкого языка: Учебное пособие. — М.: Инфра-М, 2012. — С. 3. — 86 с. — ISBN 978-5-16-005518-3.
  53. ↑ Slančová D., Sokolová M. Variety hovorenej podoby slovenčiny // Studia Akademica Slovaca 23 / Red. J. Mlacek. — Bratislava, 1994. — S. 225—240.
  54. ↑ Широкова А. Г. Лингвистический энциклопедический словарь Главный редактор В. Н. Ярцева.— М.: Советская энциклопедия, 1990.— 685 с.— ISBN 5-85270-031-2.
  55. ↑ Словак теле — Энциклопедии Кругосвет (Тикшерелеү көнө: 25 октябрь 2014)
  56. ↑ Смирнов Л. Н. Западнославянские языки. Словацкий язык // Языки мира. Славянские языки. — М.: Academia, 2005. — С. 275. — ISBN 5-87444-216-2.
  57. ↑ Лифанов К. В. Диалектология словацкого языка: Учебное пособие. — М.: Инфра-М, 2012. — С. 16. — 86 с. — ISBN 978-5-16-005518-3.
  58. ↑ Смирнов Л. Н. Западнославянские языки. Словацкий язык // Языки мира. Славянские языки. — М.: Academia, 2005. — С. 305—308. — ISBN 5-87444-216-2.
  59. ↑ Short D. Slovak // The Slavonic Languages / Comrie B., Corbett G. — London, New York: Routledge, 1993. — P. 590 (Map 10.1. The main Slovak dialects and county boundaries). — ISBN 0-415-04755-2.
  60. ↑ Лифанов К. В. Диалектология словацкого языка: Учебное пособие. — М.: Инфра-М, 2012. — С. 83 (Карта 1. Диалекты словацкого языка). — 86 с. — ISBN 978-5-16-005518-3.
  61. ↑ Лифанов К. В. Диалектология словацкого языка: Учебное пособие. — М.: Инфра-М, 2012. — С. 36—48. — 86 с. — ISBN 978-5-16-005518-3.
  62. ↑ Лифанов К. В. Диалектология словацкого языка: Учебное пособие. — М.: Инфра-М, 2012. — С. 23—32. — 86 с. — ISBN 978-5-16-005518-3.
  63. ↑ Лифанов К. В. Диалектология словацкого языка: Учебное пособие. — М.: Инфра-М, 2012. — С. 53—59. — 86 с. — ISBN 978-5-16-005518-3.
  64. ↑ Úvod. O jazyku. Nárečia. Územné členenie slovenských nárečí (словак.). Slovake.eu. Архивировано 2 май 2013 года.
  65. ↑ Смирнов Л. Н. Западнославянские языки. Словацкий язык // Языки мира. Славянские языки. — М.: Academia, 2005. — С. 277—278. — ISBN 5-87444-216-2.
  66. ↑ 66,0 66,1 Pauliny E. Dejiny spisovnej slovenčiny od začiatkov po súčasnosť. — Bratislava: Slovenské pedagogické nakladateľstvo, 1983. — S. 10—11. — 256 S.
  67. ↑ Лифанов К. В. Диалектология словацкого языка: Учебное пособие. — М.: Инфра-М, 2012. — С. 6. — 86 с. — ISBN 978-5-16-005518-3.
  68. ↑ Pauliny E. Dejiny spisovnej slovenčiny od začiatkov po súčasnosť. — Bratislava: Slovenské pedagogické nakladateľstvo, 1983. — S. 48. — 256 S.
  69. ↑ Krajčovič R. Vývin slovenského jazyka a dialektológia. — Bratislava: Slovenské pedagogické nakladateľstvo, 1988. — S. 159—160. — 344 S.
  70. ↑ Krajčovič R., Žigo P. Dejiny spisovnej slovenčiny. — Bratislava: Vydavateľstvo Univerzity Komenského, 2006. — S. 17—18. — 252 S. — ISBN 80-223-2158-3.
  71. ↑ Krajčovič R., Žigo P. Dejiny spisovnej slovenčiny. — Bratislava: Vydavateľstvo Univerzity Komenského, 2006. — S. 18—19. — 252 S. — ISBN 80-223-2158-3.
  72. ↑ Pauliny E. Dejiny spisovnej slovenčiny od začiatkov po súčasnosť. — Bratislava: Slovenské pedagogické nakladateľstvo, 1983. — S. 29—31. — 256 S.
  73. ↑ Смирнов Л. Н. Словацкий литературный язык эпохи национального возрождения. — М.: Институт славяноведения РАН, 2001. — С. 7—8. — 204 с. — ISBN 5-7576-0122-1.
  74. ↑ Krajčovič R., Žigo P. Dejiny spisovnej slovenčiny. — Bratislava: Vydavateľstvo Univerzity Komenského, 2006. — S. 70. — 252 S. — ISBN 80-223-2158-3.
  75. ↑ Pauliny E. Dejiny spisovnej slovenčiny od začiatkov po súčasnosť. — Bratislava: Slovenské pedagogické nakladateľstvo, 1983. — S. 127. — 256 S.
  76. ↑ Pauliny E. Dejiny spisovnej slovenčiny od začiatkov po súčasnosť. — Bratislava: Slovenské pedagogické nakladateľstvo, 1983. — S. 104—105. — 256 S.
  77. ↑ Смирнов Л. Н. Словацкий литературный язык эпохи национального возрождения. — М.: Институт славяноведения РАН, 2001. — С. 8—10. — 204 с. — ISBN 5-7576-0122-1.
  78. ↑ Смирнов Л. Н. Западнославянские языки. Словацкий язык // Языки мира. Славянские языки. — М.: Academia, 2005. — С. 275—276. — ISBN 5-87444-216-2.
  79. ↑ Krajčovič R. Z galérie osobností v dejinách spisovnej slovenčiny (XIV). Namiesto záveru malé kalendárium tisícročnej slovenčiny (словак.) // Kultúra slova, roč. 39, č. 2. : журнал. — Martin: Vydavateľstvo Matice slovenskej v Martine, 2005. — S. 71—72. — ISSN 0023-5202.
  80. ↑ Krajčovič R., Žigo P. Dejiny spisovnej slovenčiny. — Bratislava: Vydavateľstvo Univerzity Komenského, 2006. — S. 66. — 252 S. — ISBN 80-223-2158-3.
  81. ↑ Смирнов Л. Н. Словацкий литературный язык эпохи национального возрождения. — М.: Институт славяноведения РАН, 2001. — С. 83. — 204 с. — ISBN 5-7576-0122-1.
  82. ↑ Смирнов Л. Н. Словацкий литературный язык эпохи национального возрождения. — М.: Институт славяноведения РАН, 2001. — С. 3. — 204 с. — ISBN 5-7576-0122-1.
  83. ↑ Смирнов Л. Н. Западнославянские языки. Словацкий язык // Языки мира. Славянские языки. — М.: Academia, 2005. — С. 276—277. — ISBN 5-87444-216-2.


Өҙөмтә хатаһы: "~" төркөмөнөң ғәмәлдәге <ref> тамғалары өсөн кәрәкле <references group="~"/> тамғаһы табылманы

«https://ba.wikipedia.org/w/index.php?title=Словак_теле&oldid=1177525» битенән алынған