Адыгейҙар

Адыги

Үҙ атамаһы	Адыгэ
Һаны һәм йәшәгән урыны
Барлығы: 128 500 Рәсәй Федерацияһы: ғәмәлдә адыгтар (көнбайыш черкестар): 128 528 (2002 г.); 124 835 (2010 г.) Адыгея: 108 115 (2002 г.); 107 048 (2010 г.) Краснодар крайы: 15 821 (2002 г.); 13 834 (2010 г.) Мәскәү: 648 (2002 г.); 569 (2010 г.) Кабардино-Балкария: 584 (2002 г.); 524 (2010 г.) Ростов өлкәһе: 388 (2002 г.); 374 (2010 г.)
Археологик культура	майкоп культураһы, дольмен культураһы, меотск культураһы
Тел	черкес теле, рус теле
Дин	ислам (сөнниҙәр)
Раса тибы	европеоидтар
Халыҡ	адыги
Туғандаш халыҡтар	адыг-абхаз төркөмө адыг төркөмсәләре — ҡабарҙылар (адыгэ) — черкестар (адыгэ) абхаз-абаз төркөмсәләре — абхаздар — абазиндар
Этник төркөм	шапсығтар, убыхтар
Килеп сығышы	зихтар, меоттар, керкеттар

Адыгейҙар йәки адыги (адыг. адыгэ) — Рәсәй Көньяғы халыҡтарының береһе. Башлыса Адыгея, Краснодар крайы, Ҡабарҙы-Балҡар, Ҡарасай-Черкес Республикаһы, өлөшләтә АҠШ-та һәм Яҡын Көнсығышта йәшәйҙәр. Милли тел — адыги (черкес теле).

Һаны

Халыҡ иҫәбен алыу буйынса 2010 йылда райондар буйынса адыгейҙарҙың өлөшө:

муниципаль берәмек	%
Адыгейск ҡалаһы	78,8
Теучежск районы	68,9
Шовгенов районы	62,9
Кошехабльск районы	50,6
Тахтамукайск районы	32
Майкоп ҡалаһы	16,5
Красногвардейск районы	16,1
Адыгей Республикаһы	25,2

Терминдың килеп сығышы һәм мәғәнәһе

1926 йылда СССР халыҡ иҫәбен алыуҙа этнолингвистик критерий ҡулланыла. Бөтә кабардылар (кабардала, хәҙерге Ҡарасай-Черкесия һәм Адыгеяла) кабардылар булараҡ теркәлгән, ә Кавказдағы башҡа черкес төркөмдәре черкестар тип теркәлгән.

1939 йылғы халыҡ иҫәбен алыуҙа территориаль критерийға күсеү күҙәтелә. Ҡабарҙа халҡын ҡабардылар ғына тип яҙыла, шул уҡ ваҡытта Кавказдың ҡалған өлөшөндәге черкес халҡы (шул иҫәптән Ҡабарҙы-Балҡар АССР-ы территорияһында булмаған этник ҡабарҙылар ҙа) адыгей тип яҙыла. Был черкес этнонимының «адыгейҙар» рәүешендәге тәүге ҡиәфәте. 1939 йылғы халыҡ иҫәбен алыуҙа «адыгейҙар» һүҙе артабанғы халыҡ иҫәбен алыуға ҡарағанда черкес этностарының күпкә киңерәк өлөшөн аңлата.

Мәҫәлән, 2010 йылғы халыҡ иҫәбен алыу буйынса адыгейҙар түбәндәгесә урынлаша: Адыгеяла — 109,7 мең; Краснодар крайы — 13,8 мең, Мәскәү — 0,6 мең, Ҡабарҙы-Балҡар Республикаһы— 0,6 мең (2010).

Адыгейҙарҙың субэтносы (ҡәбиләләре)

Адыгэ дөйөм үҙатамаһынан тыш, һәр субэтностың исеме лә бар:

• Абадзехтар — Абдзэх;
• Адамиецтар — Адэмый;
• Бесленеевецтар — Беслъэней;
• Бжедугтар — Бжъэдыгъу (шул иҫәптән, чеченеецтар һәм хымшеецтар);
• Егерукаевецтар — Еджэрыкъуэй;
• Кабардинецтар — Кабардэй;
• Мамхегтар — Мамхэгъ;
• Махошевецтар — Махошъ;
• Темиргоевецтар — Кӏэмгуй, Кӏэмыргъуэй;
• Тубинецтар — Тубэх;
• Натухаецтар — Нэтыхъуай;
• Шапсығтар — Шэпсыгъ, шул иҫәптән Хакучи — Хьакӏуцу;
• Хатукаецтар — Хьэтыкъуай;
• Убыхтар — Туахъы;
• Жанеевецтар — Жанэ;
• Адалелар — Хьэтӏукъу;
• Чебсин — Цопсынэ;
• Гуайе — Гъоайе.

Адыгтар этнонимы

Кавказ һуғышы йылдарында Адыгеяға күп кенә ҡабарҙалар һәм башҡа адыгейҙар күсеп килә. Хәҙерге Адыгея территорияһында ғәҙәттә уларҙың барыһы ла адыгейҙар тип атала.

Адыгей автономияһын булдырыу тарихы

1922 йылдың 27 июлендә Краснодар ҡалаһында Черкесия (Адыгей) автономиялы районы ойошторола, ул территориаль яҡтан уның составына инмәй. 1922 йылдың 24 авгусынан 1928 йылдың 13 авгусына тиклем — Адыгея (Черкесск) автономиялы өлкәһе. 1924 йылдың 2 авгусынан 1934 йылдың 28 декабренә тиклем Төньяҡ Кавказ крайы составында, артабан 1937 йылдың 13 сентябренә тиклем — Аҙау-Ҡара диңгеҙ крайы. Краснодар крайы 1937 йылдың 13 сентябрендә барлыҡҡа килгәс, уның составына Адыгея автономиялы округы индерелә, 1990 йылға тиклем шунда була.

1936 йылдың 10 апрелендә Адыгея автономиялы округының административ үҙәге Майкоп ҡалаһына күсерелә, ул шулай уҡ автономлы округ составына индерелә. 1962 йылдың 28 апрелендә автономлы округҡа Краснодар крайының Тульский (хәҙер Майкопский) районы беркетелә.

1990 йылдың 5 октябрендә Адыгей АССР-ы иғлан ителә, шулай итеп ул Краснодар крайынан айырыла. 1991 йылдың 3 июлендә Рәсәй Федерацияһы Президенты АССР-ҙы Адыгея ССР-ына әйләндереү тураһындағы указға ҡул ҡуя. 1992 йылдың 24 мартынан — Адыгей Республикаһы.

Әҙәбиәт

• Адыгейцы // Народы России. Атлас культур и религий. — М.: Дизайн. Информация. Картография, 2010. — 320 с. — ISBN 978-5-287-00718-8.
• Адыгейцы // Этноатлас Красноярского края / Совет администрации Красноярского края. Управление общественных связей; гл. ред. Р. Г. Рафиков; редкол.: В. П. Кривоногов, Р. Д. Цокаев. — 2-е изд., перераб. и доп. — Красноярск: Платина (PLATINA), 2008. — 224 с. — ISBN 978-5-98624-092-3. Архивная копия от 29 ноября 2014 на Wayback Machine

Һылтанмалар

• Адыгейҙар «Хронос» сайтында
• В. Б Виноградов. Урта Кубань. Яҡташтар һәм күршеләр. Адыгейҙар
• Адыгейҙың (черкестар) һәм абхаздарҙың (Абазин) шәжәрәһе һәм тарихы(недоступная ссылка) (недоступная ссылка)