Шапсығтар

**Шапсығтар**
**адыға**, **шапсығ**
Үҙ атамаһы	Адыға
Һаны һәм йәшәгән урыны
	Барлығы: 3 900; Рәсәй Федерацияһы: ; 3 231 (2002 г.) 3 882 (2010 г.) ; Краснодар крайы: 3 839 (2010 г.) Туапсе районы: 1 936 (2010 йыл); Сочи: 1 897 (2010 йыл); ; Ҡалып:Флагификация/Ҡабарҙы-Балҡар Республикаһы: 15 (2010 йыл); Адыгея: Майкоп: 9 кеше (2010 йыл); ; ; Төркиә:; черкес (адыға) диаспораһы составында
Археологик культура	майкоп мәҙәниәте, дольмен мәҙәниәте, меот мәҙәниәте
Тел	адыға теленең шапсығ диалекты
Дин	Ислам (сөнниҙәр)
Раса тибы	европеоидтар
Халыҡ	Адығалар
Туғандаш халыҡтар	Адыға-Абхаз ғаиләһе Адыға төркөмсөгө Ҡабарҙылар,; Черкестар,; Адығалар,; ; Абхаз-абазин төркөмсөгө Абхаздар,; Абазиндар; ;
Этник төркөм	Хакучтар
Килеп сығышы	Зихиҙар, Меоттар, Касогтар, Каскиҙар

Шапсығтар (үҙатамаһы: эдыға, шапсығ) — эдыға субэтносы, элегерәк эре эдиға ҡәбиләләренең береһе Адыгей>ҙа һәм Краснодар крайында (Туапсе районы һәм Сочи) йәшәйҙәр. Адыгей теленең шапсығ диалектында һөйләшәләр^[4].

Этнологияһы

Шапсығтар үҙенең этник исемен Шапсхо йылғаһы үҙәнендә йәшәгән өс боронғо ҡәбилә исеменән алғандар.

Тәүге тапҡыр шапсығтар үҙ исеме менән адығаларҙың Ҡырым ханлығына ҡаршы көрәше менән бәйле XVIII быуаттың 20-се йылдарҙағы төрөк йылъяҙмаларында телгә алыналар. 1724 йылда Пшад йылғаһында улар уларға һөжүм иткән Ҡырым татарҙарын ҡыйраталар һәм әсирлеккә Дәүләткирәй ханды алалар. 1743 йылғы урыҫ документтарында абазиндарға күрше шапсығ халҡы «үҙенсәлекле теле һәм шундай уҡ идаралығы» булған халыҡ булараҡ телгә алына.

Дөйөм мәғлүмәттәр

Шапсығтар Рәсәй Федерацияһында, шулай уҡ адыға диаспораһы вәкилдәре йәшәгән Төркиә, Сүриә, Иордания, Израиль һәм башҡа илдәрҙә йәшәйҙәр.

Рәсәйҙә тарихи Шапсығстан территорияһында — Краснодар крайындағы Туапсе районында һәм Сочи (Лазарев районы) ҡалаһындаы, шулай уҡ Адыгей Республикаһында йәшәйҙәр. Халыҡ иҫәбен алыу ваҡытында күбеһе черкестар йәки адығалар тип яҙылыуын дауам итәләр. В

Совет осоронда халыҡ иҫәбе мәғлүмәттәрендә шапсығтар иҫәпкә алынмай һәм ситләтелгән мәғлүмәттәр буйынса 1926 йылда уларҙың һаны яҡынса 4 мең кеше тәшкил иткән.

2002 йылғы халыҡ иҫәбен алыу мәғлүмәттәре буйынса Рәсәйҙә — 3,2 мең; 2010 йыл халыҡ иҫәбен алыу буйынса — 3,9 мең шапсығ йәшәй. Әммә ысынбарлыҡа шапсығтарҙың һаны күпкә артығыраҡ, сөнки Адыгея территорияһында йәшәгән шасығтар үҙҙәрен адығтар тип яҙҙыралар. Күп кенә Ҡара диңгеҙ буйы шапсығтары үҙҙәрен черкестар йәки адығтар тип яҙҙыра.

Шапсығтар эдиға теленең шапсығ диалектында һөйләшәләр. Эдиға теле абхаз-эдиға телдәр ғаиләһенә ҡарай.

Рәсәй ҡануниәте буйынса рәсми рәүештә бәләкәй халыҡ булып тора^[5].

Ҡара диңгеҙ буйындағы тораҡ пункттарҙа адығтарҙың һаны (2010 йылғы бөтә Рәсәй халыҡ иҫәбен алыу) мәғлүмәттәренә ярашлы^[6]

Краснодар крайы:

Сочи ҡалаһы: 4 778 кеше
- Лазарев районы: 4 014 кеше
- Лазарев районы ҡарамағындағы ауыл округтары
  - Киров округы
    - Тхагапш ауылы: 131 кеше
  - Кичмай ауыл округы
    - Ҙур Кичмай ауылы: 597 кеше
    - Бәләкәй Кичмай ауылы: 185 кеше
  - Лыготх ауыл округы
    - Калеж ауылы: 362 кеше
    - Лыготх ауылы: 38 кеше
    - Наджиго ауылы: 121 кеше
    - Хаджико ауылы: 469 кеше
Туапсе районың: 4 183 кеше
- Туапсе ҡалаһы: 804 кеше
- Новомихайловка Ҡала биләмәһе : 843 кеше
  - Новомихайловка биҫтәһе: 434 кеше
  - Псебе ауылы: 368 кеше
- Вельяминовка ауыл биләмәһендә:
  - Цыпка ауылы: 166 кеше
- Георгиевск ауыл биләмәһе: 544 кеше
  - Ҙур Псеушхо ауылы: 111 кеше
  - Бәләкәй Псеушхо ауылы: 223 кеше
  - Георгийевск ауылы: 145 кеше
- Небуг ауыл биләмәһе : 1 725 кеше
  - Агуй-Шапсығ ауылы: 1 501 кеше
  - Небуг ауылы: 101 кеше

Шулай уҡ Ҡара диңгеҙ буйы эдиғалары Сочи ҡалаһының Ахинт, Хатлапе, Шаһ һәм Шхафит микрорайондарында өҫтөнлөк алалар.

Тарихы

Эдиғаларҙың, шул иҫәптән шапсығтарҙың, боронғо тарихы тураһында киләһе археологик мәҙәниәттәре артефакттары бәйән итә — Майкоп мәҙәниәте, Дольмен мәҙәниәте, Меот мәҙәниәте һәм башҡалар, улар Адыгеяла, Рәсәйҙә, шулай уҡ сит илдәрҙәге тарихи музейҙарҙың алтын фондына инә.

Шапсығтар Ҡара диңгеҙ буйы эдығаларҙың түгел, ә бөтә эдыға (черкес) этник массивының иң ҙур төркөмдәренең береһен тәшкил итәләр. Бер нисә йөҙ мең кеше булалар. Улар Джубга һәм Шаһ (Кесе Шапсығ) йылғалары араһындағы ерҙәрҙе һәм Антхир, Абин, Афипс, Вулан, Шебш һәм башҡа йылғалар буйлап Кавказ һыртының төньяҡ битләүҙәрендәге бөйөк таулы, урманлы өлкәләрҙе биләйҙәр. Ҡырым ханлығы менән көрәштә әүҙем ҡатнашалар.

Хәҙерге тикшеренеүселәр (Максидов А. А., Чирг А. Ю.) раҫлауынса, Боронғо Шапсығстан тышҡы сауҙаны, бигерәк тә Анатолия менән, бик уңышлы алып барған^[7].^[8]

Кавказ һуғышы ваҡытында Рәсәйҙең иң ныҡыш дошмандары булалар, 1859 йылға тиклем ғәмәлдә булған Шамил ойошторған союзға инәләр. 1860 йылдың аҙағында шапсығтарҙы, Әбәдзеһтарҙы, Үбыхтарҙы һәм натуһайҙарҙы берләштергән мәжлес булдырыла. 1864 йылда шапсығтарҙың күпселеге башҡа эдығалар менән Төркиәгә һөрөлә һәм унда өлөшдәтә ассимиляциялана. Кавказда 5 мең тирәһе шапсығ ҡала, уларҙың ерҙәренә славян, әрмән һәм грек колонистары күсенәләр.

1924 йыл Шапсығ милли район ойошторола, уның үҙәге — Туапсе ҡалаһы, артабан Красноалександровск һәм Лазаревск ауылдары була, 1945 йылда Краснодар крайы Лазаревск районы тип үҙгәртелә (1961 йылдан — Сочи ҡалаһының Лазаревка районы). Шапсығ халҡының 1-се съезында 1990 йылда Шапсығ милли районын тергеҙеү буйынса декларация ҡабул ителә 1992 йылың 12 июнендә Рәсәй федерацияһы Юғары Советы Президиумы Шапсығ милли районын булдырыу тураһында ҡарар ҡабул итә.

Брокгауз һәм Ефрондың энциклопедик һүҙлеге XIX быуаттың аҙағында хәбәр иткән:

Шапсуги — сильное черкесское племя, жившее по обоим склонам Главного Кавказского хребта, занимая на северной его стороне страну между реками Адагумом и Супсой, а на южной — между реками Пшадой и Шахе.
Исторически у шапсугов не было князей (пши); народ делился на вуорков (дворян), торлокотлей (среднее сословие, вольные земледельцы), пшитлей (крестьяне) и унаутов (рабов). Общественный строй, по сути, был аристократическим. Весь народ делился на отдельные самостоятельные общества — псухо и общины — хабль, управлявшиеся своими выборными старшинами или старейшими жителями. Дворяне (вуорки) издавна господствовали среди шапсугов, но мало-помалу народ освобождался от их власти и на народных собраниях стал добиваться упразднения дворянских привилегий, свободы от притязаний дворян на продукты труда и имущество земледельцев.
Побудительным мотивом послужило произошедшее в 1790-х годах возмущение из-за насилия, совершенного дворянами Шеретлуковыми над проезжими торговцами, которые находились под покровительством одного общества. Народ в отместку напал на одного из Шеретлуковых, оскорбил грубыми словами и действиями его мать, захватил его крепостную девушку и разграбил его имущество. Такое неуважение к дворянству было первым примером нарушения дворянских преимуществ и послужило поводом к открытой социальной борьбе.
Шеретлуковы решились кровью омыть нанесенное оскорбление, выселились к бжедухам и в 1793 году отправили в Петербург депутацию, уговорившую императрицу Екатерину II дать им в помощь казаков. В 1796 году бжедухи, получив подмогу от русских (три сотни черноморских казаков с 1 пушкой), одержали над шапсугами решительную победу на берегах р. Бзиюкозауо (см.Бзиюкская битва. Но борьба продолжалась после этого еще долго, лилась кровь и истреблялось имущество шапсугов и бжедухов. Наконец Шеретлуковы помирились со своим народом и вернулись на родину, кроме Али-султана, который остался в земле Черноморского войска и основал Гривенско-черкесский аул.
В итоге многолетней войны шапсуги добились своего и ограничили права дворян. Хотя дворянство сохранило некоторые привилегии, они имели скорее характер почетных отличий; например, за кровь убитого дворянина уплачивалось 30 голов скота, а за земледельца-торлокотля — 28. За кражу лошади, помимо возвращения украденного, дворянину полагалось еще 2 лошади, а торлокотлю — одна. Крепостные, видя падение власти и значения дворян, отказались им повиноваться и сбросили с себя их иго.
В конечном итоге, многие дворянские фамилии ушли к соседям, другие — к русским; оставшиеся на родине дворяне потеряли все преимущества, кроме тех, которые даются умом, красноречием и храбростью. Такой же демократический переворот, но постепенно, без кровопролития, совершился у натухайцев и абадзехов в течение двух поколений. Большая часть дел перешла к народному собранию, на которое сходился весь народ и где разбирались крупные тяжбы, общественные нужды и дела.
Законодательная и исполнительная власть находилась в руках народа, а отсутствие главы делало управление республиканским. В собрании присутствовали все сословия, кроме зависимых крестьян; позже собрание составлялось из депутатов от обществ.
Каждое псухо (общество) управлялось своей мирской сходкой — зауча или джеме. Гражданский и юридический быт Шапсуги был основан на трех главных началах: 1) на праве собственности, 2) на праве употребления оружия каждым свободным человеком и 3) на родовом союзе, со взаимной обязанностью защищать друг друга, мстить за смерть, оскорбление и нарушение прав собственности всем за каждого и с ответственностью перед чужими родовыми союзами за всех своих. Суд сначала производился на основании обычая, адата, но затем, под влиянием духовенства, усилившегося вследствие борьбы с русскими и развития фанатизма, стал вводиться суд духовный, по шариату, хотя суд по адату преобладал до конца.
Борьба шапсугов с русскими продолжалась до 1863 года, когда они принуждены были выселиться на Кубанскую равнину или уйти в Турцию. Большинство из них предпочли последнее, хотя многие также были выселены насильно. Южные приморские Шапсуги были покорены генералом Гейманом в 1864 году и тоже выселились в Турцию.^[9]

.

Хәҙерге шапсығ ауылдары

Шапсығ халҡының өҫтөнлөгө менән хәҙерге ауылдар:

— Краснодар крайы туапсе районы: Ағуй-Шапсығ (элек Куйбышевка), Оло Псеушхо, Кесе Псеушхо, Псеб. — Сочи ҡалаһының Лазаревка районы: Хаджико (элек 1-се Красноалександровск), Калеж (элек 2-се Красноалександровск), Лыготх (элек 3-сө Красноалександровск), Наджиго, Оло Кичмай, Кесе Кичмай, Тхагапш (элек Киров исемендәге), Шхафит. — Адыгей Республикаһы Тахтамукай районы: Афипсип, Панахес, Псейтук, Хаштук.

Лыготх ауылында «Ҡара диңгеҙ буйы шапсығының усадьбаһы» музейы бар.

Лазаревка ҡасабаһында 1991 йылдан «Шапсығия» гәзите сығарыла.

Лазаревска этнография музейы

Музейҙа 4-5 мең йыллыҡ тарихи реликвияларҙы күреп була^[10], бынан тыш, боронғо черкес ҡоралы, яугир кәрәк-яраҡтары, ат сбруйҙары, эдыға ҡатын-ҡыҙҙарының матур байрам кейем өлгөләре (алтын сигеү, көмөш таҫма һәм алтынға буятылған ҡаптырмалар) экспозицияһы бар. Шапсығ ҡатындары иҫ киткес оҫта булғандар.

Билдәле шапсығтар

— Тугужуко Кызбэч — XIX быуаттағы Кавказ һуғышы ваҡытында эдығаларҙың иң күренекле юлбашсыһы
— Ачмизов Айдамир Әхмәт улы— Советтар Союзы Геройы (31.03.1943)
— Совмен Хәҙрәт Мәжит улы — адыгей республикаһы президенты (2002—2007)
— Коблев Яҡуп Камболет улы — СССР-ҙың атҡаҙанған тренеры
— Шхалахов Валентин Ибраһим улы — дзюдо буйынса СССР-ҙың атҡаҙанған тренеры
— Напсо Кушук Зәйет улы — Рәсәйҙең атҡаҙанған төҙөүсеһе, Сочи закондар сығарыу йыйылышы депутаты, Сочи ҡалаһының Йәмәғәт палатаһы ағзаһы
— Чуц Абубачир батырбей улы — Советтар Союзы Геройы (1912 — 27.03.1944)
— Тхагушев Исмәғил Хәләл улы— Советтар Союзы Геройы (17.03.1920-15.11.1943)
— Бибрас Натхо — Израилдең йыйылма командаһы футболсыһы
— Этхем-черкес —ғосман һәм төрөк хәрби эшмәкәре

Шулай уҡ ҡарағыҙ

Адыгская диаспора
Черкесское мухаджирство

Иҫкәрмәләр

↑ Всероссийская перепись населения 2002 года (билдәһеҙ). Дата обращения: 24 декабрь 2009. 2008 йыл 2 февраль архивланған.
↑ Официальный сайт Всероссийской переписи населения 2010 года. Информационные материалы об окончательных итогах Всероссийской переписи населения 2010 года 2014 йыл 22 март архивланған.
↑ Население по национальности и владению русским языком по муниципальным образованиям Краснодарского края (билдәһеҙ). Дата обращения: 7 февраль 2014. Архивировано из оригинала 5 март 2016 года. 2016 йыл 5 март архивланған.
↑ [ Шапсуги] — Ҙур совет энциклопедияһында мәҡәлә
↑ Единый перечень коренных малочисленных народов Российской Федерации (утв. постановлением Правительства РФ от 24 марта 2000 г. N 255) (с изменениями от 13 октября 2008 г., 18 мая, 17 июня, 2 сентября 2010 г.)
↑ База микроданных Всероссийской переписи населения 2010 года (билдәһеҙ). 2014 йыл 9 июнь архивланған.
↑ [1]Максидов, Анатолий Ахмедович.Исторические и генеалогические связи адыгов с народами Причерноморья
↑ Гесихий Александрийский. Лексикон // ВДИ. 1948. — № 4. — С. 269
↑ Шапсуги // Брокгауз һәм Ефрондың энциклопедик һүҙлеге: 86 томда (82 т. һәм 4 өҫтәмә том). — СПб., 1890—1907. (рус.)
↑ Лазаревский этнографический музей

Әҙәбиәт

Адыгская (Черкесская) энциклопедия. Москва, 2006
Шапсуги // Народы России. Атлас культур и религий. — М.: Дизайн. Информация. Картография, 2010. — 320 с. — ISBN 978-5-287-00718-8.

Һылтанмалар

Шапсуги // Брокгауз һәм Ефрондың энциклопедик һүҙлеге: 86 томда (82 т. һәм 4 өҫтәмә том). — СПб., 1890—1907. (рус.)
Официальный сайт Адыгэ Хасэ причерноморских адыгов-шапсугов
Адыгский (черкесский) информационный портал Хэку 2007 йыл 6 июль архивланған.
Письмо М.Лохвицкого в ЦК КПСС, Пленуму по национальным вопросам. 4 мая 1989 года

Ҡалып:Коренные малочисленные народы России Ҡалып:Черкесы

[perepis-1] Всероссийская перепись населения 2002 года (билдәһеҙ). Дата обращения: 24 декабрь 2009. 2008 йыл 2 февраль архивланған.

[пер.2010-2] Официальный сайт Всероссийской переписи населения 2010 года. Информационные материалы об окончательных итогах Всероссийской переписи населения 2010 года 2014 йыл 22 март архивланған.

[3] Население по национальности и владению русским языком по муниципальным образованиям Краснодарского края (билдәһеҙ). Дата обращения: 7 февраль 2014. Архивировано из оригинала 5 март 2016 года. 2016 йыл 5 март архивланған.

[4] [ Шапсуги] — Ҙур совет энциклопедияһында мәҡәлә

[5] Единый перечень коренных малочисленных народов Российской Федерации (утв. постановлением Правительства РФ от 24 марта 2000 г. N 255) (с изменениями от 13 октября 2008 г., 18 мая, 17 июня, 2 сентября 2010 г.)

[6] База микроданных Всероссийской переписи населения 2010 года (билдәһеҙ). 2014 йыл 9 июнь архивланған.

[Макс-7] [1]Максидов, Анатолий Ахмедович.Исторические и генеалогические связи адыгов с народами Причерноморья

[8] Гесихий Александрийский. Лексикон // ВДИ. 1948. — № 4. — С. 269

[9] Шапсуги // Брокгауз һәм Ефрондың энциклопедик һүҙлеге: 86 томда (82 т. һәм 4 өҫтәмә том). — СПб., 1890—1907. (рус.)

[Му-10] Лазаревский этнографический музей

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]