Алпамыша менән Барсынһылыу
| Алпамыша менән Барсынһылыу | |
| Атамаһы | Алпамыша менән Барсынһылыу |
|---|---|
| Жанр | Эпос |
| Әҫәрҙең теле | башҡортса |
Алпамыша менән Барсынһылыу — эпос, башҡорт һүҙ сәнғәте ҡомартҡыһы. Шиғри‑сәсмә формала йәшәп килә.
Яҙып алыныу тарихы[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Тәүге тапҡыр XIX быуат аҙағында — XX быуат башында Ырымбур губернаһында А. Г. Бессонов тарафынан яҙып алына. Эпостың «Алпамыша», «Алтыйәшәр Алпамыша» һәм башҡа исемле варианттарын М. А. Буранғолов, С. Ә. Галин, К. Мәргән, С. Ф. Миржанова, М. М. Сәғитов, С. Ғ. Сафуанов, Н. Д. Шоңҡаров һ.б. яҙып ала. Уларҙы Алпамыша һәм Барсынһылыуҙың батырлығына бәйле дөйөм сюжет берләштерә.
Эпостың ҡыҫҡаса йөкмәткеһе[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Эпос батыр көсөнә һәм ғәҙәти булмаған матурлыҡҡа эйә геройҙарҙың мөғжизәле тыуыуы һәм бала сағы, уларҙың никах алдынан ҡара‑ҡаршы көрәше хаҡында бәйән итә. Алпамыша һәм Барсынһылыуҙың алыш мотивы эпостың яҙып алынған барлыҡ варианттарында ла тиерлек тотороҡло һаҡлана һәм матриархат м‑н патриархат араһындағы оҙайлы көрәштең образлы сағылышы булып тора; Алпамышаның еңеүе м‑н тамамланған алыш матриархаттың еңелеүен кәүҙәләндерә. Герой тыуған илде яҡлау мәсьәләһен дә уңышлы хәл итә. Алпамыша үҙ власы аҫтында халыҡты берләштерә, илдә тыныслыҡ һәм ғәҙеллекте тергеҙә. Геройҙың имен‑һау әйләнеп ҡайтыуы һәм уның кейәүҙәр ярышында ҡабат еңеүенә бәйле сюжет байтаҡ халыҡтарҙың эпосына хас. Эпостың өлөштәре һамаҡ стилендә башҡарыла. Көй варианттарын Шоңҡаров яҙып ала, К. Й. Рәхимов нотаға һала. Эпостың Башҡортостан Республикаһында, Силәбе, Һамар, Һарытау, Ырымбур өлкәһендә яҙып алынған 30‑ға яҡын варианты Ғилми архивта һаҡлана. Башҡа төрки телле халыҡтар фольклорында йәшәп килә.
- «Батыр булһа, сос булыр,
- Осҡан ҡыйғыр ҡош булыр;
- Уҡ атҡанда, ян түҙмәҫ,
- Ул баҫҡанда, таш түҙмәҫ;
- Ултырһа, уба емерер,
- Таянһа, тау емерер;
- Йөрөгәндә ер һелкенер,
- Арыҫландай өркөтөр.
- Ҡурай өсөн тын кәрәк,
- Егет өсөн һын кәрәк, —
- Һыны булһын батырҙың. »
Әҙәбиәт[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
- Мәргән К. Башҡорт халҡының эпик ҡомартҡылары. — Өфө, 1961;
- Башҡорт халыҡ ижады. 4-се т. Эпос. — Өфө, 1999;
- Башкирское народное творчество. Т.1. Эпос. — Уфа, 1987.
- Башҡорт халыҡ ижады. 3-сө т. Эпос. — Өфө, 1998;
- Киреев А. Н. Башкирский народный героический эпос. — Уфа, 1970.
Һылтанмалар[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
- Башҡорт энциклопедияһы. Алпамыша менән Барсынһылыу 2016 йыл 11 ноябрь архивланған.