Силәбе

Силәбе
	Ҡала
	Силәбе; Челябинск
Флаг	Герб
Ил	Рәсәй
Регион	Силәбе өлкәһе
Координаталар	55°09′ с. ш. 61°24′ в. д.HGЯO
Эске бүленеш	7 район
Нигеҙләнгән	1736
Элекке исеме	Силәбе кәлғәһе
Ҡала с	1787
Майҙаны	500,91 или 501,57 или 530 км²
Климат тибы	уртаса-континенталь
Халҡы	▲ 1 156 471 кеше (2013)
Тығыҙлығы	2254 кеше/км²
Милли состав	урыҫтар 86,5%, татарҙар 5%, башҡорттар 3,1%, украиндар 1,4% һәм башҡалар
Этнохороним	силәбеләр
Сәғәт бүлкәте	UTC+5
Телефон коды	351
Почта индексы	454000—454999
Һанлы танытмалар
Автомобиль коды	74, 174
[[{{{вид идентификатора}}}]]	75401
Рәсми сайт	cheladmin.ru
бүләктәр
Рәсми булмаған исемдәр	Көньяҡ Урал баш ҡалаһы ; Танкоград; Челяба; Че.
	Силәбе Аудио, фото и видео Викимилектә

Силәбе (рус. Челябинск) — Силәбе өлкәһе үҙәге. «Силәбе» — башҡорт теленән топоним. Хеҙмәт ҡаһарманлығы һәм дан ҡалаһы^[7].

Тарихы[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Силәбе ҡәлғәһе 1736 йылда башҡа ҡәлғәләр һымаҡ (Сыбаркүл) башҡорт тарханы Таймаҫ Шәһимов рөхсәте менән һалына^[8]^[9]^[10].

1743—1781 йылдарҙа Ырымбур губернаһының Иҫәт провинцияһы үҙәге.

1804—1919 йылдарҙа Ырымбур губернаһының Силәбе өйәҙе үҙәге, 1919—1924 йылдарҙа Силәбе губернаһы үҙәге.

1906 йылда Силәбелә тәүге бушлай мосолман китапханаһы ойошторола.

Иҡтисады[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Беренсе йөк ташыу компанияһы филиалы
Рәсәй Һаҡлыҡ Банкы
Мобиль ТелеСистемалар, Элемтә һәм телекоммуникация
Ростелеком

Халҡы[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

1,15 млн. кеше. Урыҫтар - 86,5%, татарҙар - 5%, башҡорттар - 3,1%, украиндар - 1,4% һәм башҡалар ^[5]

Билдәле шәхестәре[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Аҙнабаев Рауил Әхмәтйән улы (29.03.1959), ғалим-офтальмолог. 1982 йылдан Өфө күҙ ауырыуҙары фәнни-тикшеренеү институтында эшләй, 2003 йылдан — төп ғилми хеҙмәткәр. Медицина фәндәре докторы (2000), профессор (2011). Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған табибы (2001). Башҡортостан комсомолы премияһы лауреаты (1987)^[11].
Ғөзәйеров Морат Баҡый улы (22.10.1950), ғалим-инженер-электромеханик, юғары мәктәп һәм йәмәғәт эшмәкәре. 2003—2014 йылдарҙа Өфө дәүләт авиация техник университеты ректоры. Техник фәндәр докторы (1998), профессор (2000). Башҡортостан Республикаһының 3-сө һәм 4-се саҡырылыш Дәүләт Йыйылышы — Ҡоролтай депутаты.
Хәмбәлеева Әлфиә Саяр ҡыҙы (2.02.1960—3.07.2013), башҡорт опера йырсыһы (драматик сопрано). 1994—2013 йылдарҙа Башҡорт дәүләт опера һәм балет театры солисы. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған артисы (1996). Вокалсыларҙың Михаил Глинка исемендәге халыҡ‑ара конкурсы лауреаты (Өфө, 1995).
Юлашев Игорь Сахиевич (13.08.1938—8.02.2012), хужалыҡ эшмәкәре. 1967—2001 йылдарҙа Туймазы тәжрибә урман хужалығы директоры. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған урмансыһы (1993). «Почёт Билдәһе» ордены кавалеры (1981), РСФСР-ҙың Фән һәм техника өлкәһендәге дәүләт премияһы лауреаты (1991), Туймазы районының почётлы гражданы^[12].

Университеттар[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Силәбе дәүләт педагогия университеты 1934 йылда асылған.
Силәбе дәүләт университеты
Көньяҡ Урал дәүләт университеты
Силәбе дәүләт мәҙәниәт һәм сәнғәт академияһы
Рәсәй Президенты янында халыҡ хужалығы һәм дәүләт хеҙмәт Рәсәй академияһы(РАНХиГС) филиалы.

Административ бүленеш[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Климаты[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Ҡала климаты
Күрһәткес	Ғин	Фев	Мар	Апр	Май	Июн	Июл	Авг	Сен	Окт	Ноя	Дек	Йыл
Абсолют максимум, °C	4,1	8,0	15,3	30,5	35,7	37,3	41,0	36,0	32,5	25,5	16,1	6,5	41,0
Уртаса максимум, °C	−10,8	−8,1	−0,6	10,2	18,4	22,8	24,5	21,5	17,5	8,5	1,6	−7,7	7,5
Уртаса температура, °C	−14,1	−12,5	−4,8	4,7	12,1	18,3	19,3	17,1	10,9	4,1	−5,2	−11,1	3,2
Уртаса минимум, °C	−21	−19,3	−12,2	−0,8	6,2	11,5	14,2	11,4	6,4	−1	−9,3	−16,9	−2,5
Абсолют минимум, °C	−48,1	−45	−36	−26,3	−11,1	−2,9	3,3	0,2	−10,1	−24	−36,4	−42,6	−48,1
Яуым-төшөм нормаһы, мм	19	16	18	27	47	58	87	43	41	30	26	21	429
Сығанаҡ: Челябинский гидрометеоцентр УРЦ FreeNet

Иҫкәрмәләр[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

↑ База данных показателей муниципальных образований. Росстат. 2013 йыл 3 декабрь архивланған.
↑ Основные положения Генерального плана города Челябинск. 2016 йыл 5 март архивланған. (стр.46)
↑ Челябинск сегодня - Визитная Карточка (билдәһеҙ). Администрация г. Челябинска. Архивировано 3 февраль 2012 года. 2012 йыл 26 ғинуар архивланған.
↑ Численность постоянного населения Челябинской области на 01.01.2013 года 2015 йыл 16 февраль архивланған.
↑ ^5,0 ^5,1 http://chelstat.gks.ru/perepis_2010/perepis/Итоги%20ВПН-2010%20по%20Челябинской%20области.aspx?PageView=Shared/НАИБОЛЕЕ(недоступная ссылка) МНОГОЧИСЛЕННЫЕ НАЦИОНАЛЬНОСТИ
↑ НАГРАЖДЕНИЕ ЧЕЛЯБИНСКА ОРДЕНОМ ЛЕНИНА - Энциклопедия "Челябинск"
↑ Города Трудовой Доблести и Славы 2022 йыл 27 март архивланған.
↑ Таймас Шаимов в энциклопедии Башкортостан(недоступная ссылка)
↑ Витевский Н. В., И. И. Неплюев и Оренбургский край в прежнем его составе до 1758 года. — Казань, 1889. — С.134.
↑ В. А. Весновский. Карманный справочник «Весь Челябинск и его окрестности» — Челябинск: Тип. Л. Б. Бреслиной. 1909. −138 с. 2011 йыл 24 апрель архивланған.
↑ Башҡорт энциклопедияһы — Аҙнабаев Рауил Әхмәтйән улы 2016 йыл 5 апрель архивланған. (Тикшерелеү көнө: 28 март 2019)
↑ Башкирская энциклопедия — Юлашев Игорь Сахиевич 2019 йыл 24 декабрь архивланған. (рус.) (Тикшерелеү көнө: 10 август 2018)

Һылтанмалар[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]

Ҡала Силәбе

[База_данных_муниц-1] База данных показателей муниципальных образований. Росстат. 2013 йыл 3 декабрь архивланған.

[2] Основные положения Генерального плана города Челябинск. 2016 йыл 5 март архивланған. (стр.46)

[3] Челябинск сегодня - Визитная Карточка (билдәһеҙ). Администрация г. Челябинска. Архивировано 3 февраль 2012 года. 2012 йыл 26 ғинуар архивланған.

[gks-4] Численность постоянного населения Челябинской области на 01.01.2013 года 2015 йыл 16 февраль архивланған.

[chelstat.gks.ru-5] 5,0 ^5,1 http://chelstat.gks.ru/perepis_2010/perepis/Итоги%20ВПН-2010%20по%20Челябинской%20области.aspx?PageView=Shared/НАИБОЛЕЕ(недоступная ссылка) МНОГОЧИСЛЕННЫЕ НАЦИОНАЛЬНОСТИ

[6] НАГРАЖДЕНИЕ ЧЕЛЯБИНСКА ОРДЕНОМ ЛЕНИНА - Энциклопедия "Челябинск"

[7] Города Трудовой Доблести и Славы 2022 йыл 27 март архивланған.

[8] Таймас Шаимов в энциклопедии Башкортостан(недоступная ссылка)

[9] Витевский Н. В., И. И. Неплюев и Оренбургский край в прежнем его составе до 1758 года. — Казань, 1889. — С.134.

[vesn-10] В. А. Весновский. Карманный справочник «Весь Челябинск и его окрестности» — Челябинск: Тип. Л. Б. Бреслиной. 1909. −138 с. 2011 йыл 24 апрель архивланған.

[11] Башҡорт энциклопедияһы — Аҙнабаев Рауил Әхмәтйән улы 2016 йыл 5 апрель архивланған. (Тикшерелеү көнө: 28 март 2019)

[12] Башкирская энциклопедия — Юлашев Игорь Сахиевич 2019 йыл 24 декабрь архивланған. (рус.) (Тикшерелеү көнө: 10 август 2018)

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

Башҡорттар һаны буйынса Рәсәй тораҡ пункттары
>100 мең кеше	Өфө
>50 мең кеше	Стәрлетамаҡ
>25 мең кеше	Сибай • Салауат • Нефтекама • Силәбе
>10 мең кеше	Баймаҡ • Учалы • Ишембай • Мәләүез • Күмертау • Белорет • Яңауыл• Октябрьский • Магнитогорск • Екатеринбург
>5 мең кеше	Асҡар • Аҡъяр • Дәүләкән • Иҫке Балтас • Борай • Үрге Йәркәй• Бәләбәй • Бөрө • Туймазы • •Ырымбур Түбәнге Варта • Сорғот • Пермь • Златоуст • Мәскәү •
Төркөм эсендә тораҡ пункты урыны башҡорттар күләмә буйынса бирелде. Мәҫәлән: Баймаҡта башҡорттар 71,6% (беренсе), Учалыла – 53%(икенсе), Ишембайҙа -29,7%.

Рәсәйҙең иң ҙур 50 ҡалаһы
1 000 000 күберәк:	Мәскәү · Санкт-Петербург · Новосибирск · Екатеринбург · Түбәнге Новгород · Ҡазан · Силәбе · Омск · Һамар · Дондағы Ростов · Өфө · Красноярск · Пермь · Воронеж · Волгоград
500 000—1 000 000:	Краснодар · Һарытау · Төмән · Тольятти · Ижевск · Барнаул · Иркутск · Ульяновск · Хабаровск · Владивосток · Ярославль · Махачҡала · Томск · Ырымбур · Кемерово · Новокузнецк · Рязань · Әстерхан · Яр Саллы · Пенза · Липецк · Киров
500 000 кәмерәк:	Чебоксар · Тула · Калининград · Балашиха · Курск · Улан-Удэ · Ставрополь · Севастополь · Тверь · Магнитогорск · Сочи · Иваново · Брянск · Белгород · Сургут · Түбәнге Тагил