Борай

Борай
Boray
Нигеҙләү датаһы	1610
Рәсми атамаһы	Boray
Рәсми тел	башҡортса‎ һәм урыҫ теле
Дәүләт	Рәсәй
Административ үҙәге	Борай ауыл Советы һәм Борай районы
Административ-территориаль берәмек	Борай ауыл Советы, Борай районы һәм Бөрө өйәҙе
Сәғәт бүлкәте	UTC+05:00[d]
Халыҡ һаны	9522 кеше (2010)
Диңгеҙ кимәленән бейеклек	119 метр
Почта индексы	452960
Рәсми сайт	buraevo.net
Урындағы телефон коды	34756

Борай (рус. Бураево) — Башҡортостан Республикаһының Борай районындағы ауыл. 2010 йылдың 14 октябренә халыҡ һаны 9522 кеше булған. Почта индексы — 452960, ОКАТО коды — 80218813001.

Тарихы

Ауылға нигеҙҙе Танып йылғаһы буйындағы урмандарҙа солоҡсолоҡ менән шөғөлләнгән аҫаба башҡорт Борай Ерғужиндың 1910 йылда һалыуы билдәле. 1816 йылда Йәлдәк ырыуы башҡорттары Мусай Йәшбулатов һәм яңы суҡындырылған Якушка Исаевтар аҫабалыҡ хоҡуғы нигеҙендә Себергән һәм Әзәк йылғалары араһында ятҡан ерҙәргә хужа була.

1795 йылда үткәрелгән V рәүиз материалдарында ауылдағы 87 ихатала 639 башҡорт, 6 ихатала 38 типтәр (ерһеҙ башҡорт), 5 ихатала 26 ҡаҙаҡ, ә 1816 йылда — 140 ихатала 1 мең 62 башҡорт, 62 типтәр, 12 яһаҡ татары (административ даирәлә эшләүселәр) теркәлә. 1834 йылда — 269 ихатала 1584 башҡорт, 62 типтәр, 12 яһаҡ татары; 1859 йылда — 441 ихатала 2331 аҫаба башҡорт, 11 ихатала 65 керҙәш (припущенник); 1870 йылда — 450 ихатала 2682 башҡорт; 1920 йылда 839 ихатала 4297 башҡорт йәшәй.

Аҫаба башҡорт Килмәттең улы зауряд-йөҙ башы Миңлебай Вәлитов 1807 йылда 7-се башҡорт полкы составында Пруссия территорияһында хәрби походта була. Артабанғы йылдарҙа 6 тапҡыр Урал йылғаһы буйында сик буйы һыҙатын һаҡлауға ылыҡтырыла. Килмәттең икенсе улы йорт старшинаһы Әбделхалиҡ Тимербаев 4 тапҡыр сик буйы хеҙмәтенә саҡырыла. Килмәттең Тимерғәли Нуретдин исемле улдары 1830 — 1837 йылдарҙа Бөрө өйәҙ судында ауыл заседателдәре булып сығыш яһай.

1864 йылда Борай шул исемдәге улус үҙәге булып китә. 1870 йылда бында 4 мәсет (1842 йылда - 3), 5 училище, 4 тирмән, 40 кибет эшләй, аҙнаның шишәмбе көндәрендә баҙар, ә 20 - 27 декабрҙә йәрминкә була. XIX быуат аҙағында шәхси китап магазины эшләй. Ауыл халҡы белемгә тартыла, шуға ла 1737 йылда Ғүмәр Усаев (Умир Мусаев), Себер даруғаһы Кущин улусының Рахманғол ауылында йәшәп, башҡорт балаларын уҡытыу менән шөғөлләнә. XVIII быуаттың 30-сы йылдарында Ырымбур экспедицияһы башлығы И. К. Кирилловтың дуҫы — Әхмәт мулла Бораев Башҡортостанда киң танылған шәхес була, уның Борай Ерғужиндың вариҫы булыуы ла ихтимал. Уның Кирилловҡа яҙған хаттары Мәскәү архивтарында һаҡлана.

1917 йылда Борай ауылы Борай улусы үҙәге була. Унда 1122 башҡорт (201 ихата), 161 татар (29 ихата), 114 типтәр (23 ихата), 80 урыҫ (8 ихата), 8 мари милләтенә ҡараған (2 ихата) кеше йәшәй.

Халыҡ һаны

Бөтә Рәсәй һәм Бөтә Союз халыҡ иҫәбе алыу мәғлүмәттәре буйынса халыҡ һаны (кеше)

Иҫәп алыу йылы һәм көнө	Бөтә халыҡ	Ир-егеттәр	Ҡатын-ҡыҙҙар	Ир-егеттәр өлөшө (%)	Ҡатын-ҡыҙҙар өлөшө (%)
1897 йыл 9 февраль ( 26 ғинуар)
1920 йыл 26 август
1926 йыл 17 декабрь
1939 йыл 17 ғинуар
1959 йыл 15 ғинуар
1970 йыл 15 ғинуар
1979 йыл 17 ғинуар
1989 йыл 12 ғинуар
2002 йыл 9 октябрь
2010 йыл 14 октябрь	9522	4484	5038	47,1	52,9

Халыҡ һаны буйынса аңлатма төрлө йылдарҙа иҫәп алыу тәртибенең айырмалығы булыу сәбәпле халыҡ һанының үҙенсәлегенә иғтибар итегеҙ.

1939 йыл — бар булған халыҡ һаны.

1989, 2002, 2010 йылдарҙа — даими йәшәгән урыны булып иҫәпләнгән халыҡ һаны

Халыҡ һаны буйынса сығанаҡтар

Ауылдағы халыҡ һаны буйынса мәғлүмәтте халыҡ иҫәбе буйынса алыу урынлы. Бөтә ил күләмендә үткән 1897, 1920, 1939, 1959, 1970, 1979, 1989, 2002, 2010 йылғы халыҡ иҫәбе буйынса мәғлүмәттәр бар һәм асыҡ ҡулланыуҙа табырға була. Ҡайһы бер китаптарҙы электрон төрҙә асып ҡарап була. 1926 йылғы халыҡ иҫәбе буйынса һәр ауыл тураһында мәғлүмәт осрағаны юҡ әле. Унан башҡа Өфө виләйәтендә 1865, 1879, 1886 йылдарҙа урындағы халыҡ иҫәбе алынған. Тағы ла ревиз яҙмалары аша мәғлүмәт бар.

• 1859 һәм 1865 йыл — Населенные пункты Башкортостана. Ч.I. Уфимская губерния, 1877. — Уфа:Китап, 2002. — 432 с. ISBN 5-295-03188-8 (ч. I). ISBN 5-295-03133-0.

Өфө виләйәте ауылдарында халыҡ һаны буйынса мәғлүмәт 1859 һәм 1865 йылдарға ҡарата бар.

• 1866 йыл — Список населенных мест. Ч. II. Оренбургская губерния, 1866. — Уфа: Китап, 2006. — 260 с. ISBN 5-295-03815-7 (ч. II). ISBN 5-295-03133-0.

Ырымбур виләйәте ауылдарында халыҡ һаны буйынса мәғлүмәт 1866 йылға ҡарата бар.

• 1897 йыл — Перепись населения. т.45 кн.01 Уфимская губерния. Н.А.Тройницкий (ред.)(С.-Петербург, 1901)

Был китапта Өфө виләйәте ауылдары буйынса мәғлүмәт бар. 500 кешенән күберек булған ауылдар исемлеге.

• 1920 йыл — Населенные пункты Башкортостана. Ч.III. Башреспублика, 1926. — Уфа. Китап, 2002. — 400 с. ISBN 5-295-03091-1 (ч. III). ISBN 5-295-03133-0.

Был китап 1926 йылға ҡарата төҙөлгән, әммә халыҡ иҫәбе 1920 йылға ҡарата бирелгән.

• 1939 йыл — БАССР. Административно-территориальное деление на 1 июня 1940 года – Уфа:Государственное издательство, 1941. – 387 с.

Был китапта 1939 йылғы иҫәп алыу буйынса һәр ауыл буйынса мәғлүмәт бар.

• 1989 һәм 2002 йылдар — Башҡортостан Республикаһы ауылдарында 1989 һәм 2002 йылғы халыҡ иҫәбен алыу мәғлүмәттәре буйынса халыҡ һаны.
• 2010 йыл — Численность и размещение населения Республики Башкортостан по данным Всероссийской переписи населения 2010 года. Статистический сборник.  (рус.)
• Население Башкортостана: XIX-XXI века: статистический сборник / Территориальный орган Федеральной службы государственной статистики по Республики Башкортостан. — Уфа:Китап, 2008. — 448 с.: ил. ISBN 978-5-295-04439-7

1897 йылғы халыҡ иҫәбенән башлап ҡалалар, ҡала төрөндәге ҡасабалар, райондар, район үҙәктәре буйынса халыҡ һаны бар.

Билдәле шәхестәре

• Абазов Фәнис Фәметдин улы, педагог, педагогия фәндәре докторы (2002). Башҡортостандың халыҡ мәғарифы атҡаҙанған хеҙмәкәре (1993), РСФСР‑ҙың халыҡ мәғарифы отличнигы (1984).
• Билалова Сулпан Билал ҡыҙы (1965 т.), рәссам, график, дизайнер, педагог.
• Володина Октябрина Федоровна (10.09.1927), РСФСР мәктәбенең атҡаҙанған уҡытыусыһы, 1-се мәктәптә 1949—1982 йылдарҙа эшләгән педагогик хеҙмәт ветераны.
• Ғиләжетдинов Салауат Мөхәмәт улы (1.01.1959), башҡорт рәссамы. Рәсәй Рәссамдар союзының Башҡортостан төбәк бүлексәһе идараһындағы «Графика» секцияһы етәксеһе, Рәсәй Федерацияһының Рәссамдар союзы ағзаһы.
• Майский (Мәхүбғәлиев) Сәхиб Нурлығаян улы (17.01.1901—24.01.1943) — Рәсәйҙәге Граждандар, совет-фин һәм Бөйөк Ватан һуғыштарында ҡатнашыусы, Советтар Союзы Геройы (1940). Гвардия подполковнигы.
• Лобов Владимир Николаевич (22.07.1935), СССР-ҙың хәрби эшмәкәре, армия генералы (1989), профессор.
• Солтанов Айрат Хәмит улы (28.01.1962), театр актёры. Башҡортостан Республикаһының халыҡ артисы (2012).
• Хәмитов Шәрәфетдин Йософ улы (1864—?) 1-се гильдия сауҙагәре. Борай ихтилалының етәксеһе.
• Шәрипов Глүс Ләбиб улы (1950), ғалим-физик химик, юғары мәктәп уҡытыусыһы. Химия фәндәр докторы (1992), профессор (2013). Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған фән эшмәкәре (2001).
• Әхмәров Ҡасим Закир улы (7.11.1900—11.02.1969), башҡорт тел белгесе, филология фәндәре докторы (1963), профессор (1965).

Сығанаҡтар

• Административно-территориальное устройство Республики Башкортостан: Справочник. — Уфа: ГУП РБ Издательство «Белая Река», 2007. — 416 с. — ISBN 978-5-87691-038-7. (рус.)  (Тикшерелеү көнө: 9 февраль 2022)
• Асфандияров А. З. История сёл и деревень Башкортостана и сопредельных территорий. — Өфө: Китап, 2009. — ISBN 978-5-295-04683-4. (рус.)  (Тикшерелеү көнө: 9 февраль 2022)

Һылтанмалар

• Борай // Башҡорт энциклопедияһы. — Өфө: БР ДАҒУ «Башҡорт энциклопедияһы», 2015—2024. — ISBN 978-5-88185-143-9. (Тикшерелеү көнө: 9 февраль 2022)