Алтай теле
| Алтай теле | |
| Телдең үҙатамаһы |
Алтай |
|---|---|
| Илдәр | |
| Регионы | |
| Рәсми хәле | |
| Был телдә һөйләшеүселәр һаны |
55 720[1] |
| Классификация | |
| Категория | |
| Әлифба | |
| Тел коды | |
| ГОСТ 7.75–97 |
alt алт 035 |
| ISO 639-1 |
— |
| ISO 639-2 | |
| ISO 639-3 | |
Алтай теле — алтай халҡының төп теле. Алтай Республикаһының рәсми теле. 1948 йылға тиклем ойрот теле тип аталған. Электән көняҡ һәм төньяҡ алтай телдәре бер тел — алтай теле тип һаналған. Ләкин, хәҙерге заман төрки телдәр квалификацияһы буйынса, улар ике айырым тел булып һаналалар. Хәлде рәсми рәүештә айырым көньяк һәм төньяк һөйләштәре Рәсәйҙең аҙ һанлы халыҡтарның (кумандин, челкан һәм тубалар) айыр телдәр тип һанала.
Бөтә Рәсәй 2022 йылғы халыҡ иҫәбен алыу мәғлүмәттәре буйынса, Рәсәйҙә 65 534 кеше алтай телен белеүҙәре хаҡында бәйән ителә.Күрһәткестәр буйынса, уларҙың ун меңе төньяк-алтай һөйләштәрендә, ә ҡалғаны көньяҡ-алтайҙыҡында һөйләшә, шул уҡ ваҡытта уларҙың күбеһе алтай-кижи һөйләмендә. Ҡайһыбер мәғлүмәттәр буйынса, 2 % алтайҙар ғына алтай телендә ирекле һөйләшә. Көньяк Алтай телендә 2 һөйләш бар :
- алтай-кижи — хәҙерге алтай әҙәби теленең нигеҙе.;
- теленгит һөйләше — теленгиттар теле;
- Элегерәк телеут һөйләше лә булған, ул Кемеров өлкәһендә йәшәүселәр теленең диалекты һаналған.
XIX быуат уртаһыннан 1923 йылға тиклем әҙәби тел; Һәр бер һөйләште нисә кеше белеүе тураһында теүәл мәғлүмттәр юҡ.Яҡынса, һөйләштәрҙең һәр ҡайһыһында 3 меңтирәһе кеше һөйләшә. Башҡалар төп алтай телендә һөйләйҙәр. Ҡытайҙа Ҡанас күле янында, һөйләшеүселәр теленгитлар һәм синцзян кыргыҙҙарына максималь якын булған, көньяк-алтай теленә яҡын диалекттар осрай. «-z-» урынына интервокаль «-j-» булыуы сәбәпле, көньяк-алтай теленең хакас телдәренә кереүе шикле, ул кыргыз-ҡыпсаҡ теле булырға кәрәк.
Алфавит Ҥ, Ј, Ӧ, Ӱ хәрефтәре менән 1840 йылдарҙа кириллица нигеҙендә үҫеш ала, ә 1928—1938 йылдарҙа латин теле кулланыла, ә унан һүң яңынан кириллица.
XIX быуаттың яҙма ҡомартҡылары — алтай-ойроттарҙы христианлаштыру ваҡытында булдырылган текстарҙың, изгеләр кыйссалары, доғалыҡтарҙың тәрҗемәләре. 1869 йылда Ҡазанда алтай теленең теүәл грамматикаһы баҫыла; 1884 йылда — алтай теленең беренсе һүҙлеге. Әҙәби телдең үҫешенә яҡыусы- мәғрифәтсе М. В. Чевалковтың ижады ҙур роль уйнай.
Әҙәби тел алтай диалектына нигеҙләнә. Октябрьреволюцияһына тиклем, әҙәби тел, хәҙерге ваҡытта региональ әҙәби телфункцияһын башҡарыусы, телеут диалектыүҙенсәлектәренә нигеҙләнгән.
Халыҡ тарихы
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]Алтайҙарҙы ике этнографик төркөмгә буләләр: Көньяҡ алтайҙар (алтай кижи), көньяҡ алтай телендә һөйләшәләр (1948 йылға тиклем ойроттар) һәм төньяҡ алтайҙар, төньяҡ алтай телендә һөйләшәләр. Көньяҡ алтайҙар Катунь йылғаһы буйында йәшәйҙәр. Уларҙың араһында телеуттар, теленгиттар һәм телестар бар, улар 2002 йылғы халыҡ иҫәбен лағанда айырым халыҡ итеп һаналған. Төньяҡ алтайҙар араһында кундиндар (Бей йылғаһының урта ағымы), челкандар (Лебедь йылғаһы бассейыны) һәм тубаларҙар (Бей йылғаһының һул яҡ яры һәм Телец күленең төньяҡ-көнбайыш ярҙары) уларҙа 2002 йылғы халыҡ иҫәбен алыуҙа айырым халыҡ булып иҫәпләнә. Революцияға тиклемге әҙәбиәттә төньяҡ алтайҙар черен татарҙары булараҡ билдәле. Алтай әҙәби теле көньяҡ алтай теленең нигеҙендә барлыҡҡа килә (ике вариантта- алтай теле һәм телеут теле) шулай уҡ төньяҡ алтайҙар өсөн тубалар әҙәби теле лә эшләнә. Алтайҙар- төрк халҡы. Күпселек Алтай Республикаһында йәшәйҙәр. Революцияға тиклем 1917 йылда урыҫ халыҡтары араһында алтай татарҙары тигән исем аҫтында билдәдәлек алғандар.
2002 йылғы Бөтә рәсәй халыҡ иҫәбен алыу һөҙөмтәләрендә 67 239 кеше үҙҙәрен алтайҙар тип яҙған. Алтай республикаһында — 62 192 кеше, Алтай крайында- 1880 кеше. Кемеров өлкәһенең төп төрк халҡы, совет ваҡытында шулай уҡ алтайҙар тип иҫәпләнгән, әхәҙер уларҙы телеут йәки шор тип атайҙар. 1989 йылдарҙа Казахстанда 689 , ә Үзбәкстанда 191 алтай йәшәгән.