Боронғо Эстония

Википедия — ирекле энциклопедия мәғлүмәте
Боронғо Эстония
Дәүләт  Эстония
Башланыу датаһы 8 б.э.т. мең йыллыҡ
Тамамланыу датаһы XIII быуат
 Боронғо Эстония Викимилектә

Боронғо Эстония термины Эстония тарихының XIII быуатта Тәре йөрөтөүселәр төньяҡ походтары барышында баҫып алынғандан алып уның территорияһында яҙыу барлыҡҡа килгәнгә тиклемге дәүерен үҙ эсенә ала[1].

Мезолит[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Эстон тарихи музейында кунд мәҙәниәте ҡоралдары

Вюрм боҙлоғо тамамланғанға тиклем, б. э. т. 10 меңенсе йылдары тирәһендә, Эстония территорияһында кеше йәшәмәгән.

Иң тәүге кешеләр эҙе кунд мәҙәниәте (Эстонияның Кунд ҡалаһы атамаһынан) менән бәйле. Эстонияның көньяҡ-көнбайышында Синди ҡалаһы янында Пярну йылғаһының яр буйҙарында урынлашҡан Пулли ултырағы иң борондан билдәле ауыл булған. Ул б. э. т. 9500—9600 йылда барлыҡҡа килгән (10-сы меңйыллыҡ)[2][3]. Б. э. т. 8500 йылда билдәле булған Эстонияның төньяғындағы Ламмасмяэ ултырағы ла Кунд мәҙәниәтенә бәйле[4]. Таш һәм һөйәктән эшләнгән кунд мәҙәниәтенә ҡараған әйберҙәр шулай уҡ Латвияла, Литваның төньяғында һәм Финляндияның көньяғында табылған. Ҡырҡыу-киҫеү ҡоралдары эшләү өсөн башлыса саҡматаш һәм кварц ҡулланғандар. Лингвист Пол Аристэ фекеренсә, эстон телендә кунд мәҙәниәте осоронда йәшәгән кешеләрҙең телмәрендә урын алған бер нисә һүҙ һаҡланған. Һаҡланып ҡалған шул һүҙҙәрҙең береһе küla (ауыл), Тармо Кулмар баһалауынса, коллектив тормоштоң ярым күсмә формаһы булғанына күрһәтә[5].

Неолит[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Эстон тарихи музейында соҡорло-тараҡлы керамика

Неолит осоро Эстонияла б. э. т. 5 меңйыллыҡ башында барлыҡҡа килгән нарва мәҙәниәте керамикаһы менән билдәләнә. Иң тәүге табыштар яҡынса б. э. т. 4900 йылдарға ҡарай. Беренсе керамика ҡалын балсыҡты ҡырсынташ, ҡабырсаҡ йәки үҫемлек һабаҡтары менән аралаштырып яһалған булған. Нарва тибындағы керамика Эстония яр буйының бөтә урындарында һәм утрауҙарында табылған. Был мәҙәниәттең таш һәм һөйәк әйберҙәре унан алдағы кунд мәҙәниәтенең әйберҙәренә юғары дәрәжәлә оҡшағанлығы менән айырыла.

Б. э. т. яҡынса 4 меңенсе йылында барлыҡҡа Эстонияла соҡорло-тараҡлы керамика мәҙәниәте (Нарва, Валма, Тамула ҡәберлектәре[6])[7]барлыҡҡа килгән. Соҡорло-тараҡлы керамика мәҙәниәте вәкилдәре ҡәберлектәргә һөйәктән һәм гәрәбәнән ҡырҡып эшләнгән хайуан һәм ҡош, йылан һәм кеше һындарын һалған. Был мәҙәниәткә ҡараған әйберҙәр шулай уҡ беҙгә күрше ятҡан, Төньяҡ Финляндиянан алып Көнсығыш Пруссияға тиклем, киң биләмәләрҙә осрай.

Яҡынса 1980-се йылдар башына тиклем тарихсылар соҡорло-тараҡлы керамика мәҙәниәте ҡәбиләләренең[8]. фин-уғыр сығышлы икәнендә икеләнмәгәндәр ҙә. Ҡайһы бер тикшеренеүселәр, хатта был ҡараш күпселек тарафынан хупланмаһа ла, праурал теле Эстонияла һәм Финляндияла һуңғы боҙланыш дәүеренән таралған була тип раҫлаған. Әлеге ваҡытта археологтар тел һәм матди мәҙәниәт күренештәре араһындағы бәйләнештәргә бик һаҡ ҡарай. Бер фаразға гипотеза ярашлы, был осорҙа климат йылыныу менән бәйле, торлаҡ ауылдар артҡан, һәм был етештереү үҫешенә килтергән. Соҡорло-тараҡлы керамика мәҙәниәтен йөрөтөүселәрҙең телен, ғәҙәттә, «палеоевропа» (самаланғанса, тел белгестәренең тап саам телендә бүлеп сығарған реликттары уның билдәһеҙ сығышлы тел субстратын барлыҡҡа килтерә) теле тип атайҙар. Эстонияның Кудрукюл (Kudruküla) тигән урынында тараҡлы керамика мәҙәниәте вәкилдәрендә Y-хромосомалы R1a5-YP1272 һәм митохондриаль U5b1d1, U4a, U2e1. гаплотөркөмө билдәләнде/>.

Баҡыр быуаты[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Эстон тарихи музейында шнурлы керамика өлгөләре һәм таш балталар.

Һуңғы неолит башы— баҡыр быуатының б. э. т. яҡынса 2200 йылдары шнурлы керамика мәҙәниәте — шнурлы керамика биҙәүестәре һәм яҡшы итеп шымартылған таш «кәмә күренешле» хәрби балталар менән һыҙатлана. Игенселек менән шөғөлләнеүҙәрен Иру ултырағында табылған шнурлы керамика өлгөһө булған һауыттарҙа һаҡланған күмергә әйләнгән иген орлоҡтары һөйләй. Һөйәк ҡалдыҡтарын тикшереү һөҙөмтәһе ҡырағай ҡабан сусҡаһын ҡулға эйәләштерергә тырышҡандарын күрһәтә[9].

Үҙенсәлекле ерләү йолалары ла был мәҙәниәт менән бәйле. Мәйеттең кәүҙәһе ҡырын ятҡырылған, тубыҡтары күкрәгенә ҡыҫылған, бер ҡулы башы аҫтына һалынған. Ерләү әйберҙәре ғәҙәттә йорт хайуандарының һөйәгенән булған[7].

Эстонияла ике төрлө урындан булған шнурлы керамиканың дүрт вәкилендә (Ardu һәм Kunila) Y-хромосомалы R1a-Z645 гаплотөркөмө билдәләнгән. Тағы бер өлгөлә (Kunila2) өҫтәлмә R1a1a1-Z283 тармағы билдәләнгән[10][11].

Бронза быуаты[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Цисталарҙағы (таш йәшниктәрҙә) таш ҡәберлектәр. Төньяҡ Эстония, бронза быуаты.

Эстонияла бронза быуаты башы яҡынса б. э. т. 1800 й. менән билдәләнә. Шул осорҙа фин-уғыр һәм балтиҡ ҡәбиләләре араһында сик формалашҡан. Беренсе нығытылған ултыраҡ ауылдар, Сааремаа утрауында Асва (Асва мәҙәниәте) һәм Ридала һәм Төньяҡ Эстониялағы Иру, төҙөлә башлаған. Бронзаның таралыуы суднолар үҫешенә булышлыҡ иткән. Ерләү йолалары менән алмашыу барған. Ерләү йолаһының яңы тибы Германиянан Эстонияға тиклем: таш кәмә күренешендәге ерләү аҙая барыуы менән бер рәттән таш цисталарҙа ерләү һәм мәйетте яндырып ерләү һаман тарала барған[12]. 3470—3545 йылдар элегерәк Сааремаа утрауына Каали метеориты ҡолаған булған[13].

Римгә тиклемге тимер быуат[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Рим осорона тиклемге тимер быуат Эстония территорияһында б. э. т. 500 йыл тирәһендә башланған һәм б. э. т. I быуат уртаһына саҡлы дауам иткән. I быуатта уҡ урындағы һаҙҙарҙа һәм күлдәрҙә табылған мәғдәндән тимер иретә алһалар ҙа, иң иртә тимер эшләнмәләр ситтән килтерелгән булған. Ултыраҡтар һаҡланыу мөмкинлеге биргән уңайлы ландшафт үҙенсәлектәре булған ерҙәрҙә урынлашҡан. Ҡәлғәләр төҙөлһә лә, йыш файҙаланылмаған. Фараз ителеүенсәә, Эстонияла кәртәләр менән уратылған квадрат кельт яландарының, шулай уҡ иген уңышын юрау магик ритуалы менән бәйле, мөйөштәренән сығынтылар яһап, кеше ҡулы менән өйөлгән таштарҙың барлыҡҡа килеүе ошо дәүергә хас. Ҡәберлектәрҙең яңы төрө — дүрт мөйөшлө ерләү ҡурғандары барлыҡҡа килгән. Ерләү йолалары ижтимағи ҡатламға бүленеү башланыуын күрһәтә.

Рим тимер быуаты[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Эстонияла рим тимер быуаты яҡынса б. э. т. 50—450 йй. менән билдәләнә. Рим империяһы хәҙерге балтиҡ илдәре яр буйы территорияларына барып етмәгән булһа ла, Римдең мәҙәни һәм иҡтисади йоғонтоһо был ерҙәргә лә килеп еткән, һәм осорҙоң атамаһы ла ошоноң менән бәйле. Матди мәҙәниәттә был дәүер бик күп табылмаған рим тәңкәләрендә, күпмелер биҙәүес әйберҙәрендә һәм башҡа әйберҙәрҙә сағыла. Көньяҡ Эстонияла тимер артефактарының күплеге был биләмәләрҙең европа континенты менән тығыҙ бәйләнештәре тураһында һөйләй, ә бына Эстонияның көнбайыш һәм төньяҡ утрауҙары континент менән диңгеҙ аша бәйләнештә булған.

Был осорҙоң аҙағына өс ҡәбилә (шулай уҡ, моғайын, диалект һәм тел) зонаһы: төньяҡ, көньяҡ һәм көнбайыш Эстония (утрауҙарҙы ла индереп) барлыҡҡа килгән. Һәр был зона халҡы үҙенең берҙәйлегенә идентичность, ритуалдарына, тормош рәүешенә, мәҙәни үҙенсәлегенә эйә булған[14].

«Эстония» атамһы, моғайын, Балтиҡ диңгеҙе буйында б. э. т. I быуатта йәшәгән эстийҙар менән бәйле һәм Тациттың «Германия» хеҙмәтендә телгә алынған. Әммә телгә алынған деталдәр буйынса, Тацит хәҙерге эстондар ҡараған финн-уғырҙар тураһында түгел, ә хәҙерге Литваның көнбайышында һәм Калининград өлкәһе территорияһында йәшәгән балт ҡәбиләләре тураһында бара. XIII быуат скандинав сагаларында аталған «эст» термины күрәләтә хәҙерге эстондарҙың ата-бабалары менән бәйле[15].

Тағы ла бер аңлатмаға ярашлы, Птолемей үҙенең «География»һында б. э. т. II быуат уртаһында Балтиҡ диңгеҙе буйында йәшәгә башҡа халыҡтар араһында озилийҙар (моғайын, Сааремаа утрауы халҡы — Ösel) телгә алына[16].

Иртә урта быуаттар[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Ғәрәп дирһәмдәре хазинаһы, VIII—XI быуаттар
Варбола ҡәлғәһе емереклектәре
Кумналағы табыштың артефактары[17]

«Эстония» атамаһын впервые VI б. Кассиодор үҙенең "Хаттар"ында «Письма» (V китап, 1-2 хат) телгә ала[18].

Является спорным вопрос о территории обитания эстов в раннем Средневековье, однако мнения историков сходятся по вопросу об их религиозных верованиях. Скандинавы знали эстов как заклинателей ветров. Похожие обычаи были в ту пору у финнов (лаппов)[19].

Саксон Грамматик упоминает куршей и эстов как участников битвы при Бровалле на стороне свеев против данов; к ним также присоединились ливы и венды из Померании. Однако, среди участников битвы Саксон не упоминает других балтов, в частности, леттов и литовцев[20].

Снорри Стурлусон в своей Саге об Инглингах рассказывает, как свейский король Ингвар Высокий (VII век), сын Эстена и великий воин, был вынужден охранять побережье своего королевства от эстонских пиратов. Сага рассказывает о его вторжении в Эстонию, где он погиб в битве против многочисленных эстов. После битвы Ингвар Высокий был похоронен рядом с морским побережьем, а свеи вернулись домой[21]. Предположительно, остатками этих захоронений являются находки двух судов (en:Salme ships) в волости Сальме на острове Сааремаа[22][23].

Согласно сагам Круга Земного, в 967 г. норвежская королева Астрид бежала из страны вместе со своим сыном, будущим королём Норвегии Олафом Трюггвасоном, в Новгород, где её брат Сигурд занимал почётную должность при дворе князя Владимира. Во время их путешествия на корабль напали эзельские викинги, убив несколько членов команды и обратив других в рабство. Через 6 лет, когда Сигурд Эйриксон отправился из Эстонии для сбора податей от имени Владимира, он обнаружил Олафа на рынке в Сааремаа и выкупил его.

Битва между озелийцами и исландскими викингами в 972 г. близ Сааремаа упоминается в Саге о Ньяле.

Около 1008 г. Олаф Святой, будущий король Норвегии, высадился на Сааремаа. Захваченные врасплох местные жители поначалу согласились выплатить запрошенную с них Олафом дань, однако позднее собрали войско во время переговоров и напали на норвежцев. Олафу, тем не менее, удалось победить в битве.

Летописец Нестор упоминает чудь как племя, родственное эстам[20]. Согласно Повести временных лет, в 1030 г. Ярослав Мудрый вторгся в чудские земли и основал крепость Юрьев (будущий Тарту)[24]. Согласно древнерусским хроникам, чудь была одним из народов, составлявших население Киевской Руси[20].

Согласно Новгородской первой летописи, варяг Ульф (Улеб) из Новгорода был разгромлен эстами в морской битве близ современного Таллина в 1032 г.[сығанаҡ 3068  көн күрһәтелмәгән] Ни одна летопись не подтверждает морскую битву с эстами близ современного Таллина в 1032 г.

В XI в. скандинавы часто упоминаются в хрониках как сражающиеся против викингов с восточных берегов Балтийского моря.

Территория Эстонии весьма богата кладами XI и XII века, в сравнении с другими балтийскими территориями. Наиболее ранним является клад арабских дирхамов VIII века. Крупнейшие клады эпохи викингов были найдены на территории Майдла и Козе. Из 1500 опубликованных в каталогах монет 1000 являются англосаксонскими[25].

Крепость Варбола (en:Varbola Stronghold, лат. Castrum Warbole) на территории современного эстонского округа Харьюмаа была одной из крупнейших крепостей с круговым валом своего времени и крупным торговым центром.

Иртә христиан осоро[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Карта округов, находившихся на территории современной Эстонии, в начале XIII века

С распространением христианства в Европе и централизацией власти в Скандинавии и Германии начались балтийские крестовые походы. Сначала ливы, летты и эсты, затем пруссы и финны были разгромлены, крещены, оккупированы германцами, данами и свеями. Нередко местное население подвергалось репрессиям и истреблению[26].

К началу XIII века в Эстонии стала складываться система политического и административного деления страны по приходам (kihelkond) и округам (maakond). Приход состоял из нескольких деревень. Почти каждый приход имел хотя бы одну крепость. Обороной местности руководило верховное должностное лицо — старейшина прихода. Округа состояли из нескольких приходов, их также возглавляли старейшины. К XIII веку сложились 8 маакондов и 45 кихелькондов. Оформились следующие мааконды:

  1. Эзель, или Озилия (Сааремаа),
  2. Роталия, или Маритима (Ляэнемаа),
  3. Харрия (Харьюмаа),
  4. Ревалия (Рявала),
  5. Вирония (Вирумаа),
  6. Ервия (Ярвамаа),
  7. Саккала (Сакала)
  8. Угауния (Уганди).

4 кихельконда в центральной части страны — Мыху, Вайга, Нурмекунд и Алемпоис не входили в состав какого-либо мааконда[27].

Как пишет Андрес Адамсон, детали этого административного деления являются в большей степени предположительными из-за пробелов в источниках[28].

Иҫкәрмәләр[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

  1. ↑ History of Estonia By Mati Laur, p. 11. ISBN 9985203240
  2. ↑ Early Holocene coastal settlements and palaeoenvironment on the shore ofthe Baltic Sea at Parnu, southwestern Estonia (ингл.). gi.ee. Дата обращения: 2013-9-29.
  3. ↑ STONE AGE SETTLEMENT AND ECONOMIC PROCESSES IN THE ESTONIAN COASTAL AREA AND ISLANDS 2012 йыл 20 март архивланған.
  4. ↑ Estonia: Identity and Independence, p. 24. ISBN 9042008903
  5. ↑ Tarmo Kulmar, «The Time of Shadows» in Estonia: Identity and Independence, p 23
  6. ↑ Эпоха мезолита-неолита. под ред. Т. И. Алексеевой. Восточные славяне. Антропология и этническая история. М.:Научный мир, 2002
  7. ↑ 7,0 7,1 Tonu Tannberg. History of Estonia, ISBN 9985206061
  8. ↑ Miniature Empires: A Historical Dictionary of the Newly Independent States, p153 ISBN 0-313-30610-9
  9. ↑ Estonia: Identity and Independence, p.29 ISBN 9042008903
  10. ↑ Lehti Saag et al. Extensive farming in Estonia started through a sex-biased migration from the Steppe, March 2, 2017
  11. ↑ Alissa Mittnik et al. The Genetic History of Northern Europe, 03.03.2017
  12. ↑ Estonia: Identity and Independence, p. 26. ISBN 9042008903
  13. ↑ Bianca Mikovitš. Teadlaste töö tulemus Kaali kraatri vanuse määramisel ühtib vana regilauluga Maaleht, January 26, 2016
  14. ↑ Estonia: Identity and Independence, pp. 28-31. ISBN 9042008903
  15. ↑ The Uralic Language Family: Facts, Myths and Statistics, pp. 21-23. ISBN 0-631-23170-6
  16. ↑ A History of Pagan Europe By Prudence Jones, Nigel Pennick, p. 195. ISBN 0-415-09136-5
  17. ↑ Through Past Millennia: Archaeological Discoveries in Estonia
  18. ↑ The Letters of Cassiodorus Translated by Thomas Hodgkin
  19. ↑ A History of Pagan Europe, p. 179. ISBN 0-415-09136-5
  20. ↑ 20,0 20,1 20,2 Pre- and Proto-historic Finns by John Abercromby, p. 141
  21. ↑ Heimskringla; 36. OF YNGVAR’S FALL 2010 йыл 27 ноябрь архивланған.
  22. ↑ The Salme shipfind blog
  23. ↑ The First Vikings
  24. ↑ Pre- and Proto-historic Finns by John Abercromby, p. 142
  25. ↑ Estonian Collections: Anglo-Saxon, Anglo-Norman and later British Coins; ISBN 0-19-726220-1
  26. ↑ The Northern Crusades: Second Edition by Eric Christiansen, p. 93. ISBN 0-14-026653-4
  27. ↑ Estonia and the Estonians (Studies of Nationalities), Toivo U. Raun, p. 11. ISBN 0-8179-2852-9
  28. ↑ Поворотные моменты истории Эстонии. Сборник документов и материалов для гимназий / сост. Карьяхярм Т., Адамсон А.. — Таллин: Арго, 2008. — С. 33. — 408 с. — ISBN 978-9949-438-32-7.

Әҙәбиәт[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

  • History of Estonia 2nd Edition. Tõnu Tannberg, Ain Mäesalu, Tõnis Lukas, Mati Laur and Ago Pajur, ISBN 9985-2-0606-1, A/S BIT, Tallinn, 2002;
  • Estonia: Identity and Independence(недоступная ссылка), ed. Jean-Jacques Subrenat, trans. David Cousins, Eric Dickens, Alexander Harding, and Richard Waterhouse (Amsterdam: Rodopi, 2004)
«https://ba.wikipedia.org/w/index.php?title=Боронғо_Эстония&oldid=1252111» битенән алынған