Византия-ғосман һуғыштары

Византия-ғосман һуғыштары
Төркиә солтанының яуланған Константинополгә тантаналы инеүе
Дата	1265 — 1461
Урыны	Анатолия, Балҡан
Нәтижә	Ғосман империяһының тулы еңеүе
Үҙгәрештәр	Византияны Ғосман империяһына ҡушыу
Ҡаршы тороусылар
Византия империяһы Ғосман империяһы

Византия-ғосман һуғыштары урта быуат Балҡан тарихында мөһим роль уйнай. Улар бер өҙлөкһөҙ тиерлек, 1299—1461 йылдарҙа, быуат ярымдан ашыу дауам иткән. Шартлы ике осорға бүленә. Беренсе осорҙа (1299—1354), славяндар, итальяндар һәм франктарға ҡаршы көрәшкәндә, византийҙар йыш ҡына төрөк-ғосмандар менән союздашлыҡ мөнәсәбәттәренә ингән. Һуңғыһы, әйткәндәй, ғосмандарға ҡала яйлап Кесе Азиялағы византий ҡалаларын үҙ контроле аҫтына алырға ҡамасауламаған, шуның өҫтәүенә бвл осорҙа Балҡанда Византияға реаль ярҙам күрһәтмәгән. 1326 йылда баҫып алынған Бурса ғосман баш ҡалаһы була. 1350-се йылдарға ҡасандыр ғәйәт ҙур Византия империяһы тумрау дәүләткә әүерелгән, ә халҡы ҡырылған һәм ярым таланған Фракия (тарихи өлкә) һәм Мәрмәр диңгеҙендәге бер нисә утрау ғына баш ҡалаға туранан-тура буйһонған була. 1354 йылғы Фракия ер тетрәүе ғосмандарға Фракияның Галлиполи ҡәлғәһен ҡаршылыҡһыҙ баҫып алырға ярҙам иткән. Бынан һуң улар ҡалған византия ерҙәрен асыҡтан-асыҡ аннексиялауға күскән. Морей деспотаты 1460 йылда, ә Трапезунд империяһы — 1461 йылда яуланһа ла, 1453 йылдың 29 майында Константинополдең ҡолауы уның кульминацияһы булған. Ғосмандар кеүек, сәлжүктәр ҙә төрки сығышлы булғанлығын иҫәпкә алғанда, византия-ғосман һуғыштары ғәмәлдә византия-сәлжүк һуғыштарының һуңғы этабы булып торған.

Тарихы

Византия-төрки мөнәсәбәттәре һәр ваҡыт үҙенсәлеге менән айырылып торҙо. Һуңғы Византияның сәйәси даирәләрендә ярайһы уҡ һиҙелерлек төрки лоббийы барлыҡҡа килгән. 1204 йылда көнбайыш рыцарҙары Константинополде вәхшиҙәрсә талағандан һуң, католиктарҙың сиркәү унияһын үрҙән көсләп тағырға ынтылыуы ябай халыҡта нәфрәт тыуҙырған. Кесе Азияны яулап алыуҙың башланғыс этабында төрки ҡәбиләләр, әлбиттә, мосолмандарҙы өҫтөнлөклө урынға ҡуйған һәм, һис шикһеҙ, ислам динен һаҡларға теләгән православие динен тотоусыларға, католиктарға һәм йәһүдтәргә мөнәсәбәт битараф булған, тик улар «тоғро булмағандар» — джизья һалымын түләгән. Был шарттарҙа, һайлау алдынан ҡуйылған булараҡ, гректар йыш ҡына Ғосман власынан венециандарҙың йәки француздарҙың католицизмға күсеүҙе талап иткән компромисһыҙлығын өҫтөн күргән.

Бынан тыш, империяның үҫешкән бюрократик системаһына булышлыҡ итеү өсөн һуң, һуңғы дәүер грек хакимдары үҙҙәренә буйһонған крәҫтиәндәрҙән һалым йыйымдарын даими арттырырға мәжбүр була, өҫтәүенә, империя биләмәһе даими рәүештә кәмей барған. Киреһенсә, төрки яулап алыуҙарының башланғыс этабында, Кесе Азия (Анатолия) йәш бейлектәрендә, подданныйлыҡҡа күскән крәҫтиәндәрҙең, уларҙың бюрократияһы минималь булғанлыҡтан, һалым йөкләмәһе артыҡ күп булмай, ә бейлек биләмәләре күбеһенсә ирекмән ғазиҙар, дәрүиштәр һәм Азиянан күсмә һәм ярым күсмә халыҡтарҙың дөйөм ағымы ярҙамында киңәйгән.

Византия-ғосман һуғыштары урта грек дәүләтселегенең фажиғәле тамамланыуын билдәләгән тағы бер үҙенсәлеккә эйә була. Католиктар агрессияһы шарттарында, 1071 йылда Манцикерт эргәһендә еңелеүгә ҡарамаҫтан, гректар төрки халыҡтарҙы оҙаҡ ваҡыт төп дошман булараҡ ҡарамаған. Улай ғына ла түгел, Византияның бер нисә императоры кеүек, урындарҙағы узурпаторҙар ҙа власть өсөн көрәштә ялсылар сифатында йышыраҡ төрөктәр ярҙамына мөрәжәғәт иткәндәр һәм хатта үҙ ҡыҙҙарын төрки хандарына ҡатын итеп бирә башлағандар. Һөҙөмтәлә, теге йәки был узурпаторғаа ярҙам күрһәтеп, төрөктәр ахыр сиктә уны ҡолатҡан һәм үҙҙәре буйһондорған ерҙе аҫаба ере сифатында баҫып алған. Был этапта демографик сәбәптәр арҡаһында ошо төбәкте Константинополь контроле аҫтына ҡайтарыу мөмкин дә булмаған. Улай ғына ла түгел, Византия эсендәге низағтарҙа даими ҡатнашып, төрөктәр Кесе Азия һәм Балҡан ярымутрауының географияһы менән яҡшы танышыу мөмкинлеген алған.

Бынан тыш, төрки яугирҙары көсәйә барған славян дәүләттәре Балкан — Сербия һәм Болгария менән көрәшкә йәлеп ителә башлаған. Шуға күрә, халҡы мосолмандарға ҡарата дошманлыҡ хисе менән һуғарылған славян дәүләттәренән айырмалы рәүештә, грек халҡы Византия-серб һәм Византия-болғария конфликттарында ярҙам һорап төрөктәргә мөрәжәғәт иткән. Был ғосмандарға Балҡан ярымутрауында нығынырға мөмкинлек биргән.

Ғосман ҡеүәтенең үҫеше: 1265—1328

Михаил VIII Палеолог 1261 йылда Константинополь яулап алғандан һуң, Византия империяһы ауыр хәлдә ҡала. Тәре йөрөтөүселәр барлыҡҡа килтергән латин короллеге башлыҡтары Латин империяһын тергеҙеү һәм Константинополде ҡабаттан яулап алыу өсөн сығыш яһаған осорҙа төньяҡта король Стефан Урош I хакимлығы осоронда әүҙем киңәйгән Сербиянан төп ҡурҡыныс янаған.

1263 йыл тирәһендә Яҡын Көнсығыш: яҡты йәшел төҫ менән — 1300 йылға ғосмандар домены, ҡыҙыл төҫ менән — Византия империяһы, асыҡ йәшел төҫ менән — төрөктәр, һары төҫ менән — Киликия әрмән дәүләте, шәмәхә төҫ менән — латин короллектәре билдәләнгән.

Был мәсьәләләрҙе хәл итеү өсөн Михаил Палеолог үҙ власын туплай башлай. Ул Никей императоры Иоанн IV (Яхъя) һуҡырайтырға бойороҡ бирә, шуның өсөн патриарх Арсений Авториан уны сиркәүҙән айыра. Михаил Константинополдең яңы патриархы итеп Герман III-нө ҡуя һәм уға сиркәүҙән айырыуҙы юҡҡа сығарырға ҡуша.

1282 йылда Михаил Палеолог вафат була, һәм власть уның улы Андроник II ҡулына күсә. Византияның ҡарт императорының үлеме еңеллек менән ҡаршы алына: сиркәүҙәр берләшеүенә курс, ауыр һалымдар һәм хәрби сығымдар халыҡҡа ауыр йөк булып ятҡан була. Һөҙөмтәлә, Кесе Азияла төрөк-ғосмандарҙы ҡайһы берәүҙәр империя хакимлығынан азат итеүсе итеп ҡабул итә башлай.

Андрониктың идара итеүе компетентһыҙ һәм алдан күрә белмәгән ҡарарҙар менән билдәләнә, улар ахыр сиктә Византия империяһын емерә. Ул византия иперпирын боҙа башлай, һәм был Византия иҡтисадының ҡолауына килтерә. Һалымдар ер аристократияһы өсөн генә кәметелгән. Үҙ идараһын популярлаштырыу өсөн император 1274 йылда Икенсе Лион соборында иғлан ителгән православие һәм католик сиркәүҙәре союзынан баш тарта.

1282 йылда империяның көнсығыш сиге емерелә. 1300 йылға мосолман бейлектәре ике урында — Мәнтештә һәм Ҡарасуҙа Эгей диңгеҙенә ныҡ яҡынлаша. Һуңғы бейлек ғосмандар оҙаҡламай аннексиялай.

Император Андроник II Византияның Анатолия ерҙәрен һаҡлау менән тәрән ҡыҙыҡһыныу күрһәткән һәм Кесе Азияла форттар төҙөргә бойорҙо, шулай уҡ армия әҙерләү менән дә әүҙем шөғөлләнә башланы. Византия императоры хәрби кампания барышын күҙәтеү өсөн үҙенең һарайын Анатолияға күсерергә бойора һәм генерал Алексей Филантропенға төрөктәрҙе сиктән ҡыҫырыҡларға ҡушҡан. Генерал, шулай ҙа, дәүләт түңкәрелешен ойошторорға маташып ҡараған, әммә уңышһыҙлыҡҡа осраған һәм һуҡырайтылыу язаһына тарттырылған. Армия командующийһыҙ ҡалғас, бының менән файҙаланып, төрөктәр 1301 йылда Никеяны ҡамай. 1302 йылда Андрониктың улы Михаил IX Палеолог һәм Византия полководецы Георгий Музалон Магнезия һәм Бафея янындағы алыштарҙа тар-мар ителә.

Яҡынса 1302 йылда мосолмандар Смирнаны (Измир) баҫып ала. Шуға ҡарамаҫтан, Андроник Каталония ялсыларын яллап, төрөктәргә тағы ла бер тапҡыр хәл иткес һөжүм яһарға маташҡан. Михаил IX һәм Рожер де Флор етәкселегендә 1303 йылдың яҙында һәм йәйендә Каталон компанияһы төрөктәрҙе сиктәрҙән ҡыҫырыҡлап сығара. Хеҙмәткә түләү менән ауырлыҡтар тыуғанда, ялланған һуғышсылар армияны ҡалдырып, Алашәһәргә Филадельфияға кире ҡайтҡан. Рожер де Флор үлтерелә, һәм уның компанияһы үсләшеп Анатолия ауылдарын талауға тотона. Ниһайәт, 1307 йылда улар Византия Францияһын таларға киткәс, урындағы халыҡ йәнә Кесе Азиялағы византийҙарҙың төп ҡәлғәләрен ҡамай башлаған төрөктәрҙең ҡабат килеүен хупланы.

Андроник III дәүерендә Византия империяһы

Был еңелеүҙәрҙән һуң Андроник төрөктәргә ҡаршы етди көстәр ебәрә алмаған. 1320 йылда Андроник II-нең ейәне Андроник III, атаһы Михаил IX вафат булғандан һуң вариҫлыҡ хоҡуғынан мәхрүм ителә. Киләһе йылда Андроник III фетнәгә күтәрелә һәм Константинополгә юл ала. Ул үҙенең мираҫҡа алыу хоҡуғынан ныҡышып тороуын дауам иткән һәм 1322 йылда хакимдаш тип танылған. Әммә был 1321—1328 йылдарҙағы граждандар һуғышына килтергән. Унда Сербия — Андроник II-не, ә болгарҙар уның ейәнен хуплаған. Ахыр сиктә 1328 йылдың 23 майында Андроник III был конфликтта еңеүсе булып сыҡты. Әммә һуғыш барған арала, 1326 йылда төрөктәр Бурсаны баҫып ала алған.

Византияның ғосмандарға ҡаршы походы: 1328—1341

Ғосман яугире

Андроник III хакимлығы Византияның элекке данын кире ҡайтарырға һуңғы етди тырышыу менән билдәләнә. 1329 йылда визандия ғәскәрҙәре төрөктәрҙең Никеяны ҡамауын өҙөү маҡсатында ебәрелә. Әммә 1329 йылдың 10 июнендә Пелеканон янындағы яуҙа византия армияһы еңелеүендә Никеяның яҙмышы хәл ителә. 70 йыл элек кенә Никея империяның баш ҡалаһы булғанлыҡтан, 1331 йылда Никея яуланыуыправославие донъяһы өсөн ҡурҡыныс кисереш була.

Шулай уҡ 1332 йылда византия императорының Никомедияға ҡаршы тағы бер походы билдәле. Византия армияһы менән бәрелешкәндә ғосмандар сигенгә һәм византийҙар һуңғы тапҡыр Никомедия менән бәйләнеште тергеҙә алған. Әммә тиҙҙән Андроник армияһы менән Фессалияға ҡайтҡан һәм византийҙар яңынан дипломатияға күсергә мәжбүр булған. Кесе Азиялағы башҡа Византия биләмәләренең хәүефһеҙлегенә алмашҡа византийҙар ғосманлыларға һалым түләргә ризалашҡан. Византия империяһы өсөн үкенескә күрә, был төрөктәргә 1333 йылда Никомидияны ҡамауға ҡамасауламаған. 1337 йылда ҡала еңелгән.

Бындай уңышһыҙлыҡтарға ҡарамаҫтан, Андроник III Грециялағы һәм Кесе Азиялағы оппоненттар менән көрәштә бер ни тиклем уңышҡа өлгәшә алған. Эпир деспотаты һәм Фессалия буйһондоролған. 1329 йылда византийҙар Хиосты, ә 1335 йылда Лесбос менән Фокеяны баҫып алған. Яңы ерҙәрҙе яулауҙар византийҙарҙың Кесе Азиялағы юғалтыуҙарын тигеҙләштерә алған. Ләкин византийҙар яулаған бер утрау ҙа Ғосман империяһының өлөшө булмаған. Византия Балкандағы Сербия экспансияһына ҡаршы тора ала ине әле, әммә емергес граждандар һуғышы һөҙөмтәһендә империя ғосмандар вассалына әйләнгән.

Ғосмандарҙың Балҡан ярымутрауына баҫып инеүе һәм Византияла граждандар һуғышы (1341—1371)

1355 йыл тирәһендә Балҡан һәм Анатолия.

Андроник III 1341 йылда, власын үҙенең 10 йәшлек улы Иоанн V Палеологҡа Кантакузинға ҡалдырып, вафат була. Регентлыҡ Иоанн VI Кантакузинға, йәш императорҙың әсәһе Анна Савойскаяға һәм патриарх Ғәрип Иоанн XIV-гә ышанып тапшырыла. Ғәрип (Калека) һәм Кантакузин араһындағы ярышыу емергес граждандар һуғышына килтерҙе, Кантакузин 1347 йылдың февралендә унан еңеүсе булып сыҡҡан. Был ваҡыт эсендә тағун, ер тетрәү һәм осман сапҡындары, уныһы ла яһаҡ түләгәндә генә, Алашәһәр (Филадельфия) ғына Византия ҡулында ҡалыуына килтергән. Граждандар һуғышы дауамында Византияла ике яҡ та, Македонияның күпселек өлөшөн емереклектәрҙә һәм яңынан төҙөлгән Сербия империяһы ҡулында ҡалдырып, төрөк һәм сербтарҙы ялсы һуғышмандар сифатында файҙаланған. Был еңеүҙән һуң Кантакузин Иоанн V менән бергә императорҙаш булып хакимлыҡ иткән.

Империя менән берлектә идара итеп булмаған, һәм яңы граждандар һуғышы империяны тетрәндерә. Иоанн VI Кантакузин сираттағы еңеүсе булып сыҡҡан һәм ҡыуылған Иоанн V Палеологты үҙенең улы Матфей менән алмаштырған. Ғосмандың улы Орхан I осоронда, 1354 йылда Каллиполис фортын (Галлиполи) яулап алып һәм континенталь Европаға үтеп инеп, төрөктәр йәнә үҙҙәре хаҡында белдерҙе. Еңелеү белмәгән ғосман яугирҙарының Константинополь диуарҙарына яҡын килеүе баш ҡалала паника тыуҙырғанлыҡтан, Иоанн V генуэздар ярҙамында 1354 йылдың ноябрендә Иоанн VI Кантакузинды түңкәргән. Иоанн VI үҙе монахлыҡ яҙмышын һайлаған.

Граждандар һуғышы бының менән генә тамамланмай. Матфей Кантакузин Орхан менән килешә алды һәм төрөктәр ярҙамында тәхеткә ултыртырға ҡарар иткән. Уны 1356 йылда әсирлеккә алыу ғосмандарҙың эфемерик еңелеүенә килтергән.

Граждандар һуғышы тамамланғандан һуң, киңәйә барған Ғосман империяһы менән Византия араһындағы көрәштә бер аҙ тынлыҡ урынлашҡан. 1361 йылда төрөктәр Дидимотихоны баҫып ала. Орхандың вариҫы Морат I үҙенең анатолия позициялары буйынса ныҡ борсолған. Әммә 1369 йылда ул Филиппополь (Пловдив) менән Адрианополде (Эдирне) алыуға ирешә.

Византия империяһы контратака яһарға һәм үҙ ерҙәрен яҡларға һәләтһеҙ була — төрөктәр иң юғары кимәлдәге ҡеүәткә эйә булған. Морат I 1371 йылдың 26 сентябрендә Марица алышында сербтар армияһын ҡыйратҡан. Ғосмандар Константинополде яулап алырға әҙер була. Еңелеүгә юл ҡуймаҫҡа тырышып, Иоанн V, хәрби ярҙамға алмашҡа Римдең башлығын таныуҙы тәҡдим итеп, Папаға ярҙам һорап мөрәжәғәт иткән. Изге Пётр базиликаһында католик диненә табыныуына ҡарамаҫтан, Иоанн V бер ниндәй ҙә ярҙам алмаған. Шуның өсөн император Морат менән һөйләшеүҙәр башларға һәм үҙен солтан вассалы итеп танырға мәжбүр булған. Хәүефһеҙлек хаҡына ғәскәрләтә һәм аҡса менән даими һалым түләргә тейеш булған.

Граждандар һуғышы һәм вассалитет: 1371—1394

Византия биләмәләре Константинополгә һәм яҡын-тирәләге бер нисә ауылға тиклем берләштерелә. Был вассалитет 1394 йылға тиклем дауам итте, ә был ваҡытта төрөктәр Балҡанға экспаенцияһын дауам иткән. 1385 йылда София, ә бер йылдан — Ниш баҫып алына. Башҡа бәләкәй дәүләттәр буйһондоролоп, төрөктәрҙең вассалы булып киткән. Сербия ҡаршылығы 1389 йылда Косово яланындағы һуғышта баҫтырыла, ә Болгарияның күпселек өлөшө 1393 йылда баҫып алына, 1396 йылда Болгария бойондороҡһоҙлоғоноң һуңғы нығытмаһы юҡҡа сыға.

1389 йыл тирәһендә Яҡын Көнсығыш. Византия территориялары алһыу зәңгәр төҫ менән күрһәтелгән.

Балҡандағы ғосман ҡаҙаныштары Иоанн V Палеолог һәм уның өлкән улы Андроник IV араһында Византияла граждандар һуғышы тоҡаныуына булышлыҡ итә. Ғосман ярҙамында Иоанн V Андроник IV-не һәм уның улы Иоанн VII Палеологты күреү мөмкинлегенән яҙҙырған. 1373 йылдың сентябрендә Морат I-гә, Иоанн V түләгән күләмдән күберәк һалым түләү вәғәҙәләп, Андроник улы менән төрөктәр яғына ҡасҡан. Был үҙ-ара ыҙғыштар 1390 йылға тиклем дауам иткән.

1385 йылда Андроник IV-нең үлеме һәм Фессалоникиҙың капитуляцияһы Мануил II-не 1387 йылда солтан һәм Иоанн V алдында ғәфү үтенергә мәжбүр итә. Иоанн V-нең тығыҙ бәйләнештәре үҙенең вариҫлыҡ хоҡуҡтарына янаған Иоанна VII-нең асыуын ҡабартҡан. Иоанн VII Иоанн V-гә ҡаршы түңкәрелеш ойошторған, ләкин, ғосман һәм генуэз ярҙамына ҡарамаҫтан, Мануил II һәм ңҙ атаһы тарафынан ҡолатылғанға тиклем власта ни бары биш ай торған

Граждандар һуғышына ҡарамаҫтан, Анатолиялағы төрөктәр 1390 йылда Филадельфияны баҫып алыу мөмкинлеге менән файҙаланған, шуның менән Анатолиялағы византия хакимлығының тамамланыуын билдәләгән. Хәйер, ҡала күптән инде империяның номиналь власы аҫтында тора ине, һәм уның ҡолауы ҙур булмаған стратегик эҙемтәгә эйә булған.

Иоанн V мәрхүм булғандан һуң, Мануил II Палеолог үҙен тәхеткә ултырыу һәм солтан менән яҡшы мөнәсәбәт урынлаштырыу арҡаһында, уның вассалы булыу мөмкинлеге менән тәьмин итә.

Һуғыш хәрәкәттәренең яңырыуы: 1394—1424

1394 йылда Византия менән төрөктәр араһындағы мөнәсәбәттәр бик насар яҡҡа үҙгәрә, һәм ғосман солтаны Баязит I, Иоанн VII менән татыулашҡандан һуң Мануил II-не язаларға бойорғандан һуң, һуғыш йәнә башлана. Ғосман солтаны аҙаҡ үҙ ҡарарын үҙгәртә һәм Мануилдан Константинополдә мәсет асылыуын, төрөк колонияһы төҙөлөүен талап итә. Мануил II быны эшләмәне генә түгел, солтанға һалым түләүҙән баш тартҡан, хатта солтандың мөрәжәғәттәрен иғтибарһыҙ ҡалдырып, мөнәсәбәттәрен ҡырҡа насарайтҡан. Был 1394 йылда ҡаланы ҡамауға килтергән. Мануил II 1396 йылда Изге Рим империяһының буласаҡ императоры Сигизмунд етәкселегендә башланған тәре походына саҡырғанref name="Grant, R G pg 122" />. Әммә 1396 йылда Никополь янындағы алыштан һуң тәре походы тар-мар ителә.

Мәсихселәрҙе эҙәрләүенә ҡарамаҫтан, Аҡһаҡ Тимер Константинополь ҡалаһын ҡотҡарған.

Еңелеү Мануил II-не ҡаланан ҡасырға һәм Көнбайыш Европала ярҙам эҙләргә мәжбүр иткән. Был ваҡыт дауамында Иоанн VII ҡаланы ғосмандарҙан һаҡлаған. Аҡһаҡ Тимер үҙенең армияһын Анатолияға алып килгәс, ҡамау тамам бөтөрөлә. Анкара янында барған Ангор алышында Аҡһаҡ Тимер көстәре Баязит I ғәскәрен еңгән. Һөҙөмтәлә ғосман төрөктәре юғары власть өсөн бер-береһе менән һуғыша башлаған.

Византийлылар, ваҡытын әрәм итмәйенсә, килеп тыуған хәлдән файҙаланды һәм үҙҙәренең христиан күршеләре һәм Баязит улдарының береһе менән тыныслыҡ килешеүҙәренә ҡул ҡуйҙы. Килешеү шарттары буйынса улар хатта Фессалоники һәм Пелопоннестың ҙур өлөшөнә эйә булған. Ғосман батша-ара хакимлығы Меһмет I 1413 йылда Византия ярҙамында үҙенең дошмандарын еңгән ваҡытта тамамланған.

Әммә ике дәүләт араһындағы дуҫлыҡ оҙаҡҡа бармай. Меһмет I-нең үлеме һәм 1421 йылда Морат II-нең тәхеткә килеүе, Иоанн VIII Палеологтың көсәйеүе менән бепләштерелеп, дәүләттәр араһындағы мөнәсәбәттәрҙең насарайыуына килтергән. Лидерҙарҙың береһе лә статус-кво менән ҡәнәғәт булмаған. Иоанн VIII Ғосман империяһында ихтилал ҡотҡо һалып, беренсе һәм бик һаҡһыҙ аҙым яһай: үҙен Баязиттың улы тип раҫлаған ниндәйҙер Мостафа әсирлектән азат ителгән.

Бөтә ҡыйынлыҡтарға ҡарамаҫтан, Мостафа һәм уны ҡурсалаусы үҙ байрағы аҫтында ҙур көс йыйған. Ләкин Морат II ахыр сиктә ҡыйратты, ә 1422 йылда Фессалоникты һәм Константинополде ҡамай башланы. Шунан Иоанн VIII үҙенең олоғайған атаһына, Мануил II-сегә, кәңәш һорап мөрәжәғәт иткән. Һөҙөмтәлә император — был юлы Морат II-нең ағаһы Көсөк Мостафаның тәхетенә дәғүәһен яҡлап, ғосман рәтендә тағы ла бер фетнә ҡуҙғатҡан. Мостафа Кесе Азияла ихтилал башлай һәм Бурсаны ҡамай. Константинополгә уңышһыҙ һөжүмдән һуң Морат II үҙ армияһын кире борған һәм Мостафаны ҡыйратҡан. Һөҙөмтәлә византийҙар йәнә солтандың вассалитететын танырға һәм йыл һайын түләнә торған 300000 көмөш тәңкә түләргә мәжбүр була.

Һуғыштың тамамланыуы: 1424—1453

Ғосмандар 1424 һәм 1453 йылдар араһында, серб Георгий Бранковичтың, венгр Янош Хуньядиҙың һәм Скандербег албандары менән алышта күп һанлы дошмандар менән осрашҡан. Төркиә экспансияһына ҡаршы тороуҙың иң ҡыҙыу осоро локаль яҡлауға ҡарамаҫтан, ҡыйратылыуға дусар ителгән Варнаға (1443—1444) тәре походына тура килгән.

1448 һәм 1451 йылдарҙа Византия һәм Ғосман империялары хакимдары алмашына: тәхеткә Константин XI Палеолог һәм Меһмет Яулап алыусы ултыра.

1430 йылға Византия империяһы (ҡыҙыл төҫтә).

Меһмет II-нең тәхеткә ултырыуы менән, византия-ғосман мөнәсәбәттәре насарайған. Византийлыларҙың Пелопоннестағы тәре йөрөтөүселәр биләмәһен уңышлы яулап алыуҙары ғосманлыларҙы хәүефләндергән, һәм Меһмет уларҙың ҡаҙаныштарҙы юҡҡа сығарыу өсөн 40000 һалдат бүлгән. Меһмет Босфор буйында нығытмалар төҙөй һәм, шулай итеп, Константинополде диңгеҙ буйынан тышҡы ярҙам алыу мөмкинлегенән мәхрүм итә. Ғосмандар Константинополь тирә-яғындағы ерҙәрҙе контролдә тотҡан һәм 1453 йылдың 6 апрелендә ҡаланы ҡамауҙы башлаған. Католик һәм православие сиркәүҙәре берләшеүенә ҡарамаҫтан, византийҙар, Венециянан һәм Генуянан бер нисә һалдат отрядынан тыш, Папанан йәки Көнбайыш Европанан рәсми ярҙам алмаған.

1453 йылда Константинополде ҡамау.

Англия менән Франция йөҙ йыллыҡ һуғыштың һуңғы этаптарында булған. Француздар, рыцарҙарын көнсығышҡа ебәреп, көрәштә үҙҙәренең өҫтөнлөктәрен юғалтырға теләмәгән, ә инглиздәр быны эшләрлек хәлдә булмаған. Испанияла Реконкиста тамамланып килгән. Изге Рим империяһы яйлап тарҡала барған. Бынан тыш, немец кенәздәре менән гусит һуғыштары тәре походын саҡырыуға булышлыҡ итмәгән. Польша менән Венгрия Варнаға тәре походында төп ҡатнашыусы булған, һәм еңелеү уларҙы төрөктәргә ҡаршы артабан хәрәкәт итеүҙән туҡтатып торған.

Византиялыларға Генуя менән Венеция ғына ярҙамға килгән, әммә улар ғосмандарға ғына түгел, бер-береһенә лә дошман булған. Венециялылар төрөк нығытмаларына һөжүм итеү өсөн флот ебәргән, ләкин был бик бәләкәй көс ине, һәм ул бик һуң килде. Джованни Джустинианиҙвң 2000 итальян ялсыһы ҡаланың оборонаһына ярҙам итергә килгән. Бөтә ҡаланы обороналау ошо ялланыусылар һәм юғары һалым, тағун һәм граждандар низағтары менән көсһөҙләнгән 5000 ополчение көстәре иңенә ятҡан. Яҡлаусылар, насар әҙерлектә булыуына ҡарамаҫтан, яҡшы ҡоралланған булған, әммә артиллерия яғынан ғосмандарҙан ныҡ ҡалышҡан.

Ғосмандар тарафынан Айя-Суфия мәсетенә әүерелгән Константинополдең София соборы.

Ғосман артиллерияһының әүҙемлеге йәки диңгеҙ өҫтөнлөгө ҡаланың ҡолауына килтермәгән, был иһә ғосмандарҙың һан яғынан ғәҙәти өҫтөнлөк итеүе һөҙөмтәһе булған. Һаҡсылар һөжүм итеүселәрҙән 10 тапҡырға аҙыраҡ булды. Ләкин ҡамау ауыр була. Уларҙың лагерында күптәр ҡамауҙың уңышына шикләнә башлаған. Әхлаҡи рухты күтәреү маҡсатында солтан, үҙенең һалдаттарына Константинополдең бик ҙур байлығын иҫкә төшөрөп, телмәр менән сығыш яһаны. Йомғаҡлау һөжүме 1453 йылдың 29 майында була. Шулай итеп, ҡала һаҡсылары дертләгән, ә генуэз һәм венециандарҙың күбеһе ҡаланан кәмәләргә ултырып ҡасып киткән. Ваҡиғаларҙың шаһиты Венеция хирургы Никколо Барбаро штурм тураһында яҙған:

Төрөктәр ҡалала мәсихселәрҙе һуйҙы... Урамдар буйлап, ҡапыл ҡуҙғалған дауылдан һуң ямғыр һыуы кеүек, ҡан аҡты, төрөк менән христиандарҙың мәйеттәре Дарданеллға ырғытылды...

Артабан төрөктәр ҡаланы алғандан һуң 1460 йылда — Морей деспотатын һәм 1461 йылда Трапезундты яулаған. Трапезунда емерелгәс, Рим империяһы юҡҡа сыҡҡан. Европала XVI быуатҡа тиклем Палеологтар династияһын, Реформация, Европаға ғосман ҡурҡынысы янағанда һәм тәре походтарына ҡыҙыҡһыныуҙың кәмеү осоронда, Европа державаларын Ғосман империяһын Анатолия һәм Леванттың хужаһы итеп танырға мәжбүр иткән саҡта, Константинополдең законлы императорҙары сифатында таныуын дауам иткән.

Византияның ҡолатылыуы сәбәптәре

Латиндарҙың ҡыҫылыуы

Балҡанда латиндарҙың булыуы Византия халҡының төрөктәр менән көрәшеү буйынса тырышлыҡтарын яраштырыу һәләтен емергән. Мәҫәлән, Михаил VIII Палеологтың Грецияла Латин биләмәләрен алырға тырышыуы Анатолия сиктәрен яҡлауҙан баш тартыуға килтергән. Был Ғосман I төрөктәренә нығынырға һәм Византия ерҙәрен яулап алыу менән шөғөлләнергә мөмкинлек биргән. Андроник II-нең Анатолиялағы кампанияларына ла империяның көнбайыш өлөшөндәге көсөргәнешлек даими ҡамасаулаған. Византийлылар Папа һәм латин ҡурҡынысы йәки Византий императорҙарын түңкәреү шарттарын булдырған популяр булмаған союз араһында һайларға мәжбүр иткән.

"Һуңғы тәре йөрөтөүсе"нең романтик һүрәте.

Византияның көсһөҙлөгө

Дүртенсе тәре походынан һуң византтар тотороҡһоҙ хәлдә ҡалған. 1261 йылда Константинополь ҡолауы һәм артабанғы кампаниялар Рум солтанатын көсһөҙләндергән, был күп һанлы бейлектәргә, Ғосман кеүек, бойондороҡһоҙлоҡҡа эйә булырға мөмкинлек бирә.

Грек ерҙәрен тартып алыу өсөн, Михаил VIII Анатолия крәҫтиәндәренә ауыр һалымдар һалырға мәжбүр булған. Һөҙөмтәлә, урындағы халыҡ өсөн һалымдарҙы һиҙелерлек кәметеп, ғосмандар яулап алған тәүге йылдарында киң хуплау тапты.

Михаил VIII вафат булғандан һуң, византийҙар даими граждандар һуғышынан яфа сиккән. Ғосмандар шулай уҡ, ләкин һуңыраҡ, XV быуатта граждандар низағын кисергән, византийҙар шул осорҙа бының менән файҙаланыу өсөн бик көсһөҙ булған. Һөҙөмтәлә византийҙар ғосмандарҙың вассалитетын танырға мәжбүр булған. Вассал бәйлелекте туҡтатырға маташҡанда, византийҙар уңыштарын нығыта алмаған һәм, ниһайәт, үҙенең баш ҡалаһын да юғалтҡан.

Ғосман көсө

Ғосман сипахтары.

Ғосмандар дипломатияла һәм хәрби оҫталыҡта бик оҫта булған, ғәйәт ҙур армия ойошторған. Ҡаршылыҡтың көсһөҙлөгө уларға яйлап Византия биләмәләрен баҫып алырға һәм уларҙа нығынырға мөмкинлек биргән.

Оппоненттарын, уларҙы юҡҡа сығармай, вассалға әйләндерә белеү ҙә, нисек тиҙ ҡалҡҡан булһалар, шулай тиҙ һүнгән элгәрҙәренең яҙмышын ҡабатламау мөмкинлеген биргән. Төрөктәр шулай уҡ ҙә буйһонған халыҡтар араһындағы низағтарҙы хәл иткәндә оҫта уйнай белгән.

Үҙенсәлектәре

Шуныһы иғтибарға лайыҡ: византия-осман һуғыштары барышында грек халҡының, шулай уҡ үҙ ирке менән бирелгән ҡалаларҙа (Эдирне, Никея, Смирна һ. б.) һәм төбәктәрҙә дөйөм алғанда христиандарҙың һуғыштан һуңғы хәле иң уңайлыһы була. Ә ҡаршылыҡ күрһәткән ҡалаларҙы (Салоника, Константинополь, Перинф) ғосмандар аяуһыҙ рәүештә талаған һәм емергән, ә халыҡты ҡоллоҡҡа һатҡан, Кесе Азияға ҡыуып алып киткән.

Әҙәбиәт

• Bartusis, Mark C. (1997), «The Late Byzantine Army: Arms and Society 1204–1453», University of Pennsylvania Press, ISBN 0-8122-1620-2 
• R.G. Grant, Battle: A Visual Journey Through 5,000 Years of Combat, Dorling Kindersley Publishers Ltd, 2005.
• Philip Sherrard, Great Ages of Man: Byzantium, Time-Life Books
• Тhomas Madden, Crusades: the Illustrated History. 1st ed. Ann Arbor: University of Michigan P, 2005
• Parker, Geoffrey. Compact History of the World. 4th ed. London: Times Books, 2005
• Laiou, Angeliki E. (1972), «Constantinople and the Latins: The Foreign Policy of Andronicus II, 1282–1328», Harvard University Press, ISBN 978-0-674-16535-9 
• Джон Джулиус Норвич. История Византии. — Москва: АСТ, 2011. — ISBN 978-5-17-050648-4.
• Mango, Cyril. The Oxford History of Byzantium. 1st ed. New York: Oxford UP, 2002
• Nicol, Donald MacGillivray (1993), «The Last Centuries of Byzantium, 1261–1453», Cambridge University Press, ISBN 978-0-521-43991-6, <http://books.google.com/books?id=y2d6OHLqwEsC> 
• Treadgold, Warren T. (1997), «A History of the Byzantine State and Society», Stanford University Press, ISBN 0-8047-2630-2 
• Vryonis, Speros S. The decline of medieval Hellenism in Asia Minor: And the process of Islamization from the eleventh through the fifteenth century (инг.). — University of California Press, 1971. — ISBN 978-0-520-01597-5.