Евсевьев Макар Евсевьевич

Википедия — ирекле энциклопедия мәғлүмәте
Евсевьев Макар Евсевьевич
Зат ир-ат
Рәсем
Гражданлыҡ  Рәсәй империяһы
 СССР
Тыуған көнө 18 (30) ғинуар 1864
Тыуған урыны Малые Кармалы[d], Буинский уезд[d], Ҡазан губернаһы, Рәсәй империяһы
Вафат булған көнө 10 май 1931({{padleft:1931|4|0}}-{{padleft:5|2|0}}-{{padleft:10|2|0}}) (67 йәш) или 11 май 1931({{padleft:1931|4|0}}-{{padleft:5|2|0}}-{{padleft:11|2|0}})[1] (67 йәш)
Вафат булған урыны Ҡазан, РСФСР, СССР
Һөнәр төрө уҡытыусы, уҡытыусы, тарихсы, этнограф
Уҡыу йорто Ҡазан (Волга буйы) федераль университеты
Маҡтаулы исемдәре һәм башҡа бүләктәре
орден Святого Станислава орден Святой Анны
 Евсевьев Макар Евсевьевич Викимилектә

Евсевьев Макар Евсевьевич (Кобаев) (30 ғинуар 1864 йыл, Малые Кармалы, Сембер губернаһы[2] — 11 май 1931 йыл, Ҡазан) — ғалим, мәғрифәтсе, педагог. Профессор (1921), коллегия советнигы. Милләте эрзән.

Биографияһы[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Крәҫтиән ғаиләһендә тыуған.

Шераут башланғыс училищеһын тамамлай (1876), Ҡазанда башҡа милләтле уҡытыусылар семинарияһын (1883), Ҡазан университетының тарих-филология факультетын тамамлай (1892). Н. И. Ильминский һәм Н. А. Бобровниковтың уҡыусыһы.

1892 йылда Ҡазан семинарияһы ҡарамағындағы Мордва өлгөлө башланғыс училищеһының әҙерлек кластары уҡытыусыһы һәм остазы булып эшләй. 1919 йылда ҡулға алына, Рәсәй Халыҡ комиссариаты үтенесе менән азат ителә.

1920 йылдарҙа — бүлек мөдире, Ҡазан крайҙы өйрәнеү музейында ғилми хеҙмәткәр. Моҡша һәм эрзя этнографияһын һәм тарихын, бер үк ваҡытта Ҡазан юғары һәм урта уҡыу йорттарында моҡша, эрзя телдәренән уҡыта. (Көнсығыш академияһы Көнсығыш педагогия институты, Ҡазан педагогия университетыда һ. б.). 1920 йылда Мәскәүҙә мордва уҡытыусылар курсын (19261928), Ҡазанда тәүге 3 йыллыҡ курстарҙы, Түбәнге Новгород, Һамар, Саранск, Һарытау, Сембер ҡалаларында ҡыҫҡа ваҡытлы курстар ойоштора.

Моҡша һәм эрзя халҡының беренсе мәғрифәтсеһе[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Евсевьев — тәүге ғалим-энциклопедист, моҡша һәм эрзя халыҡтарының мәғрифәтсеһе. Ул рус-мордва бәйләнешенә башланғыс һала. Ф. Батюшков, А. А. Шахматов, Д. В. Бубрих, этнографтар Н. Ф. Катанов, И. Н. Смирнов, Б. Ф. Адлер, методист һәм педагогтар Н. А. Бобровников. В. Никольский, И. С. Михеев, фин ғалимы Х. Паасонен, А. Гейкель һ. б. менән хеҙмәттәшлек итә.

Евсевьев исеме менән милли үҙаң һәм мордва яҙыуы үҫешендә яңы этап бәйле. Ябай һөйләш телен өйрәнеү нигеҙендә «Мордва йәнле халыҡ теле өлгөләрен» булдыра, моҡша (1892) һәм эрзә (1897) телендә беренсе әлифбалар яҙа һәм эрзәләр өсөн беренсе «Тундонь чи» — «Яҙғы көн» совет әлифбаһының авторҙашы була. «Мордва грамматикаһының нигеҙҙәре», «Эрзянь-рузонь валкс» («Эрзянско-русский словарь», М., 1931) монографияларында (1928) эрзя һәм моҡша телдәрен өйрәнеүгә берҙәм ҡарашты тормошҡа ашыра. Евсевьев тәржемәселек эшмәкәрлеге менән шөғөлләнә: тап ул 10-дан ашыу дини ҡағиҙәләрҙе өйрәнеү буйынса һәм уҡыу китаптарын тәржемә итә.

Юл йөрөү эштәре[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Моҡша һәм эрзя халҡының ауыҙ-тел ижады буйынса фольклор экспедицияларында бай материал туплай, шул халыҡтарҙың көнкүреш мәҙәниәтен теркәгән беренсе милли фотограф була. Түбәнге Новгородта Бөтә рәсәй сәнәғәт-һынлы күргәҙмәһендә (1896), Парижда Бөтә донъя күргәҙмәһендә ҡатнаша, унда М. Е. Евсевьев алып килгән эрзя ҡатын-ҡыҙ кейеме алтын миҙалға лайыҡ була.

Ул йыйған 500-ҙән ашыу моҡша һәм эрзәндәрҙең кейемдәре, биҙәүестәре, көнкүреш һәм башҡа әйберҙәре Мәскәү, С.-Петербург, Ҡазан, Саранск, Гамбург, Париж, Хельсинки ҡалалларының үҙәк музейҙарында һаҡлана.

Хәтер[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

М. Е. Евсевьев исемендәге МГПИ алдында Евсевьев Макар бюсы

Макар Евсевьевич Евсевьев исеме бирелгән:

  • Мордва дәүләт педагогия институтына;
  • Саранск ҡала округының үҙәкләштерелгән өлкәндәр өсөн китапхана системаһының 1-се һанлы филиалына
  • Саранск ҡалаһы урамына;
  • Малокармалинск урта дөйөм белем биреү мәктәбенә.

Мордва дәүләт педагогия институтында йыл һайын «Евсевьев уҡыуҙары» фәнни-ғәмәли конференцияһы үтә

Библиография һәм сығанаҡтар[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Әҫәрҙәре[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

1888 йыл

  • Крещение Руси при святом князе Владимире. На эрзянском наречии мордовского языка (В память 900-летия крещения Руси).- Казань: Изд. ПМО, 1888. — 20 с.

1892 йыл

  • Букварь для мордвы-мокши с присоединением молитв и русской азбуки. — Казань: Типо-литогр. Казанского Императорского ун-та, 1892. — 53 с.
  • Букварь для мордвы-эрзи с присоединением молитв и русской азбуки-Казань; Типо-литогр. Казанского Императорского ун-та, 1892. — 47 с.
  • Мордовская свадьба // Живая старина. — СПб., 1892. Кн. 2. Вып. 2. Отд. 2. — С. 98-117.
  • Первоначальный учебник русского языка для мордвы-мокши. — Казань: Изд. ПМО, 1892. — 159 с.
  • Первоначальный учебник русского языка для мордвы-эрзи. — Казань. Изд. ПМО, 1892. — 159 с.

1893 йыл

  • Мордовская свадьба // Живая старина. — СПб., 1893. Кн. 3. Вып. 2. Отд. 2. — С.211—219.

1894 йыл

  • Букварь для мордвы-эрзи с присоединением молитв и русской азбуки. 2-е изд. — Казань: Типо-литогр. Казанского Императорского ун-та, 1894. — 54 с.

1895 йыл

  • Священная история Ветхого завета на эрзянском наречии мордовского языка,- Казань: Изд. ПМО, 1895. — 75 с.

1897 йыл

1900 йыл

  • Священная история Ветхого завета на мокшанском наречии мордовского языка. — Казань: Изд. ПМО, 1900. — 75 с.

1914 йыл

  • Братчины и другие религиозные обряды мордвы Пензенской губернии // Живая старина. 1914. Кн. 23. Вып. 1-2. — 44 с.
  • Отчет о командировке в Самарскую и Казанскую губернии для изучения говоров мордовского языка. — Казань, 1914. — 17 л.

1923 йыл

  • Тундонь чи / Е. В. Скобелев, М. Е. Евсевьев, Г. К. Ульянов.- М.-Л: ГИЗ, 1923. — 47 с.

1925 йыл

  • Мордва Татреспублики // Материалы по изучению Татарстан.- Казань, 1925. Вып. П. — С.179—196.
  • Эрзянь и мокшень кезэрень эрямодост // Якстере теште.- М., 1925. — 21 июля.

1928 йыл

  • Основы мордовской грамматики. = Эрзянь грамматика. С прилож. образцов мокшанских склонений и спряжений. — М.: Центриздат, 1928. — 446 с.
  • Эрзянь морот — М.: Центриздат, 1928. — 184 с.
  • Эрзянь ёвкст (скаскат) — М.: Центриздат, 1928. — 137 с.

1931 йыл

  • Мордовская свадьба. Ульяновская (б. Симбирская) губерния, село Малые Кармалы Вып. 1.- М.: Центриздат, 1931. — 311 с.
  • Основы мордовской грамматики = Эрзянь грамматика.- 2-е изд., испр.- М.: Центриздат, 1931. — 240 с.
  • Письмо П. В. Шапошникову // Якстере Теште. −1931. — 9 мая.
  • Эрзянь свадьба.-М.: Центриздат, 1931.Вып. 1. — 311 с.
  • Эрзянь-рузонь валке = Мордовско-русский словарь,- М.: Центриздат, 1931. — 227 с.

1961 йыл

  • Народные песни мордвы // Избр. труды: В 5 т. — Саранск: Мордов. кн. изд-во, 1961. Т.1. — 384 с.

1963 йыл

  • Народные песни мордвы // Избр. труды.: В 5 т. — Саранск: Мордов. кн. изд-во, 1963. Т.2. −527 с.
  • Основы мордовской грамматики // Избр. труды.: В 5 т. — Саранск: Мордов. кн. изд-во, 1963. Т.4. — 472 с.

1964 йыл

  • Мордовские народные сказки и загадки // Избр. труды.: В 5 т. — Саранск: Мордов. кн. изд-во. 1964. Т. З. — 411 с.
  • Отчет инструктора мордовского подотдела Наркомнаца М. Евсевьева по командировке его в Чувобласть, Татреспублику и Нижегородскую губернию с 17-го декабря 1921 г. //Сов. Мордовия. 1964,- 31 января.
  • Братчины и другие религиозные обряды мордвы Пензенской губернии // Избр. труды.: В 5 т. — Саранск: Мордов. кн. изд-во, 1966. Т.5. — С.342-384.
  • Мордва Татреспублики // Избр. труды.: В 5 т. — Саранск: Мордов. кн. изд-во, 1966. Т.5. — С.385-407.
  • Мокшанская свадьба. (Вариант первый) // Избр. труды.: В 5 т. — Саранск: Мордов. кн. изд-во, 1966. Т.5. — С.408-427.
  • Мокшанская свадьба. (Вариант второй) // Избр. пруды.: В 5 т. — Саранск: Мордов. кн. изд-ио, 1966. Т.5. — С.428-458.
  • Мордовская свадьба // Избр. труды.: В 5 т. — Саранск: Мордов. кн. изд-во, 1966. Т.5. — С.7-442.
  • Письма // Избр. труды.: В 5 т. — Саранск: Мордов. кн. изд-во, 1966. Т.5. — С. 459—499

1975 йыл

  • Мокшанская свадьба селений бывшего Симбирского уезда // Устно-поэтическое творчество мордовского народа: В 8 т. — Саранск, 1975. Т.6 -Ч.2. — С.343—377.
  • Level A.A. Sahmatovhoz // Medveenek a Keleti Finnugor Nepek Irodaalmanak Kistukrc Europa Konyvkiado Budapest, 1975. — C.817-822.

1982 йыл

  • Как начинался Нижний Новгород // Легенды и предания Мордвы — Саранск, 1982. — С.61-63.
  • Каменная девушка // Легенды и предания Мордвы — Саранск, 1982. — С.35-36.
  • Предания о царе Тюштяне // Легенды и предания мордвы — Саранск, 1982. — С.51-56.

1990 йыл

  • Мордовская свадьба. — Саранск: Мордов. кн. изд-во, 1990. — 384 с.

Уның тураһында[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

  • Беззубов В. И. Документы о жизни и научной деятельности М. Е. Евсевьева. Саранск, 1950.
  • Беззубов В. И. Научно-педагогическая деятельность Макара Евсевьевича Евсевьева. — Саранск: Мордов. кн. изд., 1960.
  • Бибин М. Т., Осовский Е. Г. Макар Евсевьевич Евсевьев // Просветители и педагоги Мордовского края. — Саранск: Мордов. кн. изд-во, 1986. — С.45-59.
  • Бибин М. Т., Осовский Е. Г. Макар Евсевьевич Евсевьев — первый мордовский учёный, просветитель и педагог. (В помощь лектору). — Саранск, 1988.
  • Воробьев Н. И. Макар Евсевьевич Евсевьев // СЭ. 1931. № 3/4. С. 187—189.
  • Жиганов М. Ф. М. Е. Евсевьев — историк родного края. — Саранск: Мордов. кн. изд-во, 1990.
  • Научное наследие М. Е. Евсевьева и современность: Межвузовский сб. науч. трудов. Саранск, 1992.
  • Научное наследие М. Е. Евсевьева в контексте национального просвещения Поволжья. — Саранск, 2004.
  • М. Е. Евсевьев: Жизнь мордвы в фотографиях: Фотоальбом. Сост. А. С. Лузгин и др. Саранск, 2004.
  • Осовский Е. Г., Зеткина И. А. Макар Евсевьевич Евсевьев: просветитель, учёный, педагог / Мордов. гос. пед. ин-т. — Саранск: Тип. «Крас. Окт.», 2003. — 172 с.
  • Шахматов А. А. О работах М. Е. Евсевьева // Отчет Императорского Русского Географического общества за 1915 г. М., 1916. С. 72—74.

Иҫкәрмәләр[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Һылтанмалар[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

П.Ю.Соколова. Образ мордовского ребенка в фотографиях М.Е. Евсевьева. Культура детства: нормы, ценности, практики. Российский Государственный Гуманитарный Университет (20 октябрь 2008). Дата обращения: 24 июль 2009. Архивировано 3 март 2012 года. 2019 йыл 23 февраль архивланған.(рус.). Культура детства: нормы, ценности, практики. Российский Государственный Гуманитарный Университет (20.10.2008). Тәүге сығанаҡтан 2019 йыл 23 февраль архивланған. архивланған 3 март 2012. 24 июль 2009 тикшерелгән.