Эстәлеккә күсергә

Иҙел (Волга атамаһы)

Википедия — ирекле энциклопедия мәғлүмәте
(Итиль (Волга атамаһы) битенән йүнәлтелде)
group="*"}} (Итиль) до впадения Вятки, затем Итиль-(Камъ)[2]
Был терминдың башҡа мәғәнәләре лә бар, ҡарағыҙ: Итиль.

Иҙел (башҡ. Иҙел, cыу. Атӑл, татар. Идел,ҡаҙ. Еділ, ҡалм. Иҗил, монг. Ижил, нуғ. Эдил) — Волганың төрки исеме. Тарихи яҡтан - ул тамағынан Кама менән ҡушылғанға тиклем Волганың түбәнге ағымы, Ағиҙелдең Камаға ҡойған участкаһы һәм Ағиҙелдең бөтә ағымы атамаһы. Тотош Волга атамаһы сифатында сыуаштар, татарҙар, башҡорттар һәм башҡа төрки телле һәм монгол телле халыҡтарҙа[3] әлегә тиклем ҡулланыла.

Исеменең төрөксә килеп сығышы ҡайһы берҙә шик аҫтына ҡуйыла. Гидроним уғыр этнотел мөхитендә хәҙерге заман манси теленә яҡын булған терминдан eetl — «диңгеҙ һыуы»нан барлыҡҡа килгән. Һуңынан термин уғырҙарҙы алмаштырған төркиҙәр тарафынан ҡабул ителгән һәм яраҡлаштырылған, тип фаразларға мөмкин[4]:44.

Тарихы

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Иҙел (Итиль) атамаһы Волганың б. э. II быуатта Клавдий Птолемей Гиркан (Каспий) диңгеҙенә ҡойған Ра йылғаһы тип теркәгән боронғо исемдәрен алмаштыра, һәм диңгеҙгә ҡойған Ра йылғаһының тамағын билдәләй, йылғаның үрге ағымы юғарыраҡ киңлектәрҙә, уларҙың береһе көнбайыштан, икенсеһе көнсығыштан аҡҡан ике йылғаның ҡушылыуы һөҙөмтәһендә хасил була[5]:230—231.|group="*"}}, һуңыраҡ барлыҡҡа килгән ғәрәп картографияһы һәм географияһы был форманы ҡабул итә[5]:230—231. Яңы исем Халыҡтарҙың бөйөк күсенеүе осоронда Волга далаларында төрки телле халыҡтар өҫтөнлөк иткән осорҙағы мөһим этник үҙгәрештәрҙең сағылышы булды[5]:238—239. В. В. Бартольд баһалауынса, исемдең барлыҡҡа килеүе IV быуаттан да һуң булырға тейеш түгел[6]:18. Шул уҡ исемде (бәлки, исемдәрҙең береһендер) Волга тамағында урынлашҡан ҡала, Хазарияның баш ҡалаһы — Атиль (Итиль) тип аталған[7]:128.

Византия сығанаҡтарында cыу. Атӑл яҡын исем VI быуаттан башлап осрай, яҡын сыуаш. Менандр Протекторҙа (VI б.) Волга Ἀττίλα исеме менән аталған, Феофилакт Симокаттала (VI—VII бб.) — Tίλ, Феофандың (VIII—IX бб.) «Хронография»һында — Ἀτέλ тип аталған[8][9]. IX—X быуаттарҙан башлап атама көнбайыш Европа (Китапханасы Анастасий Феофандың «Хронография»һын латынь теленә IX быуат аҙағында тәржемә иткән) һәм X быуаттан алып ғәрәп сығанаҡтарында ҡулланыла[10]:209. А. П. Новосельцев билдәләүенсә, әрмән сығанаҡтарында Волга исеме Атиль формаһына тап килә. Шуның менән бергә йәһүд-хазар сығанаҡтарында исем беренсе «алев (йәһүд алфавиты)» хәрефе менән яҙыла, әммә йәһүд яҙмаһында һүҙ башындағы хәреф уҡылмай, шуға күрә тарихсылар ике вариантты — Атиль һәм Итиль — ҡабул иткән[7]:164 (прим. к 128). Урта быуат ғәрәп телендә, Йаҡут әр-Румиҙың географик һүҙлегендә аңлатыуҙарынса, ике һуҙынҡы ла «И» аша әйтелгән[11]. Боронғо төрки һүҙлегендә йылғаның исеме түбәндәге формаларҙа теркәлгән:

  • Edil, Idil — йәнәсәй яҙма һәйкәлдәренә һылтанма яһап (Е 363)[12]:163;
  • Etil, Itil — Мәхмүт әл-Ҡашғари һүҙлегенә (МК I 73) һәм «Уғыҙ ҡаған тураһында легенда»ға (ЛОК 185[* 3]) һылтанма яһап, эпик йөкмәткеле XIII быуат һәйкәле; «Уйғыр яҙмаһының XV быуатта яҙылған берҙән-бер исемлеге — һәр битендә 9 юл яҙылған 42 биттән тора» Париждағы Милли китапханала һаҡлана[12]:XXVIII. Боронғо төрки һүҙлектәге (ЛОК 185) «TALAJ» мәҡәләһендә түбәндәге һүҙҙәр бәйләнеше миҫал итеп килтерелгән: «munda ẹṭil mürän dẹgän bir ṭalaj bar ẹrdi — бында Иҙел йылға тип аталған ҙур йылға булған», төрк. talaj — «океан, диңгеҙ; ҙур йылға (?)»[12]:528 (төрк. mürän — «йылға»[12]:354).|group="*"}})[12]:187.

Нигеҙҙә Б. Н. Заходер һүҙҙең беренсе һәм икенсе хәрефен яҙыу менән айырылып торған был исемдең («Итиль, Исиль, Атиль, Афиль») осраған варианттарын йылға һәм Хазар баш ҡалаһының исеме ғәрәп-фарсы яҙмаһына сит телдән эләгеүен аңлата[13] һәм өҫтәп ҡуя:

… был һүҙҙе ғәрәп графикаһы менән яҙҙырғандар, күрәһең, ҡулында булған график саралар менән тәүге һуҙынҡы һәм икенсе тартынҡы өндәрҙе нисек һүрәтләргә белмәйҙер. Ваҡыт үтеү менән генә орфография традицияһы Итиль яҙмаһын ҡабул итә, һәм Йакут үҙенең "Географик һүҙлеге"ндә һүҙгә орфография буйынса ентекле аңлатма бирә һәм был яҙманың мотлаҡ икәнен раҫлай

Йылғаның урта быуаттарҙағы ентекле тасуирламаһын ғәрәп географияһы яҙып ҡалдырған. Әммә урта быуат төркиҙәренең һәм ғәрәптәренең йылға үҙәне тураһында күҙаллауҙары хәҙергеләренә тап килмәй, шуға күрә Иҙел, Итиль атамаһын бөтә Волга менән тиңләштереп булмай[14]. Иҙелдең үрге үҙәне тип Каманың (аҫҡы ағымында) һәм Ағиҙел үҙәндәре ҡабул ителә, хәҙер урыҫтар Белая тип йөрөткән йылға Башҡортостанда борондан уҡ Ағиҙел тип аталғантөрк. aq — рус. белый[12]).

Иҙел, Итиль атамаһына оҡшаш исем башҡорт, ҡаҙаҡ, ҡалмыҡ, монгол, татар, сыуаш[15][5]:239, ҡарасай-балҡар һәм нуғай телдәрендә һаман һаҡлана. Шулай уҡ был атама (заманында) сығатай телендә лә булған[15].

Этимологияһы

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Сыуаш тел белгесе М. Р. Федотов, О. И. Прицак эшенә һылтанып, Ἀτέλ (cыу. Атӑл) гидронимының ҡушма өлөштәре булып асла — «ҙур, бөтә нәмәне үҙ эсенә алған, бөйөк») һүҙендә алтай апеллятивы äs (>cыу. ас- плюс (~төрки-монгол tal ~ dal — «ҙур йылға; диңгеҙ; һыу йәйелеү, ташҡын») алтай апеллятивы *til<;*tal тора, тип иҫәпләй[16][10]:211.

Фекер алышыуҙың төп предметы — йылға исеменең һун юлбашсыһы Аттиланың исеме менән бәйле булыуы хаҡындағы фараз. Әйтәйек, 1990 йылда А. П. Новосельцев Аттила исеме менән бәйләнештең «хәҙер юҡҡа сыға, сөнки Аттиланың исеме һун теленән түгел (төрки теленән дә түгел), ә гот теленән барлыҡҡа килгән» тип билдәләй. Новосельцев «Атиль» һүҙенең «йылға» мәғәнәһендәге фин-уғыр һүҙенән килеп сығышын фаразлай. Һәм быны, атап әйткәндә, Башҡортостанда әлегә тиклем Ағиҙел йылғаһының элекке исемен ҡулланыуҙы күҙ уңында тотоп (С. А. Аннинский мәҡәләһенә һылтанма)[17]), һәм XIII быуатта әле башҡорттарҙың ата-бабалары венгр миссионерҙарына аңлайышлы уғыр телендә һөйләшкән, тип дәлилләй. [7]:128—129[* 1].

Р. Р. Челахсаев, осетин телендә яраҡлы һүҙ тапҡандан һуң, (бер аҙ һаҡлыҡ менән) скиф-сармат тибындағы атамаһы файҙаһына фекер әйтә[* 2][* 3]. Ул ошо йылғаның иң мөһим үҙенсәлекле билдәһе буйынса Итиль атамаһын сығара. Элек Волганың ошондай билдәһе булып ташҡындар торған. Яҙғы ташҡын күсмә малсылыҡ менән шөғөлләнгән күскенселәрҙең хәрәкәтен сикләгән һәм тормошон ҡатмарлаштырған. Йылғаның аҡылһыҙлығы һәм дыуамаллығы (осет. ӕдылы — рус. аҡылһыҙ, шашынған) уның исемендә сағылыш табыуы мөмкин. Йәғни Итиль — «аҡылһыҙ, башһыҙ йылға». Төркисә килеп сығышына шик тыуҙырып, Челахсаев, атап әйткәндә, лексема менән телдең «ҙур йылға» мәғәнәһендә Волга буйы төрки телле халыҡтарҙа ғына булыуын билдәләй. Урта Азия һәм Кесе Азия (Анатолия) төркиҙәре телдәрендә был һүҙ табылмаған — күрәһең, Волга буйында һуңыраҡ аңлау, ә һүҙҙең тәүге мәғәнәһе юғалған йәки билдәһеҙ ҡалған [19].

Р. Ғ. Әхмәтйәнов атаманы сығышы һәм тәүге мәғәнәһе билдәһеҙ булған «Этиль» йәки «Эртиль» яңғырашлы боронғо төрки һүҙенә ҡайтара, шулай уҡ Иртыш гидронимы менән бәйләнеш ихтималлығын да билдәләй[21].

Н. В. Беленов баһалауынса[4]:46, атаманың төрки булмаған килеп сығышы тураһындағы фаразды Г. Шрамм һәм Я. Харматта эҙмә-эҙлекле формалаштыра[22]. Г. Шрамм гидронимды төркиҙәр төрки булмаған һундарҙан үҙләштергән тип һанай[* 4]. Әммә Беленов эҙмә-эҙлекле сылбырҙы нигеҙле тип иҫәпләй: һун теле — хазар һәм болғар телдәре (бәлки, берҙәм тел) — сыуаш теле, һәм һундар күп быуатлыҡ миграция юлында көнсығыштан Волга түбәнге ағымына тиклем бик күп төрки булмаған элементтарҙы туплаған һәм яраҡлаштырған, һәм был һундарҙың үҙҙәренең телендә сағылыш тапҡан, тип уйлай[4]:46—47[* 5].

Беленов Феофилакт Симокаттаның эргәһендәге йылғаны «Тиль» формаһындағы атамаһына иғтибар итә[23]. Әгәр Беленов раҫлауынса, Иордандың «Гетика» трактатындағы (VI б.)[24] В. В. Напольскихтың этнонимдар исемлеге аңлатмаһын ҡабул иткәндә, трактатта Волгаға ҡарата «Тил/Тиль» исеме осрай, был ваҡытҡа «Итиль/Атыл» вариантынан элгәре ҡулланылған тотороҡло форманы күрһәтеү мөмкин.[4]:45. А. А. Камаловҡа һылтанып, Беленов, VIII быуат боронғо төрки ҡомартҡыларҙа билдәһеҙ «Итиль/Иҙел» йылғаһы телгә алына һәм ул атамала Волганы күрергә нигеҙ булмағанын дәлилләй[25], һәм X быуатҡа тиклем гидронимды икенсел этимологиялаштырыу варианттары булыу мөмкинлегенә ишаралай, шул иҫәптән [4]:45:

  • гидронимды, йылғаның мөһим характеристикаларының береһе булараҡ, «киң, иркен» (йыш ҡына Волгаға ҡарата сыуаш фольклорында ҡулланыла)[26]) — болғар-сыуаш «атлы»һына ҡайтарыу;
  • һундарҙың юлбашсыһы — Аттиланың исеме менән бәйләү, сөнки сыуаштар араһында XIX быуат аҙағында ла «боронғо Атыл батша»[27] — сыуаштарға туғандаш халыҡтың юлбашсыһы тураһында легенда йәшәгән.

Феофилакт Симокаттаның «Тиль» йылғаһын «төркиҙәр Ҡара тип йөрөтәләр» тигән таныҡлығын ҡабул итеп[23], Беленов, һис юғында, араһынан уғыҙ һәм ҡыпсаҡ телдәрен йөрөтөүселәр сыҡҡан ҡағанат төркиҙәре өсөн (Симокатта тап улар хаҡында яҙған) «Итиль/Атыл» исеме сит ине, тигән һығымта яһай. Беленов әйтеүенсә, төркиҙәр Волганы Каманың ғына түгел, Иртыштың да дауамы тип ҡабул иткән, шуға күрә йылға атамаһының тотороҡло исеме Волгаға күсерелгән (Урта Азияның төрки телдәрендә Иртыш үрге ағымының исеме — «Ҡара Ирцис» тип аталған), ә Иртыш гидронимы үҙе, моғайын, төрки булмағандыр[4]:47—48.

Беленов фекеренсә, заманса этнотарихи концепцияларға ярашлы, «Итиль/Атыл» гидронимын һундар уғыр этнотел мөхитенән үҙләштергән (Урта Волга буйында уғырҙар төркиҙәрҙән алдараҡ барлыҡҡа килгән) һәм ул боронғо манси теленә яҡын булған манс. eetl — «диңгеҙ һыуы» «Тил/Тиль» формаһынан бер нисә быуатҡа һуңыраҡ барлыҡҡа килгән[28]) [* 6]. Һуңғы терминға «Этел» гидронимының уғыр-мадьяр формаһы (венгрҙар Волганы «Атель/Этель» тип атаған), шулай уҡ ғәрәп-фарсы әҫәрҙәрендә осраған «Атл» формаһы яҡын[4]:44, 47.

Иҫкәрмәләр

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Комментарийҙар
  1. ↑ В венгерских источниках упоминается река с названием «Этул» в Восточной Европе (Шимон из Кезы относил этот гидроним к Дону[18]). Известно также венгерское название «Ателькуза» (грек. Aτελκoυζoυ, совр. мадьярса  Etelköz) для обозначения исторической области расселения древних венгров[4]:47.
  2. ↑ Одним из основных доводов Челахсаев называет то, что ираноязычные скифо-сарматы обитали в среднем и нижнем Поволжье, по однозначным оценкам учёных, как минимум тысячу лет и их гегемония была нарушена лишь в конце IV века[19].
  3. ↑ Осетинский язык сохраняет следы древних контактов с германскими, тюркскими, славянскими и финно-угорскими языками[20].
  4. ↑ Возможность передачи названия от гуннов, пришедших в низовья Волги в конце III века, допускает и А. В. Подосинов[5]:239.
  5. ↑ Об этом же пишет В. В. Бартольд: «Двигавшийся в то время на запад турецкий народ принадлежал к числу составных частей окончательно распавшейся в конце I в. н. э. среднеазиатской кочевой империи хуннов (гуннов); при своём движении он смешивался с финскими народностями и, по-видимому, положил начало тому турецкому, но непонятному для прочих турок языку, на котором говорят в настоящее время чуваши»[6]:17.
  6. ↑ Беленов считает утверждение Э. Р. Тенишева о заимствовании из тюркских языков — манс. eetl произошло от древнего тюркского названия большой реки[29] — ысынында раҫланмаған[4]:47.
Сығанаҡтар
  1. ↑ Белавин А. М. Западное Приуралье в составе Булгарского государства // История татар Западного Приуралья. Том I. Кочевники Великой степи в Приуралье. Татарские средневековые государства / Коллективная монография. — Казань: Институт истории им. Ш. Марджани АН РТ, 2016. — С. 73. — 464 с. — ISBN 978-5-94981-225-9
  2. ↑ Карта царства Булгарского. www.etomesto.ru. Дата обращения: 19 ғинуар 2021.
  3. ↑ ИТИЛЬ 2021 йыл 25 ғинуар архивланған. // Большая российская энциклопедия. Электронная версия (2016)
  4. ↑ 4,0 4,1 4,2 4,3 4,4 4,5 4,6 4,7 4,8 Беленов Н. В. К вопросу о тюрко-монгольском названии реки Волги // Вестник Череповецкого государственного университета. — 2018. — № 5. — С. 44—50.
  5. ↑ 5,0 5,1 5,2 5,3 5,4 Подосинов А. В. Еще раз о древнейшем названии Волги // Древнейшие государства Восточной Европы. 1998 г. 2020 йыл 3 февраль архивланған. — М.: «Восточная литература» РАН, 2000. — С. 230—239.
  6. ↑ 6,0 6,1 Бартольд В. В. Арабские известия о русах // Советское востоковедение. Том I. — М.-Л.: Академия наук СССР, 1940. — 50 с.
  7. ↑ 7,0 7,1 7,2 Новосельцев А. П. Хазарское государство и его роль в истории Восточной Европы и Кавказа. — М.: Наука, 1990. — 264 с. — ISBN 5-02-009552-4.
  8. ↑ Скржинская Е. Ч. Комментарий к тексту и переводу Барбаро // Барбаро и Контарини о России. К истории итало-русских связей XV в. — Л.: Наука, 1971. — С. 163.
  9. ↑ Чичуров И. С. Экскурс Феофана о протобулгарах // Древнейшие государства на территории СССР. 1975. — М.: Наука, 1976. — С. 65—80.
  10. ↑ 10,0 10,1 Федотов М. Р. Этацизм и итацизм в свете тюркских названий реки Волги («Советская тюркология» № 4, Баку, 1978. С. 44—47.) // Духовное и научное наследие академика М. Р. Федотова / сост. В. М. Терентьев 2020 йыл 27 май архивланған.. — Чебоксары: «Новое Время», 2011. — С. 207—212. — 576 с.
  11. ↑ Йакут ал-Хамави. Му‘джам ал-Булдан (Словарь стран) / Пер. Н. Гараевой // История татар с древнейших времён в 7-ми тт. Т. 2. — Казань, 2006. — С. 804.
  12. ↑ 12,0 12,1 12,2 12,3 12,4 12,5 Древнетюркский словарь. — Ленинград: Наука, 1969.
  13. ↑ Заходер Б. Н. Каспийский свод сведений о Восточной Европе / Часть 1. Поволжье и Хорасан. Итиль. Начатки городской жизни (окончание).
  14. ↑ Weltkarte des Idrisi vom Jahr 1154 n. Ch., Charta Rogeriana. Library of Congress, Washington, D.C. 20540 USA. Дата обращения: 18 ғинуар 2021.
  15. ↑ 15,0 15,1 Волга // Этимологический словарь русского языка = Russisches etymologisches Wörterbuch : в 4 т. / авт.-сост. М. Фасмер ; пер. с нем. и доп. чл.‑кор. АН СССР О. Н. Трубачёва, под ред. и с предисл. проф. Б. А. Ларина. — Изд. 2-е, стер. — М. : Прогресс, 1986. — Т. I : А—Д. — С. 336—337.
  16. ↑ Omeljan Pritsak. Der Titel Attila. — «Festchrift für Max Wasmer zum 70. Geburtstag». — Wiesbaden, 1959. — S. 412—413.
  17. ↑ Аннинский С. А. Известия венгерских миссионеров XIII—XIV вв. о татарах и Восточной Европе // Исторический архив. Том III. — М.-Л.: Академия наук СССР, 1940. — С. 71—112.
  18. ↑ Комар А. В. Древние мадьяры Этелькеза: перспективы исследований 2021 йыл 1 февраль архивланған. // Археологія і давня історія України. — 2011. — Вып. 7. — С. 26.
  19. ↑ 19,0 19,1 Челахсаев Р. Р. Волга. www.darial-online.ru. Дата обращения: 28 ғинуар 2021.
  20. ↑ Абаев В. И. Скифо-уральские изоглоссы // Избранные труды. Том II. Общее и сравнительное языкознание. — Владикавказ, 1995.
  21. ↑ Әхмәтьянов Р. Г. Татар теленең кыскача тарихи-этимологик сүзлеге. — Казан: Татарстан китап нәшрияты, 2001. — С. 76. — ISBN 5-298-01004-0
  22. ↑ Шрамм Г. Реки Северного Причерноморья. — М.: Eastern Communications, 1997. — 196 с.
  23. ↑ 23,0 23,1 Феофилакт Симокатта. История. — М.: Арктос, 1996. — 272 с.
  24. ↑ Напольских В. В. Этнолингвистическая ситуация в лесной зоне Восточной Европы в первые века нашей эры и данные «Гетики» Иордана // Вопросы ономастики. — 2018. — № 1. — С. 7—29.
  25. ↑ Камалов А. А. Башкирские географические термины и топонимия. — Уфа: Китап, 1997. — 384 с.
  26. ↑ Денисов П. В. Религиозные верования чуваш (историко-этнографические очерки). — Чебоксары: Чувашское государственное издательство, 1959. — 408 с.
  27. ↑ Рекеев А. В. Из чувашских преданий и верований. — Казань, 1897. — 25 с.
  28. ↑ Федоров Я. А., Федоров Г. С. Ранние тюрки на Северном Кавказе. — М., 1978. — 296 с.
  29. ↑ Сравнительно-историческая грамматика тюркских языков. Лекси­ка. — М.: Наука, 2001. — С. 90. — 822 с. — ISBN 5-02-022637-8

Һылтанмалар

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
«https://ba.wikipedia.org/w/index.php?title=Иҙел_(Волга_атамаһы)&oldid=1222803» битенән алынған