Керчь ҡәлғәһе

Керчь ҡәлғәһе
	Керчь ҡәлғәһе
Дәүләт	Украина; Рәсәй
Административ-территориаль берәмек	Керчь[d]
Архитектор	Эдуард Иванович Тотлебен[d]
Мираҫ статусы	Украинаның күсерелмәй торған ҡомартҡыларының дәүләт реестры[d] һәм объект культурного наследия России федерального значения[d]
	Керчь ҡәлғәһе Викимилектә

Керчь ҡәлғәһе (рус. Керченская крепость)— Ҡырымдағы ҡәлғә. Керчь боғаҙы ярының иң тар өлөшөндә, Аҡ-Бурун морононда урынлашҡан. Ҡәлғә XIX быуатта Рәсәй империяһының көньяҡ сиктәрен һаҡлау өсөн төҙөлә.

Тарихы

Ҡәлғәне төҙөү

Керчь боғаҙы ярында тәүге нығытмалар 1771 йылда барлыҡҡа килә. Павловский тип аталған моронда беренсе батарея урынлашҡан була. Һуңынан фортификация бер нисә тапҡыр үҙгәртеп ҡорола һәм көсәйтелә.

Ҡырым һуғышы барышында батарея 20 орудие менән ҡоралланған була. 1855 йылдың 12 майында инглиз-француз һәм төрөк ғәскәрҙәре десантын Керчь ҡалаһынан көньяҡтараҡ Ҡамыш Бурун (Морон) эргәһендә ултыртыу һөҙөмтәләренең береһе булып ҡоро ер яғынан ҡаршы тора алмаҫлыҡ нығытма тапшырыу кәрәклеге тора.Ҡәлғәне баҫып алыу ҡурҡынысы янай башлағас, командование ҡоралдарҙы, запастарҙы юҡ итергә, ә шәхси составҡа сигенергә әмер бирә. Павловка батареяһы позицияларында һәм уға яҡын урындарҙа француз ғәскәрҙәренең нығытылған лагеры төҙөлә, унда 1856 йылдың июненә тиклем була.

Париж тыныслыҡ килешеүе шарттары буйынса Ҡара диңгеҙ нейтраль тип иғлан ителә, ә Рәсәйгә бында флот һәм хәрби порттар булдырыу тыйыла.

Боғаҙҙы нығытыу килешеү шарттарына ҡаршы килмәй, шуға күрә 1856 йылдың апрелендә үк Керчҡа урындағы шарттарҙы өйрәнеү һәм төшөрөү өсөн сапёр подразделениеларын ебәрергә күрһәтмәләр бирелә. Августа сапёрҙар элекке француз лагеры урынында эш башлай. Башта Керчь боғаҙының төпкөлөндә урынлашҡан Йәнкәле иҫке төрөк ҡәлғәһен нығытыу ҡарала. Ләкин 1856 йылдың декабрендә яңы проект башлана, уға ярашлы нығытмалар Павловский морононда урынлаша, февраль айында ул юғарынан хуплау ала. Бынан тыш, Александр II Тузла утрауында һәм Аҡ Бурун мороно рифында өҫтәмә диңгеҙ форттары төҙөргә бойора.

Төҙөлөш шул уҡ йылда башлана. Йыл аҙағына яр батареялары һалына, ике казарма һәм дары келәте төҙөлә, Павлов мороно йүнәлешендәге Тузла морононоң осондағы боғаҙҙа ла төҙөлөш башлана. Урында эштәр менән тәжрибәле хәрби инженер полковник Антон Антонович Нат етәкселек итә. 1859 йылдың октябрендә хәрби министрлыҡтың инженер департаменты директоры итеп Тотлебен Эдуард Иванович Керчты нығытыу мәсьәләһендә батшаның тулы ярҙамы менән файҙалана. Бында Тотлебен ҡәлғәләрҙе ҡамау һәм обороналау буйынса бай тәжрибәһен, тәү сиратта Севастополде обороналау, тәжрибәһен ҡуллана.

1860 йылда Аҡ Бурун морононда ер эштәре башлана, боғаҙҙағы таш кәртәнең оҙонлоғо 3 саҡрымдан ашып китә. 1861 йылда ҡәлғәгә беренсе тапҡыр император Александр II килә. Төҙөлөштө тикшергәндән һуң былай тип бойороҡ бирә: «һалдаттарҙың хеҙмәттәре хөрмәтенә: люнеттарҙы, һулын „Минск“, ә уңын „Вилен“ полкын, ә төп фортты „Тотлебен форты“ тип атарға». Эштәрҙе ҡарағандан һуң, батша полковник Натаны генерал-майор дәрәжәһенә күтәрелеүе менән ҡотлай.

1867 йылда Керчь нығытмалары ҡәлғә статусын ала. 1872 йылда батша ҡәлғәгә өсөнсө тапҡыр килгәндә, оборона ҡоролмаларында эштәр тамамланған була, һәм ул «яр буйы батареяларын биҙәлеше менән ҡәнәғәт» ҡала.

Беренсе донъя һуғышы

Беренсе донъя һуғышы Ҡара диңгеҙҙә 1914 йылдың 15 октябрендә немец-төрөк флоты караптарының Одесса, Севастополь, Феодосия, Новороссийск ҡалаларына һөжүме менән башлана. Был көндө иртәнге 6-лар тирәһендә Керчь боғаҙына инеү урынында Германияның «Бреслау» еңел крейсеры һаҡта торғаны беленә — бер көндә унда ике пароход шартлай. Керчь нығытмаларына һөжүм итеү ҡурҡынысы менән бәйле, флот командующийының бойороғона ярашлы хәрби хәл иғлан ителә һәм оборона мина кәртәһе ҡуйыла башлай. Керчта бының өсөн урындағы суднолар файҙаланыла^[1]^[2]

Донъя һуғыштары араһында

1930 йылдарҙа Керчь ҡәлғәһе территорияһында стационар оборона ҡоролмалары төҙөлә башлай. Бөтәһе өс объект төҙөлә: Аҡ Бурун морононда БС-48 яр батареяһы; морондоң осонда БС-9 катерға ҡаршы батареяһы; Тотлебен фортының Е бастионында 69-сы зенит батареяһы.

1930-сы йылдар аҙағында «Тотлебен» форты территорияһында Ҡара диңгеҙ флотының 51-се авиацияһының төп склады булдырыла. Һуңыраҡ, 1942 йылдың февраль-мартында, склад № 590 склад тип үҙгәртелә.

Бөйөк Ватан һуғышы йылдарында

Бөйөк Ватан һуғышы башланыуға Керчь ҡәлғәһе территорияһын Керчь хәрби-диңгеҙ базаһы хеҙмәттәре биләй, шулай уҡ бында Ҡара диңгеҙ флотының 51-се авиация боеприпастары склады урынлаша, унда 4000 тоннаға тиклем авиабомба һаҡлана. Һуғышҡа тиклемге йылдарҙа уның территорияһында өс стационар оборона объекты, дүрт 152-мм Канэ орудиеһы составындағы БС-48 яр буйы батареяһы һәм Аҡ-Бурун морононда дүрт 75-мм Канэ орудиеһы составындағы БС-9 катерға ҡаршы батареяһы һәм «Тотлебен» фортының «Е» бастионында дүрт орудиелы № 69 зенит батареяһы төҙөлә.

1941 йылдың сентябрендә ҡәлғәнән бөтә орудиелар эвакуациялана. 69-сы зенит батареяһының 75-мм зенит пушкаларын Севастополгә оҙаталар, улар 1942 йылдың июленә тиклем ҡаланы һаҡлауҙа ҡатнаша. 48-се һәм 9-сы батареяларының орудиеларын Тамань ярымутрауына эвакуациялайҙар. Был батареялар боғаҙҙы обороналауҙа әүҙем ҡатнаша, 1941 йылдың ноябрендә Керчты оккупациялаған немец ғәскәрҙәренә ут асып тора. Керчь беренсе тапҡыр азат ителгәндән һуң ике батарея ла 1942 йылдың авгусына тиклем үҙ позицияларында ҡала, төньяҡтан Тамань ярымутрауына бәреп ингән немец һәм румын ғәскәрҙәре менән алыштарҙа ҙур роль уйнай. Боекомплект бөткәс, бөтә орудиелар үҙ расчёттары менән шартлатыла, ә Тамань ярымутрауынан эвакуацияланған батареяларҙың шәхси составы Һуңыраҡ Новороссийск өсөн алыштарҙа ҡатнаша^[3].

Ҡырым оборона операцияһы

1941 йылдың ноябрендә немец ғәскәрҙәре тәүге тапҡыр Керчь ҡалаһына яҡынлаша. Ҡәлғәнең ҙур булмаған йыйылма гарнизоны менән етәкселекте интендант хеҙмәте капитаны Л. И. Гурский үҙ өҫтөнә ала. Көс етмәү сәбәпле ҡәлғәне тулыһынса обороналау мөмкин булмай, һәм 11-12 ноябрҙәге ике көнлөк алыштарҙан һуң ҡәлғә һәм уның территорияһында урынлашҡан боеприпастар келәте (склады) ҡалдырыла. Совет ғәскәрҙәре уңышлы үткәргән Керчь-Феодосия десант операцияһынан һуң, 1941 йылдың 31 декабрендә, Керчь ҡәлғәһе азат ителә. Шул уҡ ваҡытта немецтарҙың боеприпастар складтарынан файҙаланырға йәки уларҙы алып сығырға өлгөрмәүе асыҡлана, улар совет ғәскәрҙәренә тулыһынса һаҡланып ҡала^[3].

Керчь ҡәлғәһен беренсе тапҡыр азат иткәндән һуң, уның территорияһын Керчь хәрби-диңгеҙ базаһы подразделениелары һәм хеҙмәттәре яңынан биләй. Ҡара диңгеҙ флотының 51-се авиация склады, «Тотлебен» фортында урынлаша, 1942 йылдың февралендә 590-сы склад тип үҙгәртелә^[4].

1942 йылдың 8 майында иртән Феодосия эргәһендәге Аҡ Монай муйынында немец ғәскәрҙәренең ҙур һөжүме башлана, ул «Охота на дроф» операцияһы булараҡ билдәле, һөҙөмтәлә улар Ҡырым фронтының һул флангын өҙөүгә өлгәшә. КВМБ командованиеһы фронттағы хәлде иғтибар менән күҙәтә һәм 10 майҙа КВМБ гарнизоны Керчь ҡәлғәһендә уны оборонаға әҙерләй башлай. 10 майҙан 13 майға тиклем ҡәлғәлә ике оборона рубежы әҙерләнә, өҫтәүенә бының өсөн XIX быуаттың иҫке ҡәлғә ҡоролмалары — алдынғы нығытмалар һәм төп ҡәлғә валы яраҡлаштырыла^[4].

13 май кисенән ҡәлғәгә Ҡырым фронтының сигенеүсе частары килә башлай. 14 майҙа көн уртаһына ҡәлғәгә тулы булмаған составта 72-се кавалерия дивизияһы, 156-сы уҡсылар дивизияһы, 404-се уҡсылар дивизияһы частары, 157-се уҡсылар дивизияһының айырым подразделениелары һәм башҡа ваҡ төркөмдәр килә. Аҡ-Бурун моронона сигенгән Ҡырым фронты ғәскәрҙәре КВМБ (Крымская военно-морская база — Ҡырым хәрби-диңгеҙ базаһы)) частары менән берләшә һәм шулай итеп Керчь ҡәлғәһенең дөйөм гарнизонын тәшкил итә, уларҙың дөйөм һаны яҡынса 5000 кеше тәшкил итә. Ҡәлғәне обороналауҙы 156-сы уҡсылар дивизияһының айырым моторизацияланған дивизионы 45 мм орудиелары булған биш БА-10 бронемашинаһы менән етди көсәйтә. Ҡәлғәнең артиллерия кулагына 5 76-мм ялан орудиеһы һәм 1941 йылдың декабрь аҙағында немецтар ҡәлғәнән беренсе тапҡыр сигенгәндә ташлаған 2 трофей 105-мм пушкаһы инә. Улар Керчь ҡәлғәһен обороналауҙа ҙур роль уйнай^[5].

14 майға ҡаршы төндә ҡәлғәгә Керчтан полк комиссары А. Мартынов килә, ул гарнизондың дөйөм етәкселеге менән идара итә. 14 майҙа төшкә табан немецтар Бочарный заводы янында диңгеҙгә сыға (бөгөн тап ошо урында Ҡырым күпере ҡоро урынға сыға), ҡәлғә гарнизонын Ҡырым фронтының Керчтағы төп көстәренән айырып, бер үк ваҡытта Көньяҡ-Обинск һырты яғынан көслө һөжүмгә (мкр. Партизан) күсә, пехота батальоны көстәренә тиклем бер нисә танк ярҙамында ҡәлғәне яулап алырға тырыша. Ҡәлғәнең төп валынан трофей пушкалары уты менән 7-8 немец танкыһы ҡыйратыла, шунан һуң дошман һөжүме туҡтай^[3].

Шул уҡ көндө киске сәғәт 7-лә ҡәлғә гарнизоны бер нисә сәғәт элек Митридат тауын баҫып алған немец подразделениеларының тылына ҡеүәтле контрудар яһай. 21.30 сәғәттә Митридат тауы кире ҡағыла, немец ғәскәрҙәре Солдат биҫтәһенә табан сигенә. Бер нисә сәғәткә ҡәлғә гарнизоны ҡалалағы совет төп көстәре менән тоташа^[6].

Совет командованиеһы ҡәлғәнең әһәмиәтен тиҙ баһалай. 110,0 (ҡәлғәнең ретраншементы) бейеклеген биләп, ҡәлғә гарнизоны ҡаланан көньяҡтараҡ немец тылдарын тулыһынса контролдә тота. Ҡәлғәнең корректорҙары радио аша Тамань ярына билдәләнгән маҡсаттарҙың координаталарын хәбәр итә, унан немецтарға шунда уҡ совет ауыр батареялары ут аса. Немец тылы шулай итеп һәм тәүлектең яҡты ваҡытында хәрәкәт итеү мөмкин булмай, немец ғәскәрҙәре ҡаланы төньяҡтан урап үтеп, урау юл менән кисеүҙәргә табан хәрәкәт итә. Шулай итеп, совет ғәскәрҙәренә ҡырым фронтының Төп көстәрен Кубанға күсереүҙе ойоштороу өсөн ҡиммәтле ваҡыт бүләк ителә. Керчь ҡәлғәһенең ҡаршы тороуы һәм өҫтөнлөклө бейеклектән ут төҙәтеүе немецтарҙы ҡәлғә тирәләй ҙур көстәр тотоп торорға мәжбүр итә, был совет төп кисеүҙәренә баҫымды һиҙелерлек кәметә. Керчь ҡәлғәһе гарнизоны Ҡырым фронтының төп көстәрен Ени-Кале — хәүефле кисеү районынан тулыһынса эвакуациялау тамамланғансы оборонаны тотоп ҡалырға бойороҡ ала.

15 майға фронтта дөйөм хәл ҡатмарлаша. Немецтар Бочарный заводын һәм Митридат тауын яңынан баҫып ала һәм ҡәлғәгә һөжүмдәрен дауам итә. Көн дауамында оборонаның уң флангында, урындағы "Бәләкәй ҡәлғә"исеме аҫтында билдәле булған алдынғы ҡоролма районында һуғыш бара. Бер һөжүм ваҡытында Кесе ҡәлғә янында совет оборонаһының уң флангыһы туҡтап ҡала, һуғышсылар сигенә башлай. Хәлде полк комиссары Монастырский ҡотҡара, ул шәхси ҡыҫылышы менән тәртипһеҙ сигенеүҙе туҡтата һәм оборона һыҙығын тергеҙә.^[6]

Тиҙҙән эвакуация бойороғо килә. КВМБ командованиеһы гарнизонды эвакуациялау өсөн йөҙөү сараларының бер өлөшөн бүлеп бирә һәм 15 майҙа 23.00 сәғәттән гарнизондың шәхси составы бер үк ваҡытта ике оборона сиген дә ҡалдыра, һәм бөтә яугирҙар караптарға тейәү өсөн Павловка бухтаһында туплана. Эвакуация бурысы бер үк ваҡытта «Тотлебен» фортында урынлашҡан боеприпастар келәттәрен шартлатыу менән ҡатмарлаша, сөнки был мәлдә унда 4000 тонна авиабомба һаҡлана. Төнгө сәғәт 2-нән 3-кә тиклем ҡырым фронты яугирҙары ҡәлғәлә шартлауҙарҙың гигант көсөн күҙәтә. Эвакуация өсөн ташыу саралары етмәй. 16 майға ҡаршы төндә 2000 самаһы кеше эвакуациялана. Ҡәлғәлә 2200-ҙән ашыу кеше һәм гарнизондың бөтә ҡоралланыуы төҙөк хәлдә ҡалдырыла^[7].

Пирста ҡалған командирҙарҙың әүҙем эшмәкәрлеге арҡаһында пристандә ҡалған кешеләр араһында тиҙ арала тәртип урынлаштырыу мөмкин була. Ҡәлғәнең ҡалған гарнизоны менән дөйөм етәкселекте капитан И. С. Барабанов үҙ өҫтөнә ала. Иртәнге сәғәт 7-лә ҡәлғәнең төп вал буйынса оборонаһы тулыһынса тергеҙелә. Оборонаны ойоштороуҙа ярҙам итеү өсөн 16 майҙа 16.00 сәғәттә ҡәлғәгә Тамандан батальон комиссары Д. С. Калинин матростар төркөмө һәм радиостанция менән ебәрелә^[7].

16-18 май дауамында немец пехотаһы һәм танкылары төрлө йүнәлештәрҙән бер нисә тапҡыр һөжүмгә күсә, әммә оборонаны өҙөп сыға алмай. Һөҙөмтәлә, немец командованиеһы эш планын ҡайтанан ҡарай, улар Керчь ҡәлғәһенә генераль штурмға әҙерләнә башлай. Ҡәлғәнән күҙәтеүселәр Солдат биҫтәһе районында ҙур немец көстәре тупланыуын күрә, шунан һуң немецтарҙың генераль һөжүмгә әҙерләнеүе асыҡлана. Немец ғәскәрҙәренең иғтибарын Ла-Кале кисеүҙәренән ситкә йүнәлтеү буйынса төп бурысты ҡәлғә үтәгәнлектән, гарнизонға эвакуация бойороғо бирелә^[3].

Ала-Калела Ҡырым фронтының төп көстәрен эвакуациялау тамамлана, һәм немецтарҙы ҡәлғә янында бер көн генә, 19 майҙа, тотҡарларға кәрәк була. 2200 кешенән торған гарнизонды тотоу кәрәкмәй, һәм ул Тамань ярына оҙатыла. Ҡәлғәлә КВМБ-ның 17 айырым пулемёт ротаһы яугирҙарынан торған 37 кеше генә ҡала. 19 майҙа иртән немец ғәскәрҙәре тарафынан генераль штурм башлана. Кесе лейтенант Наумов етәкселегендәге ышыҡлау (прикрытие) төркөмө ҡаты ҡаршылыҡ күрһәтә, һәм ҡәлғәләге алыштар ҡараңғыға тиклем дауам итә^[8].

Һуғыштан һуң

Бөйөк Ватан һуғышы тамамланғандан һуң Керчь ҡәлғәһе территорияһына Ҡара диңгеҙ флотының мөлкәте һәм боеприпастары менән хәрби складтар яңынан килтерелә. 1970-се йылдар уртаһында ҡәлғәнең Мина пирсы эргәһендәге һай һыуға Генуэз портын тәрәнәйтеү ваҡытында сығарылған мең кубометр ләм ташлана, унда б. э. т. V быуатҡа ҡараған әйберҙәр ҙә була. 1946 йылда равелин^[9] районында «Тотлебен» фортының көньяҡ өлөшөндә 613-сө штраф батальоны базаһында Ҡара диңгеҙ флотының дисциплинар батальоны ойошторола.^[10]

Ҡәлғә бөгөн

СССР тарҡалғандан һуң хәрби частар ҡыҫҡартыла башлай. 1993 йылда дисциплинар батальон тарҡатыла, һуңынан складтар сығарыла һәм 2003 йылда ҡәлғә территорияһы Көнсығыш Ҡырым тарихи-мәҙәни музей-ҡурсаулығы^[11] ҡарамағына тапшырыла. Ҡәлғә Керчтың һәм Ҡырымдың уникаль иҫтәлекле урындарының береһе булып тора, федераль әһәмиәттәге ҡомартҡы статусына эйә һәм XIX быуаттың күренекле фортификация төҙөлөшө ҡомартҡыһы булараҡ дәүләт тарафынан һаҡлана. Уның территорияһы буйлап туристик экскурсиялар үткәрелә.^[10]

2019 йылдың авгусында ҡәлғәлә миналарҙы таҙартыу эштәре ваҡытында боеприпастар келәте табыла. Бөйөк Ватан һуғышы осорондағы складта һәр береһе 2,5 килограмм ауырлыҡтағы 1700 авиабомба, шулай уҡ бер 100 килограммлыҡ фугас авиабомба була. Рәсәй ғәҙәттән тыш хәлдәр министрлығы хеҙмәткәрҙәре боеприпастарҙы зарарһыҙландыра.

Иҫкәрмәләр

↑ Лорей Г. Операции германо-турецких сил в 1914—1918 гг.: Пер. с нем. — СПб.: «Полигон», 2004. — 24, [4] с.: ил. — (Военно-историческая библиотека)
↑ Новиков Н. В. Операции флота против берега на Чёрном море в 1914—1917 годах. — СПб.: Издатель М. А. Леонов, 2003. — 212 с.: илл.
↑ ^3,0 ^3,1 ^3,2 ^3,3 Мартынов В. А., Спахов С. Ф. Пролив в огне. — Киев: Политиздат Украины, 1984. — С. 99—106, 112-114. — 192 с.
↑ ^4,0 ^4,1 Лютов Е.Е. Участие 354-й инженерной роты в обороне Керченской крепости в мае 1942 г // Материалы IX Всероссийской научно-практической конференции «Военно-исторические чтения» – Симферополь: Бизнес-Информ, : сборник. — 2021. — С. 50—54.
↑ Лютов Е.Е. Личный состав и вооружение гарнизона Керченской крепости в период обороны 13-19 мая 1942 г // Черноморско-Средиземноморский регион в системе национальной безопасности России: к 240-летию присоединения Крыма и Кубани к России и 80-летию освобождения Краснодарского края от немецко-фашистских захватчиков: материалы Международной научно-практической конференции. Министерство науки и высшего образования Российской Федерации; Кубанский гос. ун-т. – Краснодар: Кубанский гос. ун-т, : сборник научных статей. — 2023. — С. 257—261.
↑ ^6,0 ^6,1 Абрамов В.В. Аджимушкай 1942. — Симферополь: Антиква, 2019. — С. 49—51. — 432 с.
↑ ^7,0 ^7,1 Белик Ю.Л., Лютов Е.Е. К вопросу о практическом применении оборонительных сооружений Виленского люнета Керченской крепости в мае 1942 г // Научный сборник Восточно-Крымского музея-заповедника / Вост.-Крым. ист.-культур. музей-заповед. - Симферополь : Бизнес-Информ, 2022. - Вып. 6 : 195-летию открытия Керченского музея древностей посвящается.. — 2022. — С. 494—497.
↑ Wilhelm Tieke. Kampf um die Krim. 1941 – 1944. — Gummersbach 31, Erbland 54., 1975. — С. 144.
↑ Ғәҙәттә, өсмөйөш формаһындағы ярҙамсы фортификация ҡоролмаһы бастиондар араһында ҡәлғә соҡоро алдында урынлашҡан
↑ ^10,0 ^10,1 / Крепость Керчь
↑ хәҙер Керчь тарих-археология музейы

Һылтанмалар

Лорей Г. Немец-төрөк көстәренең 1914—1918 йылдарҙағы Операциялары: Пер.уның менән. СПб. Полигон, 2004. 24, [4] с.: ил. (Хәрби-тарихи китапхана)
Новиков н.в. 1914—1917 йылдарҙа ҡара диңгеҙҙә ярға ҡаршы Флот Операциялары. СПб. Нәшриәтсе М. А. Леонов, 2003. 212 б.: илл.

Керчь ҡәлғәһе фортификация сәнғәте ҡомартҡыһы Архивная копия 2010 йылдың 20 апрелендәге Wayback Machine
Керчь тотлебендың фаталь ижады
Керчь ҡәлғәһендә 360 градусҡа Панорама Официальный сайт «Крым буйлап виртуаль тур»>> Архивная копия 2015 йылдың 22 декабрендәге Wayback Machine
Керчь // Военная энциклопедия : в 18 т. / под ред. В. Ф. Новицкого и др.. — СПб. : Товарищество И. Д. Сытина, 1911—1915.

[1] Лорей Г. Операции германо-турецких сил в 1914—1918 гг.: Пер. с нем. — СПб.: «Полигон», 2004. — 24, [4] с.: ил. — (Военно-историческая библиотека)

[2] Новиков Н. В. Операции флота против берега на Чёрном море в 1914—1917 годах. — СПб.: Издатель М. А. Леонов, 2003. — 212 с.: илл.

[:0-3] 3,0 ^3,1 ^3,2 ^3,3 Мартынов В. А., Спахов С. Ф. Пролив в огне. — Киев: Политиздат Украины, 1984. — С. 99—106, 112-114. — 192 с.

[:1-4] 4,0 ^4,1 Лютов Е.Е. Участие 354-й инженерной роты в обороне Керченской крепости в мае 1942 г // Материалы IX Всероссийской научно-практической конференции «Военно-исторические чтения» – Симферополь: Бизнес-Информ, : сборник. — 2021. — С. 50—54.

[5] Лютов Е.Е. Личный состав и вооружение гарнизона Керченской крепости в период обороны 13-19 мая 1942 г // Черноморско-Средиземноморский регион в системе национальной безопасности России: к 240-летию присоединения Крыма и Кубани к России и 80-летию освобождения Краснодарского края от немецко-фашистских захватчиков: материалы Международной научно-практической конференции. Министерство науки и высшего образования Российской Федерации; Кубанский гос. ун-т. – Краснодар: Кубанский гос. ун-т, : сборник научных статей. — 2023. — С. 257—261.

[:2-6] 6,0 ^6,1 Абрамов В.В. Аджимушкай 1942. — Симферополь: Антиква, 2019. — С. 49—51. — 432 с.

[:3-7] 7,0 ^7,1 Белик Ю.Л., Лютов Е.Е. К вопросу о практическом применении оборонительных сооружений Виленского люнета Керченской крепости в мае 1942 г // Научный сборник Восточно-Крымского музея-заповедника / Вост.-Крым. ист.-культур. музей-заповед. - Симферополь : Бизнес-Информ, 2022. - Вып. 6 : 195-летию открытия Керченского музея древностей посвящается.. — 2022. — С. 494—497.

[8] Wilhelm Tieke. Kampf um die Krim. 1941 – 1944. — Gummersbach 31, Erbland 54., 1975. — С. 144.

[9] Ғәҙәттә, өсмөйөш формаһындағы ярҙамсы фортификация ҡоролмаһы бастиондар араһында ҡәлғә соҡоро алдында урынлашҡан

[Крепость-10] 10,0 ^10,1 / Крепость Керчь

[11] хәҙер Керчь тарих-археология музейы

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]