Рушан теле
| Рушан теле | |
| Телдең үҙатамаһы | |
|---|---|
| Илдәр | |
| Регионы | |
| Был телдә һөйләшеүселәр һаны |
18 мең (1990)[1] |
| Һаҡлыҡ хәле |
юҡҡа сығыу ҡурҡынысы бар |
| Классификация | |
| Категория | |
| |
| Әлифба |
ғәҙәттә яҙыуһыҙ |
Рушан теле — Памир теле, Бәдәхшәндә йәшәй торған рушан халҡының теле. Памир телдәренең көнъяҡ тармағында булған шуғнан теленә иң яҡын тел.
Рушан теленең һөйләшеүселәре Пәнж йылғаһы менән Тажикстан һәм Афғанстан араһында айырылған булып ҡалалар. Тажикстандың Мөстәҡил Таулы Бәдәхшән өлкәһендә лә, Афғанстандың Бәдәхшән өлкәһендә лә бер Памир теленең булһа ла рәсми дәрәжәһе юҡ.
Ҡулланышы
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]Рушан теле, башҡа Памир телдәре һымаҡ, яҙыуҙа ҡулланылмай. Инжил тәржемәһе өсөн кирил һәм ғәрәп әлифбаһы нигеҙендә ике әлифба яһалған ине, әммә памириҙәрҙең был әлифбаларҙы ҡулланғандары юҡ. Бына ҡарамаҫтан, бөтә рушандар бала саҡтан уҡ үҙ телдәрендә генә һөйләшеп, мәктәпкә барғанда ғына илдәренең рәсми телдәрен өйрәнгән булалар.
Һүҙ байлығы
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]Рушан теленең һүҙҙәре күбеһенсә көнсығыш Иран телдәре менән уртаҡ булһа да, бер төркөм һүҙҙәре ялпы Көнсығыш Иран телдәре араһынан да, Памир телдәре араһынан да тик рушан теле менән һарыкүл телендә бар.
| Башҡортса | Фарсыса | Тажикса | Шуғнанса | Рушанса | Һарыкүлсә | Ваханса | Пуштыса | Әбеҫтәсә |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| ир бала | pesær (پسر) | pisar (писар) | puts | puc | pɯts | putr | zoj (زوي) | putra |
| ут | ɒtiʃ (اتش) | otaʃ (оташ) | joːts | yuc | juts | rɯχniɡ | wor, or(اور) | âtar |
| һыу | ɒb (اب) | ob (об) | xats | xats | xats | jupk | obə(ابہ) | aiwyô, ap |
| ҡул суғы | dæst (دست) | dast (даст) | ðust | ðost | ðɯst | ðast | lɑs(لس) | zasta |
| аяҡ табаны | pɒ (پا) | po (по) | poːð | pu:ð | peð | puð | pxa, pʂa(پښہ) | ? |
| теш | dændɒn (دندان) | dandon (дандон) | ðinðʉn | ðinðon | ðanðun | ðɯnðɯk | ɣɑx, ɣɑʂ(غاښ) | ? |
| күҙ | tʃæʃm (چشم) | tʃaʃm (чашм) | tsem | cam | tsem | tʂəʐm | stərɡa(سترګه) | chashman |
| ат | æsb (اسب) | asp (асп) | voːrdʒ | vurdʒ | vurdʒ | jaʃ | âs(آس) | aspa |
| болот | æbr (ابر) | abr (абр) | abri | abr | varm | mur | uriədz(اوريځ) | ? |
| бойҙай | gændom (گندم) | gandum (гандум) | ʒindam | ʒindam | ʒandam | ɣɯdim | ɣanəm(غانم) | ? |
| ит | ɡuʃt (گوشت) | ɡuʃt (гушт) | ɡuːxt | ɡuːxt | ɡɯxt | ɡuʂt | ɣwəxa, ɣwəʂa(غوښہ) | ? |
| күп | besjɒr (بسيار) | bisjor (бисёр) | bisjoːr | ghak,fana | pɯr | təqi | ɖer, ziyât(ډېر، زيات) | paoiri, paoirîsh, pouru |
| бейек | bolænd (بلند) | baland (баланд) | biland | biland | bɯland | bɯland | lwəɻ(لوښ) | berezô, berezañt |
| алыҫ | dur (دور) | dur (дур) | ðar | ðar | ðar | ðir | ləre(لره، لرې) | dûra, dûrât |
| яҡшы | χub (خوب) | χub (хуб) | χub | bashand | tʃardʒ | baf | xə, ʂə(ښہ) | vohu |
| кесе | kutʃik (كوچك)) | χurd (хурд) | dzul | bucik | dzɯl | dzəqlai | ləɡ, ləʐ(لېږ) | ? |
| һөйләү | goft (گفت) | guft (гуфт) | lʉvd | luvd | levd | xənak | wajəl(ويل) | aoj-, mrû-, sangh- |
| ҡылыу | kærd (كرد) | kard (кард) | tʃiːd | tʃigo | tʃeiɡ | tsərak | kawəl(کول) | kar- |
| күреү | did (ديد) | did (дид) | wiːnt | wuːnt | wand | winɡ | lidəl(ليدل) | dî- |
Әҙәбиәт
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]- И. И. Зарубин. Бартангские и рушанские тексты и словарь. М.-Л., 1937.
- Payne, John, «Pamir languages» in Compendium Linguarum Iranicarum, ed. Schmitt (1989), 417—4