Пушту теле

Һылтанмаларҙы төҙәтергә
Википедия — ирекле энциклопедия мәғлүмәте
Пушту
Халыҡтың үҙенә үҙе биргән исеме

پښتو

Илдәр

Афғанстан, Төньяҡ-көнбайыш Пакистан

Регионы

Пуштунистан

Рәсми статусы

Афғанстан Афғанстан
Хайбер-Пахтунхва

Был телдә һөйләшеүселәр

от 40 до 60 млн

Телде белеүселәр

33

Статус

Хәүефһеҙ[1]

Классификация
Категория

Евразия телдәре

Һинд-европа телдәре

Һинд-иран тармағы
Иран телдәре
Көньяҡ иран төркөмсәһе
Көньяҡ-көнсығыш иран төркөмсәһе
Әлифба

ғәрәп алфавиты пушту билдәләрен өҫтәү менән

Тел коды
ГОСТ 7.75–97

пуш 550

ISO 639-1

ps

ISO 639-2

pus

ISO 639-3

pus — дөйөм
pst — үҙәк пушту
pbu — төньяҡ пушту
pbt — көньяҡ пушту

Был телдә Википедия
Шаблон: просмотр • обсуждение • править

Пушту[прим. 1] (үҙатамаһы. پښتو [paʂto:], [paxto:], [pa:çte:][прим. 2]) — пуштундар теле, көнсығыш иран телдәренең береһе. Афғанстандың (дари менән берлектә) һәм Пакистандың ҡайһы бер төбәктәренең рәсми теле булып тора. Бөтә көньяҡ һәм көньяҡ-көнсығыш Афғанстанда һәм төньяҡ-көнбайыш Пакистанда, шулай уҡ пуштун диаспораһында таралған.

Күп һанлы диалекттары бар, улар, төрлө классификациялар буйынса, ике, өс йәки дүрт төркөмгә берләшә.

Атамаһы тураһында[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Урыҫ телендә был телде билдәләү өсөн өс төп термин бар: пушту, пашто һәм афған.

«Пушту» хәҙерге ваҡытта урыҫ телле әҙәбиәттә был телдең төп атамаһы булып тора. Бындай форманың теүәл килеп сығышы билдәһеҙ. Моғайын, был телдең иҫкергән (Pushtu) атамаһының инглизсә транслитерацияһы.

Көньяҡ-көнбайыш диалекттарҙа (Ҡандағар, Харнай) «пашто» был телдең үҙатамаһы булып тора[2]. *Parsawā — «фарсы» һүҙе[3]. Төрлө диалекттарҙа үҙатамаһы икенсе төрлө яңғырай («Диалекттар» бүлегендә таблицаны ҡарағыҙ).

Был телдә һөйләшеүселәр урыҫса пуштундар йәки афғандар тип атала. Һуңғыһы милләте ниндәй булыуына ҡарамаҫтан, Афғанстанда йәшәгән бөтә кешеләрҙе лә аңлата. Пуштун үҙатамаһы — берлек һанда pəʂˈtu: n/pəxˈtu: n, күплек һанда pəʂˈta:ˌnə/pəxˈta:ˌnə; Пакистанда уларҙы шулай уҡ патхандар (pəˈʈʰɑ:n) тип тә атайҙар.

Рус телле эштәрҙә төрлө исемдәрҙең бүленеше
Пушту Пашто Афған
    1. Пушту // Большая российская энциклопедия.
    2. Асланов М. Г. Пушту-русский словарь. М., 1985.
    3. Бертельс Е. Э. Строй языка пушту. Л., 1936.
    4. Ганиев А. Г. Очерки по глагольной фразеологии литературного пушту. Ташкент, 1985.
    5. Дворянков Н. А. Язык пушту. М., 1960.
    6. Калинина З. М. Очерки лексикологии современного литературного пушту. М., 1972.
    7. Калинина З. М. Сложноподчинённые предложения в современном литературном пушту. М., 1966.
    8. Лебедев К. А. Грамматика языка пушту. М., 1970.
    9. Лебедев К. А., Яцевич Л. С., Конаровский М. А. Русско-пушту-дари словарь. М., 1983.
    10. Лебедев К. А., Калинина З. М., Яцевич Л. С. Учебник афганского языка (пушту). М., 1963.
    11. Лебедев К. А., Яцевич Л. С., Калинина З. М. Русско-афганский словарь (пушту). М., 1973.
    12. Ханеев М. В. Грамматика языка пушту в таблицах. М., 2003.
    1. Лебедев К. А. Грамматика языка пашто. М., 1956.
    2. Лившиц В. А., Оранский И. М. Изучение афганского языка (пашто) в отечественной науке // Очерки по истории изучения иранских языков. М., 1962.
    3. Грюнберг А. Л. Очерк грамматики афганского языка (пашто). Л., 1987.
    4. Мошкало В. В. Афганский (пашто) язык // Языки мира. Иранские языки III. Восточноиранские языки. М.: 2000.
    1. Асланов М. Г. Афганско-русский словарь. М., 1966.
    2. Грюнберг А. Л. Очерк грамматики афганского языка (пашто). Л., 1987.
    3. Грюнберг А. Л., Эдельман Д. И. Афганский язык // Основы иранского языкознания. Новоиранские языки: восточная группа. М., 1987.
    4. Зудин П. Б. Русско-афганский словарь. М., 1955; 2 е изд. М., 1963.
    5. Лебедев К. А., Калинина З. М., Яцевич Л. С. Учебник афганского языка (пушту). М., 1963.
    6. Лебедев К. А., Яцевич Л. С., Калинина З. М. Русско-афганский словарь (пушту). М., 1973.
    7. Лившиц В. А., Оранский И. М. Изучение афганского языка (пашто) в отечественной науке // Очерки по истории изучения иранских языков. М., 1962.
    8. Шафеев Д. А. Краткий грамматический очерк афганского языка // П. Б. Зудин. Русско-афганский словарь. М., 1955.
    9. Мошкало В. В. Афганский (пашто) язык // Языки мира. Иранские языки III. Восточноиранские языки. М.: 2000.

Классификацияһы[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Паштола, башҡа көнсығыш-иран телдәрендә (памир телдәрендә) кеүек үк, енес категорияһы һәм тура һәм ситләтелгән килеш айырмаһы һаҡланған. Уларҙан тыш атама килеш бар. Килеш мөнәсәбәттәре ижектәр менән күрһәтелә. Фонетикала һәм һүҙлектә күрше һинд телдәренең йоғонтоһо һиҙелә.

Лексикаһы сығышы буйынса пуштун (мәҫәлән, «ورځ» wradz «көн»), фарсы («جسمان» ȃsemȃn «күк йөҙө») һәм һинд (kəṛkəy «тәҙрә», که‍ڑکی‎ kʰiṛki) һүҙҙәренән тора.

Дин, фән һәм сәйәсәт өлкәләрендә ғәрәп лексикаһы өҫтөнлөк итә ((اجتماع ijtimȃ «йыйылыш, йәмғиәт»), ҡағиҙә булараҡ, фарсы аша үҙләштерелгән (шуның арҡаһында пуштула ҡайһы бер ғәрәп хәрефтәрендә фарсы әйтелеше һаҡлана — мәҫәлән.: مريض («ауырыу») ғәрәп телендә — marȋdˤ эмфатик" dˤ" менән, marȋz; اجتماع; ijtimȃʕ(un) («йәмғиәт, йыйылыш» тип фарсы һәм пуштула әйтәләр) ғәрәпсә тамаҡ менән әйтелә, пуштула «'айн» әйтелмәй: ijtimȃ.

Иран телдәре менән сағыштырғанда төп иран лексикаһы боронғо. Түбәндәге таблица был айырмалары күрһәтелә[4].

Башҡорт теленә тәржемәһе Фарсы теле Тажик теле Шугнан теле Рушан теле Сарыколь теле Вахан теле Пушту Осетин теле Авестий теле
«ул» pesær (پسر) писар puts puc pɯts putr zo:j, zu:j (زوي) furt putra
«ут» ɒːtæʃ (اتش) оташ joːts yuc juts rɯχniɡ wo:r, o:r (اور) art âtar
«һыу» ɒːb (اب) об xats xats xats jupk ubə, obə (ابه) don aiwyô, ap
«ҡул суғы» dæst (دست) даст ðust ðost ðɯst ðast lɑ:s (لاس) dus zasta
«табан» pɒː (پا) по poːð pu:ð peð puð pxa, pʂa (پښه) fad ?
«теш» dændɒːn (دندان) дандон ðinðʉn ðinðon ðanðun ðɯnðɯk ɣɑ:x, ɣɑ:ʂ (غاښ) dændag ?
«күҙ» t͡ʃeʃm (چشم) чашм tsem cam tsem tʂəʐm stərɡa (سترګه) cæstæ chashman
«ат» æsb (اسب) асп voːrdʒ vurdʒ vurdʒ jaʃ ɑ:s (آس) æfsæ aspa
«болот» æbr (ابر) абр abri abr varm mur ʊrijədz (اوريځ) ævragh ?
«бойҙай» gændom (گندم) гандум ʒindam ʒindam ʒandam ɣɯdim ɣanəm (غانم) mænæwæ ?
«ит» ɡuʃt (گوشت) гушт ɡuːxt ɡuːxt ɡɯxt ɡuʂt ɣwəxa, ɣwəʂa (غوښه) fid ?
«күп» besjɒːr (بسيار) бисёр bisjoːr ghak,fana pɯr təqi ɖe:r, zijɑ:t (ډېر، زيات) bewræ paoiri, paoirîsh, pouru
«бейек» bolænd (بلند) баланд biland biland bɯland bɯland lwəɻ (لوړ) bærzond berezô, berezañt
«алыҫ» duːr (دور) дур ðar ðar ðar ðir ləre:, lərə (لره، لرې) idard dûra, dûrât
«һәйбәт» xuːb (خوب) хуб χub bashand tʃardʒ baf xə, ʂə (ښه) xwarz vohu
«бәләкәй» kuːtʃækʲ (كوچك)) хурд dzul bucik dzɯl dzəqlai ləɡ, ləʐ ((کوچینی[сығанаҡ 2290  көн күрһәтелмәгән][источник не указан 1770 дней])لږ) minkhij ?
«һөйләргә» goftæn (گفت), guːy- (گوی) гуфтан, гӯй- lʉvd luvd levd xənak wajəl (ويل) dzorun aoj-, mrû-, sangh-
«эшләргә» kʲærdæn (كرد), kon- (کن) кардан, кун- tʃiːd tʃigo tʃeiɡ tsərak kawəl (کول) kænun kar-
«күрергә» didæn (ديد), biːn- (بین) дидан, бин- wiːnt wuːnt wand winɡ li:dəl, wi:n- (ليدل، وینـ) winun dî-

Лингвогеографияһы[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Географик таралышы[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Пушту Афғанстан телдәре картаһында

Афғанстанда милли тел булараҡ, Пушту илдең көнсығышында, көньяғында һәм көньяҡ-көнбайышында, шулай уҡ төньяҡта һәм көнбайышта айырым анклавтарҙа таралған. Төрлө баһалар буйынса, Пушту — Афғанстан халҡының 35 — 60 процентының туған теле[5][6][7][8][9].

Пакистанда пушту — төбәк теле, был телдә Пакистан халҡының яҡынса 15,42 проценты һөйләшә[10][11]. Пашту телендә һөйләшеүселәрҙең күпселеге Хайбер Пахтунхвала һәм ырыу-ҡәбиләләр төбәгендә, шулай уҡ Төньяҡ Белуджистанда тупланған. Бынан тыш, пуштула Пәнжәбтең Миянвали һәм Атток райондарында, шулай уҡ Карачи һәм Хәйҙәрабадтың ҙур диаспоралары һөйләшә[12][13].

Пуштун общиналары Тажикстанда, Джаммула һәм Кашмирҙа, Берләшкән Ғәрәп Әмирлектәрендә, Сәғүд Ғәрәбстанында, Ирандың төньяҡ-көнсығышында (башлыса Көнсығыш Хорозан өлкәләрендә, Афғанстан сигенә яҡын), шулай уҡ Америка Ҡушма Штаттарында, Бөйөк Британияла, Таиландта, Канадала, Германияла, Голландияла,, Швецияла, Австралияла, Японияла, Рәсәйҙә, Яңы Зеландияла, Ҡаҙағстанда һәм башҡа илдәрҙә бар[14][15][16][17][18][19][20].

Диалекттары[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Пушту диалекттарында үҙатаманың әйтелеше
Ҡала Әйтелеше
Хост Pāçte
Вардак Paçto
Банну, Вана Pāšte
Кветта Pašto
Ҡандағар Paʂto
Кабул Paxto
Джамруд Pāxto
Пешавар Puxto

Диакритик билдәләр[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Пуштуҙа түбәндәге һуҙыу (огласовка) ҡулланыла:

Һуҙыу (Огласовка) Атамаһы Әйтелеше
َـ zwar, fatha [a]
ٙـ zwarakəy [ə]
ِـ zer, kasra [i]
ُـ peš, zamma [u]
ـٗ peš, zamma [o]
ْـ sukȗn һуҙынҡының булмауы

Текст өлгөләре[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Калам Рахман Бабанан өҙөк:

زه رحمان په خپله ګرم يم چې مين يمه

چې دا نور ټوپن مې بولي ګرم په څه}}

Zə Rahmɑn pə xpəla gram jam t͡ʃe majan jama
t͡ʃe d̪ɑ nor ʈopan me boli gram pə t͡sə

«Мин, Рахман, ғашиҡ булыуымда үҙемде ғәйепләйем,
Ни өсөн һуң мине был донъя ғәйепләй?»

Мәҡәл (маталь):

اوبه په ډانګ نه بېليږي}}

Obə pə ḍāng na belegī

«Һыуҙы ҡойма менән кәртәләп алыу мөмкин түгел» (тәбиғи сәбәптәр буйынса нимә бергә булырға тейешлене айырып булмай.

Рәсәйҙә өйрәнеү тарихы[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Шулай уҡ ҡарағыҙ[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

  • Афғанстан әҙәбиәте

Иҫкәрмәләр[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

  1. ↑ ЮНЕСКО телдәр атласы
  2. ↑ Hallberg, Daniel G. 1992. Pashto, Waneci, Ormuri. Sociolinguistic Survey of Northern Pakistan, 4.
  3. ↑ Comrie, Bernard. The World’s Major Languages. Oxford University Press, 1990
  4. ↑ Gawarjon (高尔锵/Gāo Ěrqiāng). Outline of the Tajik language (塔吉克语简志/Tǎjíkèyǔ Jiǎnzhì). — Beijing: Nationalities Publishing House, 1985.
  5. ↑ Pashto language. Encyclopædia Britannica. Дата обращения: 7 декабрь 2010. Архивировано 15 август 2010 года.
  6. ↑ Languages: Afghanistan. Central Intelligence Agency. The World Factbook. Дата обращения: 18 сентябрь 2010. Архивировано из оригинала 15 октябрь 2013 года. 2013 йыл 15 октябрь архивланған.
  7. ↑ Brown, Keith; Sarah Ogilvie. Concise encyclopedia of languages of the world (инг.). — Elsevie, 2009. — P. 845. — ISBN 0-08-087774-5.. — «Pashto, which is mainly spoken south of the mountain range of the Hindu Kush, is reportedly the mother tongue of 60 % of the Afghan population.».
  8. ↑ Pashto. UCLA International Institute: Center for World Languages. University of California, Los Angeles. Дата обращения: 10 декабрь 2010. Архивировано из оригинала 3 ғинуар 2009 года. 2009 йыл 3 ғинуар архивланған.
  9. ↑ AFGHANISTAN v. Languages. Ch. M. Kieffer. Encyclopædia Iranica. — «A. Official languages. Paṧtō (1) is the native tongue of 50 to 55 percent of Afghans...». Дата обращения: 10 октябрь 2010. Архивировано 21 ғинуар 2012 года.
  10. ↑ Government of Pakistan: Population by Mother Tongue {{{2}}}.
  11. ↑ سرائیکی ساݙی قومی زبان ہے : Languages of Pakistan. Дата обращения: 13 сентябрь 2014. Архивировано 3 ноябрь 2014 года.
  12. ↑ Sharmeen Obaid-Chinoy. Karachi's Invisible Enemy. PBS (17 июль 2009). Дата обращения: 24 август 2010. Архивировано 20 сентябрь 2019 года.
  13. ↑ In a city of ethnic friction, more tinder. The National (24 август 2009). Дата обращения: 24 август 2010. Архивировано 25 август 2011 года.
  14. ↑ Pashto, Southern. SIL International. Ethnologue: Languages of the World, 14th edition (2000). Дата обращения: 18 сентябрь 2010. Архивировано 26 июнь 2008 года.
  15. ↑ Walter R Lawrence, Imperial Gazetteer of India. Provincial Series, pg 36-37, Link 2014 йыл 18 ноябрь архивланған.
  16. ↑ Study of the Pathan Communities in four States of India. Khyber.org. Дата обращения: 7 июнь 2009. Архивировано 11 май 2009 года. 2008 йыл 14 май архивланған.
  17. ↑ Phonemic Inventory of Pashto (PDF). CRULP. Дата обращения: 7 июнь 2007. Архивировано 23 июль 2007 года.
  18. ↑ Languages of United Arab Emirates. SIL International. Ethnologue: Languages of the World. Дата обращения: 27 сентябрь 2010. Архивировано 31 ғинуар 2013 года.
  19. ↑ Languages of Iran. SIL International. Ethnologue: Languages of the World. Дата обращения: 27 сентябрь 2010. Архивировано из оригинала 4 февраль 2012 года.
  20. ↑ Languages of United Kingdom. SIL International. Ethnologue: Languages of the World. Дата обращения: 27 сентябрь 2010. Архивировано 13 февраль 2013 года.

Әҙәбиәт[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

    • Мсерианц Л. З. Статья в сборнике Научной ассоциации «Афганистан». — М. 1924.
    • Raverty H. G. Dictionary of the Pushto or Afghan Language. 1867.
    • Raverty H. G. Pushto Manual. — L. 1880.
    • Geiger W. Die Sprache der Afghanen, Grundriss d. iranischen Philologie. B. II. — Strassburg. 1895—1904 (с подробной библиографией).
    • Статья основана на материалах Литературной энциклопедии 1929—1939.
    • Н. А. Дворянков. Язык пушту.
    • К. А. Лебедев. Афганистан: язык, литература, этнография. — М. 2003.
    • М. Г. Асланов. Пушту-русский словарь. — М. 1985.

Һылтанмалар[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]


Өҙөмтә хатаһы: "прим." төркөмөнөң ғәмәлдәге <ref> тамғалары өсөн кәрәкле <references group="прим."/> тамғаһы табылманы

«https://ba.wikipedia.org/w/index.php?title=Пушту_теле&oldid=1266420» битенән алынған