Тиҙлек

Тиҙлек
Асыусы йәки уйлап табыусы	Пьер Вариньон[d]
Дәүмәл билдәһе	𝐯, u, v һәм w
Үлсәме	LT^{-1}
Закон йәки теорема формулаһы	\boldsymbol{\vec{v}} = \frac{d\boldsymbol{\vec{r}}}{d\mathit{t}}
Нимәнән тора	уртаса тиҙлек[d] һәм йүнәлеш[d]
Тиҙлек Викимилектә

Скорость
${\vec {v}}={\frac {\mathrm {d} {\vec {r}}}{\mathrm {d} t}}$
Үлсәнеш	LT−1
Үлсәү берәмеге
СИ	м/с
СГС	см/с
Примечания
вектор

Тиҙлек (${\vec {v}}$ аша күрһәтелә, ингл. velocity йәки франц. vitesse) — векторлы физик ҙурлыҡ, ул берәр хисап системаһында ниндәй ҙә булһа нөктәгә ҡарата күсештең етеҙлеген һәм йүнәлештең хәрәкәтен күрһәтә; есемдең ваҡыт берәмегендә үткән юлының оҙонлоғо менән үлсәнә торған дәүмәл; Эш-хәрәкәттең ҡыҫҡа ваҡытта ашығыс башҡарылышы. Эште тиҙлек менән башҡарыу. 2. Хәрәкәттең ваҡытҡа ҡарата булған нисбәте. Күҙ эйәрмәҫ тиҙлек. 3. Машинаның йөрөшөн ваҡытҡа ҡарата билдәләгән дәрәжә.

Ваҡыт буйлап радиус-векторҙың сығарылмаһына (дәүмәленә) тигеҙ:

${\vec {v}}={\mathrm {d} {\vec {r}} \over \mathrm {d} t}\equiv v_{\tau }{\vec {\tau }},$

Дөйөм төшөнсә - дүрт үлсәнешле тиҙлек йәки релятивистик механикала тиҙлек.

Декарт координаттар системаһы

Декарт координаттар системаһында тиҙлек:

$\mathbf {v} =v_{x}\mathbf {i} +v_{y}\mathbf {j} +v_{z}\mathbf {k}$

$\mathbf {r} =x\mathbf {i} +y\mathbf {j} +z\mathbf {k}$, шуға күрә

$\mathbf {v} ={\frac {\mathrm {d} (x\mathbf {i} +y\mathbf {j} +z\mathbf {k} )}{\mathrm {d} t}}={\frac {\mathrm {d} x}{\mathrm {d} t}}\mathbf {i} +{\frac {\mathrm {d} y}{\mathrm {d} t}}\mathbf {j} +{\frac {\mathrm {d} z}{\mathrm {d} t}}\mathbf {k}$

Шулай итеп:

$v_{x}={\frac {\mathrm {d} x}{\mathrm {d} t}};v_{y}={\frac {\mathrm {d} y}{\mathrm {d} t}};v_{z}={\frac {\mathrm {d} z}{\mathrm {d} t}}$.

Дүрт үлсәнешле тиҙлек

Релятивистик механикала Дүрт үлсәнешле тиҙлек ҡулланыла:

$v_{0}={\frac {c}{\sqrt {1-{\frac {v^{2}}{c^{2}}}}}};v_{1}={\frac {v_{x}}{\sqrt {1-{\frac {v^{2}}{c^{2}}}}}};v_{2}={\frac {v_{y}}{\sqrt {1-{\frac {v^{2}}{c^{2}}}}}};v_{3}={\frac {v_{z}}{\sqrt {1-{\frac {v^{2}}{c^{2}}}}}}.$

бында с - яҡтылык тиҙлеге

Тиҙлек үҙгәрештәре

Тиҙлектәр ҡушыуы:

• Классик механикала:

${\vec {v}}'={\vec {v}}-{\vec {u}}$.

• Релятивистик механикала - Лоренц тигеҙләмәләре:

$v_{x}'={\frac {v_{x}-u}{1-(v_{x}u)/c^{2}}},v_{y}'={\frac {v_{y}{\sqrt {1-{\frac {u^{2}}{c^{2}}}}}}{1-(v_{x}u)/c^{2}}},v_{z}'={\frac {v_{z}{\sqrt {1-{\frac {u^{2}}{c^{2}}}}}}{1-(v_{x}u)/c^{2}}},$

Ҡайһы бер тиҙлектәр

• космос тиҙлеге (беренсе, икенсе, өсөнсө, дүртенсе,орбита тиҙлеге)

• тулҡындар таралыу тиҙлеге (фаза тиҙлеге, төркөм тиҙлеге)
• тауыш тиҙлеге
• яҡтылыҡ тиҙлеге
• гравитация тиҙлеге (әлеге көнгә етерлек өйрәнелмәгән, яҡтылыҡ тиҙлегенә тигеҙ булырға тейеш тип фаразлана)
• тиҙлек рекордтары

Тиҙлекте үлсәү берәмектәре

Линейная скорость:

• Метр в секунду, (м/с), производная единица системы СИ
• Километр в час, (км/ч)
• Узел (единица измерения) (морская миля в час)
• Число Маха, 1 Мах равен скорости звука; Max n в n раз быстрее. Как единица, зависящая от конкретных условий, должна дополнительно определяться.
• Скорость света в вакууме (обозначается c)

Угловая скорость:

• Радианы в секунду, принята в системах СИ и СГС. Физическая размерность 1/с.
• Обороты в секунду (в технике)
• градусы в секунду, грады в секунду

Тиҙлек берәмектәренең бер береһенә бәйләнеше

• 1 м/с = 3,6 км/ч
• 1 узел = 1,852 км/ч = 0,514 м/c
• Мах 1 ~ 330 м/c ~ 1200 км/ч (зависит от условий, в которых находится воздух)
• c = 299 792 458 м/c

Әҙәбиәт

• Маркеев А. П. Теоретическая механика. — М.: Наука, 1990. — 416 с. — ISBN 5-02-014016-3.
• Старжинский В. М. Теоретическая механика. — М.: Наука, 1980. — 464 с.
• Яковлев В. И. Предыстория аналитической механики. — Ижевск: НИЦ «Регулярная и хаотическая динамика», 2001. — 328 с.