Тиҙлек
Тиҙлек | |
Тәртип буйынса иртәрәк килеүсе | перемещение[d] |
---|---|
Тәртип буйынса һуңыраҡ килеүсе | Тиҙләнеш |
Асыусы йәки уйлап табыусы | Пьер Вариньон[d] |
Үлсәме | |
Закон йәки теорема формулаһы | [1][2] |
Обозначение в формуле | |
Вычисляется из | радиус-вектор[d] һәм продолжительность[d] |
Символ величины (LaTeX) | [2], , , , һәм |
Рекомендуемая единица измерения | метр в секунду[d][2] |
![]() |
Скорость | |
Үлсәнеш |
LT−1 |
---|---|
Үлсәү берәмеге | |
СИ |
м/с |
СГС |
см/с |
Примечания | |
вектор |
Тиҙлек ( аша күрһәтелә, ингл. velocity йәки франц. vitesse) — векторлы физик ҙурлыҡ, ул берәр хисап системаһында ниндәй ҙә булһа нөктәгә ҡарата күсештең етеҙлеген һәм йүнәлештең хәрәкәтен күрһәтә; есемдең ваҡыт берәмегендә үткән юлының оҙонлоғо менән үлсәнә торған дәүмәл[3]; Эш-хәрәкәттең ҡыҫҡа ваҡытта ашығыс башҡарылышы. Эште тиҙлек менән башҡарыу. 2. Хәрәкәттең ваҡытҡа ҡарата булған нисбәте. Күҙ эйәрмәҫ тиҙлек. 3. Машинаның йөрөшөн ваҡытҡа ҡарата билдәләгән дәрәжә[4].
Ваҡыт буйлап радиус-векторҙың сығарылмаһына (дәүмәленә) тигеҙ:
Дөйөм төшөнсә - дүрт үлсәнешле тиҙлек йәки релятивистик механикала тиҙлек.
Декарт координаттар системаһы[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]
Декарт координаттар системаһында тиҙлек:
, шуға күрә
Шулай итеп:
- .
Дүрт үлсәнешле тиҙлек[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]
Релятивистик механикала Дүрт үлсәнешле тиҙлек ҡулланыла:
бында с - яҡтылык тиҙлеге
Тиҙлек үҙгәрештәре[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]
Тиҙлектәр ҡушыуы:
- .
- Релятивистик механикала - Лоренц тигеҙләмәләре:
Ҡайһы бер тиҙлектәр[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]
- космос тиҙлеге (беренсе, икенсе, өсөнсө, дүртенсе,орбита тиҙлеге)
- тулҡындар таралыу тиҙлеге (фаза тиҙлеге, төркөм тиҙлеге)
- тауыш тиҙлеге
- яҡтылыҡ тиҙлеге
- гравитация тиҙлеге (әлеге көнгә етерлек өйрәнелмәгән, яҡтылыҡ тиҙлегенә тигеҙ булырға тейеш тип фаразлана)
- тиҙлек рекордтары
Тиҙлекте үлсәү берәмектәре[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]
Линейная скорость:
- Метр в секунду, (м/с), производная единица системы СИ
- Километр в час, (км/ч)
- Узел (единица измерения) (морская миля в час)
- Число Маха, 1 Мах равен скорости звука; Max n в n раз быстрее. Как единица, зависящая от конкретных условий, должна дополнительно определяться.
- Скорость света в вакууме (обозначается c)
Угловая скорость:
- Радианы в секунду, принята в системах СИ и СГС. Физическая размерность 1/с.
- Обороты в секунду (в технике)
- градусы в секунду, грады в секунду
Тиҙлек берәмектәренең бер береһенә бәйләнеше[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]
- 1 м/с = 3,6 км/ч
- 1 узел = 1,852 км/ч = 0,514 м/c
- Мах 1 ~ 330 м/c ~ 1200 км/ч (зависит от условий, в которых находится воздух)
- c = 299 792 458 м/c
Әҙәбиәт[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]
![]() |
Тиҙлек Викимилектә |
---|
- Маркеев А. П. Теоретическая механика. — М.: Наука, 1990. — 416 с. — ISBN 5-02-014016-3.
- Старжинский В. М. Теоретическая механика. — М.: Наука, 1980. — 464 с.
- Яковлев В. И. Предыстория аналитической механики. — Ижевск: НИЦ «Регулярная и хаотическая динамика», 2001. — 328 с.
Иҫкәрмәләр[үҙгәртергә | вики-тексты үҙгәртергә]
- ↑ 3-8.1 // Quantities and units—Part 3: Space and time — 1 — ISO, 2006. — 19 p.
- ↑ 2,0 2,1 2,2 3-10.1 // Quantities and units — Part 3: Space and time, Grandeurs et unités — Partie 3: Espace et temps — 2 — ISO, 2019. — 11 p.
- ↑ Русско-башкирский, башкирско-русский словарь терминов по физике (Х.Х.Кадырметов, 1984)
- ↑ Толковый словарь современного башкирского литературного языка. (под. ред З.Г.Ураксина, 2005)