Эстәлеккә күсергә

Урыҫтар Ҡаҙағстанда

Википедия — ирекле энциклопедия мәғлүмәте
Урыҫтар Ҡаҙағстанда
Дәүләт  Ҡаҙағстан
Ҡулланылған тел урыҫ теле
 Урыҫтар Ҡаҙағстанда Викимилектә
Петропавловск янында урыҫ күскенселәре утары, 1911 йыл (С. М. Прокудин-Горский фотоһы)

Урыҫтар — Ҡаҙағстанда һаны буйынса икенсе урынды биләгән милли төркөм, 2018 йылдың башына ҡарата ил халҡының 19,76 % тәшкил итә (3 588 686 кеше)[1]. Башлыса — Төньяҡ, Үҙәк һәм Көнсығыш Ҡаҙағстанда, бер аҙ Семиречьела һәм Ырымбур өлкәһе менән сиктәш райондарҙа йәшәйҙәр. Был райондарҙан тыш ҙур ҡалаларҙа йәшәйҙәр.1940-1980-се йылдарҙа урыҫтар республика халҡының 40 процентын тәшкил итә, ә башҡа европа илдәре халыҡтары менән бергә — яҡынса 60-70 процентын.

Тарихы

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Ҡаҙағстандағы урыҫтар — башлыса XIX—XX быуаттарҙағы күскенселәр вариҫтары. Әлеге ваҡытта урыҫтар Ҡаҙағстандағы ҡаҙаҡ булмаған халыҡтар араһында иң күп һанлы төркөмө.

XVI быуаттан башлап беренсе хәрби ауылдар һәм ҡәлғәләр барлыҡҡа килә, уларҙы Ҡаҙаҡ ханлығы территорияһында башта — Рәсәй батшалығы, һуңынан Рәсәй империяһы һала. Башта казактар хәрби гарнизонлы ҡәлғә төҙәләр, һуңынан ғаиләләрен алып киләләр, һәм ҡәлғә янында ауыл барлыҡҡа килә. Ҡаҙағстан территорияһында өс казак ғәскәре ғәмәлдә була — Урал, Себер һәм Семиреченск (Ете һыу). Күп кенә казактарҙа ҡаҙаҡ тамырҙары бар, бигерәк тә ҡатын-ҡыҙ яғынан.

Ҡаҙаҡ ханлығы территорияһында иң боронғо ауыл — 1520 йылда нигеҙләнгән Яйыҡ ҡаласығы (һуңынан Уральск ҡалаһы). Һуңыраҡ Гурьев (1645), Семипалатинск (1718), Усть-Каменогорск (1720), Павлодар (1720), Петропавловск (1752), Ҡоҡшытау (1824), Астана (1824), Ҡаҙалы (1848), Верный (1854), Аҡтүбә (1868), Ҡостанай (1879) һәм башҡа ваҡ ҡала ултыраҡтары барлыҡҡа килә.

Хәҙерге замандағы Ҡаҙағстан территорияһында тулыһынса йәки өлөшләтә урынлашҡан Рәсәй империяһы өлкәләренең халҡы
Өлкә Урыҫтар
һаны		 Өлөшө Ҡаҙаҡтарҙың
һаны		 Өлөшө Дөйөм
һаны
Аҡмулла 174292 25,5 % 427389 62,6 % 682608
Семипалатинск 65062 9,5 % 604564 88,3 % 684590
Ете һыу 76839 7,8 % 794815 80,5 % 987863
Турғай 30438 6,7 % 410904 90,6 % 453416
Урал 160894 24,9 % 460173 71,2 % 645121

1897 йылғы иҫәп алыу буйынса Ҡаҙағстанда 4,3 миллион кеше йәшәй — ҡаҙаҡтар 4/5 өлөшөн тәшкил (80 % халыҡ, йәғни 3,44 млн кеше). Урыҫтарға һәм украиндарға яҡынса 12 %тура килә[2].

XIX быуат аҙағында урыҫ һәм украин күскенсе халҡының һан яғынан үҫеше күҙәтелә. 1917 йылға ҡарата урыҫтар һәм украиндар хәҙерге Ҡаҙағстандың 30-40 % тәшкил итә (аныҡ мәғлүмәт юҡ). Башлыса күскенселәр Төньяҡ Ҡаҙағстанда, Семиречьела һәм Мәғдәнле Алтайҙа төпләнеүҙе хуп күрә.

1926 йылда урыҫтар (украин, белорустарҙан тыш) Ҡаҙаҡ АССР-ының дөйөм халҡының 19,7 процентын тәшкил итә[3].

1920-се һәм 1930-сы йылдарҙағы аслыҡтан һуң, Ҡаҙағстандың халыҡ һаны 30 процентҡа кәмей, шул уҡ ваҡытта урыҫтарҙың өлөшө арта, сөнки улар аслыҡтан ныҡ зыян күрмәй, өҫтәүенә, урыҫтарҙың һаны репрессияланған һәм һөрөлгәндәр иҫәбенә арта. Ошо уҡ ваҡытта урыҫ крәҫтиәнлеге юҡҡа сыға башлай, ҡаҙаҡтар иһә аслыҡтан һуң аяҡҡа баҫҡас, һан буйынса арта башлай. 1940-сы йылдарҙа Ҡаҙағстан бик күп һуғыш йылдарында эвакуацияланған кешеләрҙе ҡабул итә. Күскенселәрҙең Ҡаҙағстанға аҙаҡҡы эре тулҡыны целина үҙләштереү осорона тап килә, шулай уҡ йыһанды үҙләштереү һәм тау сәнәғәте үҫеше лә үҙ ролен уйнай. 1960-се йылдарға урыҫтар Ҡаҙағстанда ла һәм, дөйөм алғанда, СССР-ҙа ла башлыса ҡала халҡы булып китә. Шулай уҡ 1960-сы йылдарҙа урыҫтарҙа тәбиғи артым ҡырҡа кәмей, төп сәбәбе — тыуымдың кәмеүе. Урыҫтар (яҡынса 5 ‰) һәм ҡаҙаҡтар(яҡынса 30 ‰) араһында араһында тәбиғи үҫеш кимәлендә айырма барлыҡҡа килә.

1960-сы йылдарҙа уҡ урыҫтар РСФСР-ға һәм башҡа республикаларға күсә башлауына ҡарамаҫтан, 1980-се йылдарҙың аҙағына тиклем урыҫтарҙың абсолют һаны яй темп менән булһа ла арта бара. 1989 йылдан уларҙың һаны ныҡ кәмей һәм артабан да кәмей бара. 1990-сы йылдарҙа йыл һайын йөҙҙәрсә мең кеше күсеп китә. Йәштәрҙең күсеп китеүе менән ҡатмарлаштырылған түбән тыуым һәм юғары үлем кимәле ҙур проблема тыуҙыра.

Хәҙерге ваҡытта Ҡаҙағстанда йәшәгән урыҫтарҙың уртаса йәше — 35-40, шул уҡ ваҡытта ҡаҙаҡтарҙың уртаса йәше — 26[4]. Шулай итеп, әлеге ваҡытта урыҫтар үҙ һаны буйынса ҡаҙаҡтарҙан күпкә ҡалыша башлай һәм 2018 йыл башына ҡарата илдәге дөйөм халыҡтың 19,76 % тәшкил итә[1]. Шул уҡ ваҡытта улар бөтә пенсионерҙарҙың 50-55 проценты тәшкил итәләр.

Һаны һәм географик таралыуы

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Урыҫтарҙың элекке СССР илдәрендә таралыуы. 1989 йылғы халыҡ иҫәбен алыу буйынса этностар өлөштәре. Илдәр буйынса халыҡ һаны 1994 йылға ҡарата бирелгән.

1989 йылғы халыҡ иҫәбен алыу мәғлүмәттәре буйынса иң күп һанлы урыҫ берләшмәләре киләһе төбәктәрҙә күрһәтелә: Көнсығыш-Ҡаҙағстан өлкәһе — 64,9 %, Төньяҡ-Ҡаҙағстан — 64,9 %, Ҡараганда — 61,1 %,Алматы — 43,6 %, Ҡостанай — 45,2 %, Павлодар — 42,4 %, Целиноград — 42,7 % һәм Ҡоҡсатау — 38,5 %.

Советтар Союзы тарҡалғандан Ҡаҙағстанда 6 миллион урыҫ ҡала. Был ваҡытҡа урыҫ теле илдең барлыҡ халҡы өсөн аралашыу теле була; ҡала ҡаҙаҡтар өсөн дә урыҫ теле йәнле аралашыу теле була[5].

1999 йылғы халыҡ иҫәбен алыу мәғлүмәттәре буйынса дөйөм республика халҡының 6906,5 мең кеше (46,2 %) бер телдә генә һөйләшә, 8046,6 мең кеше (53,8 %) — ике һәм унан да күберәк телде белә. Урыҫ телендә — 12673,4 мең кеше, йәки республика халҡының 84,8 проценты һөйләшә, улар араһынан 4479,5 мең кеше (30 %) — урыҫтар һәм тағы 8193,9 кеше (54,8 %) — башҡа милләт вәкилдәре. Ҡаҙаҡ телен дөйөм халыҡ һанынан 9631,3 мең кеше, йәғни 64,4 процент белгән.

Дөйөм Ҡаҙағстан фонында Урыҫ халҡының һаны һәм уның динамикаһы буйынса дөйөм мәғлүмәттәр (Ҡаҙағстан статистикаһында 1989 йылға ҡарата мәғлүмәттәр башҡа төрлө[6]):

Халыҡ иҫәбен алыу мәғлүмәттәре һәм хәҙерге һандар (1897—2018)
Йыл Халыҡ иҫәбен алыу, кеше % йыл Баһа, кеше %
1897 454 402 н/д 2011[7] 3 752 935 22,83 %
1939 2 458 687 39,97 % 2012[8] 3 726 722 22,35 %
1959 3 974 229 42,69 % 2013
1970 5 449 826 42,42 % 2014[9] 3 685 009 21,47 %
1979 5 991 205 40,80 % 2015[10] 3 666 081 21,05 %
1989 6 227 549 37,82 % 2016[11] 3 644 529 20,61 %
1999 4 479 620 29,96 % 2017[12] 3 619 002 20,20 %
2009[13] 3 793 764 23,70 % 2018[1] 3 588 686 19,76 %

Халыҡ иҫәбен алыу

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Халыҡ иҫәбен алыу буйынса урыҫтарҙың өлөшө республика әһәмиәтендәге өлкәләрҙә һәм ҡалаларҙа:[14][15][16][17][18]

Һаны Өлөшө (в %)
1970 1979 1989 1999 2009 1970 1979 1989 1999 2009
Ҡаҙағстан 5 521 917 5 991 205 6 062 019 4 479 620 3 793 764 Казахстан 42.43 40.78 37.42 29.95 23.69
Аҡмулла өлкәһе 424 421 442 506 459 348 329 454 264 011 Аҡмулла өлкәһе 44.22 44.47 43.15 39.39 35.79
Аҡтүбә өлкәһе 145 218 158 298 173 281 114 416 103 069 Аҡтүбә өлкәһе 26.37 25.11 23.65 16.76 13.60
Алматы 530 931 612 783 615 365 510 366 452 947 Алматы 68.28 64.04 57.40 45.19 33.16
Алматы өлкәһе 481 944 514 011 518 315 339 984 306 383 Алматы өлкәһе 37.87 35.36 31.54 21.81 16.94
Астана 104 010 133 432 152 147 129 480 122 215 Астана 57.36 67.93 54.09 40.54 19.93
Атырау өлкәһе 76 316 67 957 63 673 38 013 33 617 Атырау өлкәһе 22.42 18.18 14.99 8.63 6.58
Көнсығыш-Ҡаҙағстан өлкәһе 881 608 899 047 914 424 694 705 561 183 Көнсығыш-Ҡаҙағстан өлкәһе 56.37 54.24 50.87 45.37 40.18
Жамбыл өлкәһе 256 267 282 403 275 424 179 258 122 612 Жамбыл өлкәһе 32.34 30.36 26.51 18.12 11.99
Көнбайыш-Ҡаҙағстан өлкәһе 197 171 217 743 216 514 174 018 135 813 Көнбайыш-Ҡаҙағстан өлкәһе 38.42 37.18 34.39 28.21 22.67
Ҡарағанда өлкәһе 788 777 859 363 817 900 614 416 529 961 Ҡарағанда өлкәһе 50.54 50.16 46.85 43.56 39.49
Ҡостанай өлкәһе 432 109 483 260 535 100 430 242 380 599 Ҡостанай өлкәһе 42.93 44.37 43.72 42.27 42.97
Ҡыҙыл Урҙа өлкәһе 91 797 86 084 37 960 17 155 16 146 Ҡыҙыл Урҙа өлкәһе 18.56 15.31 6.60 2.87 2.37
Манғыстау өлкәһе 60 008 99 923 106 801 46 630 39 851 Манғыстау өлкәһе 37.68 40.15 32.93 14.81 8.21
Павлодар өлкәһе 310 004 370 916 427 658 337 924 287 970 Павлодар өлкәһе 44.41 45.94 45.38 41.87 38.78
Төньяҡ-Ҡаҙағстан өлкәһе 458 783 463 114 469 636 361 461 300 849 Төньяҡ-Ҡаҙағстан өлкәһе 52.43 52.36 51.49 49.78 50.43
Төркөстан өлкәһе 282 553 300 365 278 473 162 098 136 538 Төркөстан өлкәһе 21.91 19.14 15.27 8.19 5.52

Өлкәләр буйынса урыҫтарҙың һаны

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Урыҫтар Ҡаҙағстанда 2019

2018 йылдың 1 ғинуарына ҡарата[1]

ҡалаһы һәм өлкәһе өлөшө (%) һаны
Акмолинский өлкәһе 33,13 244786
Аҡтүбә өлкәһе 11,61 99589
Алматы өлкәһе 13,58 274027
Атырау өлкәһе 5,40 33521
Көнбайыш-Ҡаҙағстан өлкәһе 19,65 127102
Жамбыл өлкәһе 9,95 111203
Ҡараганда өлкәһе 35,83 494663
Ҡурған өлкәһе 41,28 361435
Ҡыҙыл Урҙа өлкәһе 1,89 14783
Манғыстау өлкәһе 5,66 37355
Көньяҡ Ҡаҙағстан өлкәһе 4,40 128895
Павлодар өлкәһе 35,86 270721
Төньяҡ-Ҡаҙағстан өлкәһе 49,73 277807
Көнсығыш-Ҡаҙағстан өлкәһе 36,50 505010
Астана 13,41 138175
Алматы 26,06 469614
Ҡаҙағстан 19,76 3588686


Демографик характеристикалар

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Ҡаҙағстан урыҫтары өсөн түбән тыуым, юғары үлүсәнлек һәм түбән тәбиғи үҫеше темптары хас[19](был элекке СССР-ҙың башҡа илдәрендә, шулай уҡ Рәсәй Федерацияһында, йәшәгән урыҫтарға ла хас проблема). Урыҫ этносының дөйөм тыуым коэффициенты 8,6 ‰ (уртаса республика күрһәткесенән 65,1 %-ҡа түбән йәки 1,7 тапҡыр[19], шул уҡ ваҡытта үлем осраҡтары кимәле байтаҡҡа юғары — 1,4 тапҡырға[19]. 1999 йылда урыҫтарҙың тәбиғи артымының дөйөм коэффициенты 5,1 ‰ тәшкил итә[19]. 1999 йылда урыҫтарҙың ҡала халҡы тотҡан урыны 73,9 %. тәшкил итә[19]. 60 йәштән өлкән йәштәге урыҫтарҙың тотҡан урыны — 17,0 %, урыҫтарҙа был күрһәткес ҡаҙаҡтарға ҡарағанда, 3,2 тапҡырға юғарыраҡ[19]. 1990—1999 йылдар арауығында урыҫтарҙа тыуым кәмей, ә үлеүсәнлек кимәле арта бара[19].

Телдәр

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Яраҡлашыу һәм дәүләт (ҡаҙаҡ) телен белеү

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Ҡаҙағстанда йәшәгән урыҫ халҡы өсөн ҡаҙаҡ телен белеү кимәле түбән булыуы менән айырылып тора. Ил халҡының бөтә этник төркөмдәре араһында ҡаҙаҡ телен белгән урыҫтарҙың өлөшө иң түбән (төньяҡ, үҙәк, көнсығыш төбәктәренең һәм . Алматы ҡалаһы урыҫ һәм урыҫ телле халҡына хас күренеш).

Шулай итеп, 2009 йылғы халыҡ иҫәбен алыу мәғлүмәттәренә ярашлы, урыҫтарҙан барлығы 6,3 % ҡаҙаҡса яҙа һәм уҡый белеүе тураһында белдерә[13].

Урыҫ телендә белем биреү

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Дәүләт статистика комитеты мәғлүмәттәре буйынса, 1994 йылда урыҫ теле белем өлкәһендә өҫтөнлөклө була: республика мәктәпкәсә балалар учреждениеларында — 478 490 бала, урта уҡыу йорттарында — 1033, 9 мең уҡыусы, юғары уҡыу йорттарында — 189 416 студент урыҫ телендәтәрбиәләнә һәм белем ала. Президент Нурсолтан Назарбаев мәғлүмәттәренә ярашлы, 2006 йылдың апрелендә уҡыусыларҙың 40 проценты тик урыҫ телендә урта белем ала. 120-нән ашыу шәхси мәктәптәр араһында тик ике мәктәптә уҡытыу ҡаҙаҡ телендә алып барыла[20].

Юғары уҡыу йорттары студенттары араһында ҡаҙаҡтар һәм урыҫтарҙың һаны: 1996/1997 уҡыу йылында студент ҡаҙаҡтарҙың һаны — 65,2 %, урыҫтарҙың — 24 %[5]. Әйтергә кәрәк, бындай диспропорция совет осоронан күҙәтелә. Мәҫәлән, 1989 йылда ҡаҙаҡтарҙың һәм урыҫтарҙың һаны яҡынса тигеҙ булыуына ҡарамаҫтан (6,5 һәм 6,2 млн кеше) Ҡаҙағстан студенттары араһында 54 % — ҡаҙаҡтар, ә 31 проценты урыҫтар була. Диспропорцияны шулай уҡ урыҫ йәштәренең РСФСР-ҙың (һуңғараҡ Рәсәй Федерацияһы) юғары уҡыу йорттарына уҡырға инеүе менән аңлатып була.

Тел статусы

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Урыҫ мәҙәни үҙәге күргәҙмәһе. Алматы

1995 йылғы конституцияға ярашлы урыҫ теленә беренсе тапҡыр «дәүләт ойошмаларында һәм урындағы үҙидара органдарында рәсми рәүештә ҡулланыу» статусы бирелә. Конституцион Советы ҡарарына ярашлы: «(…) ҡаҙаҡ теле менән бер рәттән рәсми рәүештә урыҫ теле ҡуллана». 1997 йылғы «Ҡаҙағстан Республикаһындағы телдәр тураһында» законында конституция положениеһы ҡабатлана[21]. 2004 йылда тел тураһындағы законға үҙгәрештәр индерелә, әлеге үҙгәрештәр, ҡайһы берҙәр һанауынса, Ҡаҙағстанда урыҫ теленең статусына аныҡ аңлатыу бирмәй: «Ҡаҙағстан Республикаһы дәүләт органдарында, урындағы үҙидара органдарында дәүләт теле эш һәм эш башҡарыу теле булып тора, ҡаҙаҡ теле менән бер рәттән урыҫ теле рәсми рәүештә ҡулланыла»… «дәүләткә ҡарамаған ойошмалар эшендә дәүләт теле ҡулланыла һәм, кәрәк булғанда, башҡа телдәр файҙаланыла».

2006 йылда 2010 йылда бөтә булған эш башҡарыу ҡаҙаҡ теленә күсерелә тип иғлан ителә[22].(Ошо уҡ ваҡытта ике теллелек рәсми рәүештә һаҡланып ҡаласаҡ, әммә эш башҡарыу өсөн ҡаҙаҡ теле мотлаҡ һәм өҫтөнлөклө буласаҡ).

Конституцияның 7 статьяһы ҡаҙаҡ һәм урыҫ телдәренең тиң хоҡуҡлы булыуын иғлан итә[23]

« Ҡаҙағстан Республикаһының Конституцияһы (1995 йылдың 30 авгусында республика референдумында ҡабул ителә; текст 2007 йылдың 21 майына ҡарата)

Конституцияның көскә инеү көнө — 1995 йылдың 5 сентябре.

7-се статья

1. Ҡаҙағстан Республикаһында ҡаҙаҡ теле — дәүләт телу.

2. Дәүләт ойошмаларҙа һәм урындағы уҙидара органдарында ҡаҙаҡ теле менән бер рәттән рәсми рәүештә урыҫ теле ҡуллана.

Ҡаҙағстан Республикаһы Конституцион Советының 1997 йылдың 8 майындағы 10/2-се һанлы Ҡарарына ярашлы: «Әлеге конституцион норма шис шикһеҙ дәүләт ойошмаларында һәм урындағы үҙидара органдарында ҡаҙаҡ һәм урыҫ телдәре, бер нимәгә ҡарамаҫтан, бер тигеҙ кимәлдә, берҙәй ҡуллана».

3. Дәүләт Ҡаҙағстанда йәшәгән халыҡтар телдәрен өйрәнеү һәм үҫтереү өсөн шарттар булдырыу буйынса хәстәрлек күрә

»

Урыҫтарҙың ҡаҙаҡ телен өйрәнергә теләмәүе арҡаһында урыҫ һәм ерле халыҡ араһында мәҙәни дистанцияһы барлыҡҡа килеүе бик мөһим проблема булып тора|3|12|2017}} Тикшеренеүселәр[24] билдәләүенсә

« Бөгөнгө көндә урыҫтарҙың күпселеге сәнәғәттә һәм башҡа техник яҡтан ҡатмарлы өлкәләрҙә ерле халыҡ менән сағыштырмаса юғары түләүле вазифалар биләйҙәр, ҡайһы берҙәренең үҙ бизнесы бар. Сит этностар уратыуында оҙайлы йылдар йәшәгән урыҫ этносының иң әүҙем өлөшө булараҡ улар Рәсәйҙә йәшәгән урыҫтарҙан менталитеты яғынан бик ныҡ айырылалар, һәм әйтергә кәрәк — насар яҡҡа түгел. »

Сәйәси партиялар һәм урыҫ теленә ҡараштар

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

М. Крамаренконың мәғлүмәттәре буйынса, дөйөм алғанда, 2007 йылда Ҡаҙағстанда урыҫтарҙың һаны 26 процент тәшкил итә , ә электораль йәшендә урыҫтарҙың өлөшө 35-40 процентҡа тиклем арта, сөнки ҡаҙаҡтар менән сағыштырғанда урыҫтарҙың балалар һәм үҫмәрҙәр өлөшө түбән[25]. Шул уҡ ваҡытта 2007 йылғы Ҡаҙағстан һайлауҙарында (2007 йылдың 18 авгусында парламенттың түбәнге палатаһына (мәжлес) һайлауҙар үтә) урыҫ теллеләрҙең күпселек өлөшө (М Крамаренко был терминды урыҫ этносын (славян) билдәләү өсөн ҡуллана) Ҡаҙағстан коммунистик халыҡ партияһында (35 %), Дөйөм милли социал-демократик партияһында (18,5 %) һәм етәкселек иткән «Нур-Отан» партияһы (17,46 %) була; ҡалған партияларҙа урыҫ теллеләрҙең өлөшө 6-11 процент тәшкил итә (йәғни, һәр партияға 1-2 кандидат)[26]. Урыҫ теле статусы буйынса ҠХКП (КНПК) — элекке статусты һаҡлап ҡалдырыу, ә ДМСДП (ОСДП) урыҫ телен ҡулланыу өсөн бөтә уңайлы шарттар булдырыу яҡлы, сөнки, партия фекеренсә, урыҫ теле «милләт-ара татыулыҡты булдырыуҙа һис шикһеҙ ҙур роль уйнай» тип һанай[25].

Ҡаҙағстандан урыҫтарҙың китеүе

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

1990—1997 йылдар арауығында Ҡаҙағстандан 1,2 миллион урыҫ күсенде (дөйөм халыҡтың яҡынса 14 %)[27], шуларҙың 90%-тан ашыуы Рәсәйгә күсә[5].

Ҡаҙағстанды ташлап китеүҙең төп факторҙары: СССР-ҙың тарҡалыуы, этник тыуған илгә ҡайтыу, 90-сы йылдар башындағы эшһеҙлек һәм инфляция , ҡаҙаҡ халҡының йылдам үҫеше, ауыл халҡының ҡалаларға миграцияһы, милләт-ара хеҙмәт баҙарында конкуренцияның көсәйеүе, шулай уҡ ҡаҙаҡтарҙың дәүләт аппаратында һәм иҡтисадтың алдынғы тармаҡтарында күбәйеүе[28]. Әммә Ҡаҙағстандағы иҡтисади үҫеш һәм уның менән бәйле асылған мөмкинлектәр урыҫтарҙың республиканан сығыу темптарын кәметә: 1999 йылда Ҡаҙағстандан күсеп киткән урыҫтарҙың һаны күсеп килгәндәргә ҡарағанда 80 мең кешегә күберәк, ә 2004 йылда был айырма яҡынса 25 мең кеше тәшкил итә[28].

Эмиграция һәм тәбиғи тыуымдың этник үҙенсәлеге арҡаһында ил халҡының милли составы 1990 йылдарҙан һуң бик ныҡ үҙгәрә. 1992 йыл башында уҡ ҡаҙаҡтар (8,13 миллион кеше) дөйөм халыҡтың абсолют күпселеген (52 процент) тәшкил итә, ә урыҫтар 31,4 % ҡына иҫәпләнә[29]. Human Rights Watch халыҡ-ара хоҡуҡ һаҡлау ойошмаһы урыҫтарҙың Ҡаҙағстандан сығыуын СССР сиктәрендәге өҫтөнлөклө статусты юғалтыу һәм дискриминация алдында ҡурҡынысы сәбәптәрен билдәләй[29].

Шуның менән бергә Рәсәй Федерацияһында демографик хәле менән бәйле «Сит илдә йәшәүсе ватандаштарҙың Рәсәй Федерацияһына үҙ ирке менән күсеүенә дәүләт ярҙамы күрһәтеү программаһы» ҡабул ителә. Программа Рәсәй Президенты Указы буйынса 2006 йылдың 28 июнендә ҡабул ителә[30] һәм 2006 йылдан 2012 йылға тиклем тәғәйенләнә (2013 йылдан срокһыҙ булып һанала).

1990 йылдарҙа Төньяҡ Ҡаҙағстанға, иҡтисади һәм этник факторҙарға бәйле ҙур масштаблы миграция билдәләнә. Иң эре миграция тулҡындары күҙәтелгән Көньяҡ һәм Үҙәк Ҡаҙағстан менән сағыштырғанда, мәҫәлән, Төньяҡ Ҡаҙағстандың ауыл хужалығы һәм сәнәғәте был осорҙа сағыштырмаса тотороҡло булып ҡала. Шулай уҡ Төньяҡ Ҡаҙағстанға башҡа төбәктәрҙән үҙ этник мөхиетндә булыу теләге менән тыуҙырылған урыҫ миграцияһы йүнәлтелә Урыҫ мигранттары араһында БДБ илдәренән күсенеүселәр күп була (башлыса Рәсәйҙән), ә ҡаҙаҡ мигранттары араһынан — Ҡаҙағстан төбәктәренән[30].

Мәҙәниәт

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

6 июндә Урыҫ теле көнө билдәләнә (Пушкиндың тыуған көнө)[31].

Урыҫ ойошмалары

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Алматыла Вознесенск кафедраль соборы

Ҡаҙағстан ҡануниәтенә ярашлы милли һәм конфессиональ нигеҙҙә сәйәси партиялар булдырыу тыйыла[26].

Республикалағы урыҫ берекмәләре һәм ойошмалары

  • «Лад» республика славян хәрәкәте (РСД «Лад») йәмәғәт берекмәләһе (1992 йылдың 26 сентябренән эшләй). Төп маҡсаттарҙың береһе булып урыҫ дәүләт телен икенсе дәүләт теле итеп таныу билдәләнә. Ойошмала яҡынса 50 000 кеше иҫәпләнә, уның 24 филиалы бар. Баҫма органы — гәзит «ЛАД» гәзите. Унда аналитик материалдар баҫтырыла. Рәйесе — Крамаренко Максим Борисович, Кокшетау ҡалаһы[32],
  • «Истоки» йәмәғәт берекмәһе,
  • Ҡаҙағстан урыҫ общинаһы,
  • Ҡаҙағстандың урыҫ мәктәптәре уҡытыусылары ассоциацияһы
  • Славян мәҙәни үҙәге йәмәғәт берекмәһе
  • 2002 йылдың 15 майында Ҡаҙағстан Урыҫ партияһы (РПК) йәмәғәт берекмәһенең презентацияһында РПК-ның беренсе сираттағы бурысы — Ҡаҙағстанда йәшәгән бөтә урыҫтарҙы дәүләт телен өйрәнеүгә өндәү тип иғлан ителә. Партия ойошторолған саҡта ағза булып 3 меңдән ашыу кеше теркәлә[33].
  • казактар ойошмалары.

Милләт-ара мөнәсәбәттәр

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Урыҫ һәм башҡа европалы этностар, 2009 йылдың 16 ноябрендәге А. Шустовтың фекеренсә, Ҡаҙағстандағы милләт-ара бәрелештәрҙә ҡатнашмайҙар.

Низағтарға «славян өлөшө» булмауын, ҡаҙаҡтарҙың һәм урыҫтарҙың, ғәҙәттә, төрлө иҡтисади өлкәләрҙә эшләүе менән аңлатып була. Бынан тыш, урыҫтарҙың Рәсәйгә эмиграция мөмкинлеге бар[34]. Ҡаҙағстан урыҫтары өсөн ҡатнашма никахтарҙың юғары проценты хас(43,4 %), башлыса европлы милләт вәкилдәре менән. Берҙән-бер күҙгә күренерлек ваҡиға булып Ҡаҙағстан милли хәүефһеҙлек Комитетының 1999 йылдың 19 ноябрҙән 20 ноябргә ҡараған төндө «Русь» ойошмаһы ағзаларын ҡулға алыуы тора, улар Көнсығыш Ҡаҙағстанды баҫып алыуыҙы һәм көсләп тартыуҙы планлаштыралар. «Русь» ойошмаһына, МХК-ның матбуғат хеҙмәте публикацияһына ярашлы, Приднестровье, Тажикстан һәм Чечнялағы конфликттарҙа ҡатнашҡан элекке хәрбиҙәр йәлеп ителә. Виктор Пугачев (документтары буйынса — Рәсәй гражданы, Казимирчук Виктор, етәкселегендәге бөтә сепаратистар оҙайлы сроктарға иркенән мәхрүм ителеүгә хөкөм ителә[35].

Шулай уҡ ҡарарға

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Иҫкәрмәләр

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
  1. ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 Численность населения РК по отдельным этносам 2018г 2019 йыл 27 март архивланған.
  2. ↑ Демографический Энциклопедический словарь. -М.: Советская энциклопедия, 1985 г. Гл.ред. Д. И. Валентей — 608с. с.168. «Каз. ССР»
  3. ↑ Всесоюзная перепись населения 1926 года. Национальный состав населения по регионам РСФСР
  4. ↑ Средний возраст казахов составил 26 лет | NUR.KZ
  5. ↑ 5,0 5,1 5,2 Эшмент Б. Проблемы русских Казахстана — этничность или политика?
  6. ↑ Алексеенко А. О некоторых итогах переписи населения Казахстана
  7. ↑ Численность населения РК по отдельным этносам 2011г 2019 йыл 10 апрель архивланған.
  8. ↑ Численность населения РК по отдельным этносам 2012г 2019 йыл 18 апрель архивланған.
  9. ↑ Численность населения РК по отдельным этносам 2014г 2015 йыл 28 апрель архивланған.
  10. ↑ Численность населения РК по отдельным этносам 2015г 2016 йыл 27 ғинуар архивланған.
  11. ↑ Численность населения Республики Казахстан по отдельным этносам на начало 2016 года 2016 йыл 25 июнь архивланған.
  12. ↑ Численность населения РК по отдельным этносам 2017г 2018 йыл 26 июнь архивланған.
  13. ↑ 13,0 13,1 АГЕНТСТВО РЕСПУБЛИКИ КАЗАХСТАН ПО СТАТИСТИКЕ. ПЕРЕПИСЬ НАСЕЛЕНИЯ РЕСПУБЛИКИ КАЗАХСТАН 2009 ГОДА. Краткие итоги. Астана 2010 2011 йыл 23 июль архивланған.
  14. ↑ Ethnic composition: 1970 census (data for regions) (ингл.). pop-stat.mashke.org. Дата обращения: июль 2018.
  15. ↑ Ethnic composition: 1979 census (data for regions) (ингл.). pop-stat.mashke.org. Дата обращения: июль 2018.
  16. ↑ Ethnic composition: 1989 census (data for regions) (ингл.). pop-stat.mashke.org. Дата обращения: июль 2018.
  17. ↑ Ethnic composition: 1999 census (data for regions) (ингл.). pop-stat.mashke.org. Дата обращения: июль 2018.
  18. ↑ „Ethnic composition: 2009 census“. pop-stat.mashke.org. Дата обращения: июль 2018.
  19. ↑ 19,0 19,1 19,2 19,3 19,4 19,5 19,6 Өҙөмтә хатаһы: <ref> тамғаһы дөрөҫ түгел; auba төшөрмәләре өсөн текст юҡ
  20. ↑ Лобанов А. «Я русский бы выучил только за то…!» А за что, собственно? 2007 йыл 18 ноябрь архивланған.
  21. ↑ Постановление Конституционного Совета РК от 8 мая 1997 года № 10/2 2010 йыл 23 сентябрь архивланған., см. также Дополнительное постановление КС РК от 23 февраля 2007 года № 3 2019 йыл 3 апрель архивланған.
  22. ↑ Гужвенко Ю. Искоренить русский язык из общественной жизни Казахстана пока не представляется возможным 2008 йыл 3 сентябрь архивланған.
  23. ↑ Конституция Республики Казахстан 2007 йыл 27 сентябрь архивланған.
  24. ↑ Шустов А. Сколько русских осталось в Центральной Азии? 2008 йыл 31 март архивланған.
  25. ↑ 25,0 25,1 Выборы в Казахстане. Политический брендинг и межнациональное согласие.
  26. ↑ 26,0 26,1 Крамаренко М. Выборы в Казахстане. Политический брендинг и межнациональное согласие. 2008 йыл 26 май архивланған.
  27. ↑ Русские в ближнем зарубежье 2007 йыл 29 сентябрь архивланған.
  28. ↑ 28,0 28,1 Кудабаева Р. Русские в Казахстане: уехать или остаться?
  29. ↑ 29,0 29,1 HRW:SOVIET UNION
  30. ↑ 30,0 30,1 Указ Президента Российской Федерации от 22 июня 2006 года, Москва N 637 О мерах по оказанию содействия добровольному переселению в Российскую Федерацию соотечественников, проживающих за рубежом Российская газета, 28 июня 2006 г.
  31. ↑ В Уральске отметили день рождения великого русского поэта А. С. Пушкина
  32. ↑ Республиканское славянское движение «ЛАД»
  33. ↑ Политическая партия с националистическим названием
  34. ↑ Станут ли русские казахстанцами?(недоступная ссылка)
  35. ↑ Сергей Козлов «Русская республика» в Восточном Казахстане?

Һылтанмалар

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Ҡалып:Урыҫтар Ҡалып:Урыҫ диаспораһы

«https://ba.wikipedia.org/w/index.php?title=Урыҫтар_Ҡаҙағстанда&oldid=1272830» битенән алынған