Юкатан
| Юкатан | |
 | |
| Дәүләт |
 Мексика[1] Белиз Гватемала[1] |
|---|---|
| Һыу ятҡылығы буйында урынлашҡан | Мексика ҡултығы һәм Кариб диңгеҙе |
 | |
 | |
 Юкатан Викимилектә | |
Юкатан (исп. Yucatán) - Үҙәк Америкала Мексика ҡултығын Кариб диңгеҙенән айырып торған ярымутрау. Ярымутрауҙың төньяҡ өлөшөн Мексиканың Юкатан, Кампече һәм Кинтана-Роо (Ривьера Майя) штаттары биләй. Ярымутрауҙың көньяғы Гватемала һәм Белиз дәүләттәренә ҡарай. Климаты тропик һәм эҫе. Дымлы көньяҡта территорияның төп өлөшөн тропик урман биләй, төньяҡҡа табан хәрәкәт иткән һайын климат ҡорой бара.
Тарихы
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Юкатан ярымутрауының төньяҡ-көнбайышында Чиксулуб кратеры урынлашҡан, ул яҡынса 65 миллион йыл элек ҙур метеорит ҡолауы һөҙөмтәһендә барлыҡҡа килгән, ул ерҙең байтаҡ өлөшөн бөлгөнлөккә төшөргән һәм, гипотезаларҙың береһе буйынса, динозаврҙарҙың юҡҡа сығыуына килтергән.
Юкатан ярымутрауындағы Кинтана-Роо штатында һыу баҫҡан Ойо-Негро мәмерйәһендә (Сак-Актун мәмерйә системаһы) табылған 15 йәшлек ҡыҙҙың (Naia) һөлдәһе 13 мең йыл элек тип баһалана. Найяның генетиктар тарафынан митохондриаль D гаплотөркөмө (D1 субклады) билдәләнә. Юкатан ярымутрауының көнсығыш ярындағы һыу баҫҡан Чан Хол мәмерйәһендәге ир ҙә боронғо Тулум ҡалаһы янында 13 мең йыл элек самаһы йәшәгән.[3] Уның һөйәктәренән ДНК-ны алыу мөмкинлеге булмаған.[4][5]
IV быуаттан X быуатҡа тиклем Юкатан майя цивилизацияһының үҙәге була, ул күп һанлы археологик артефакттар һәм ҡоролмалар (бигерәк тә пирамидалар) ҡалдыра. Иң билдәле урындар - Чичен-Ица, Ушмаль, Тулум һәм башҡалар. 1007 йылдан 1461 йылға тиклем бында майя ҡалаларының ҡеүәтле союзы — Маяпан лигаһы була, уның һуңғы 250 йылында ғәмәлдәге гегемоны Майяпан була. Бөтә ярымутрауҙы баҫып алған ихтилалдан һуң Маяпан емерелә, бында тәүге европалылар барлыҡҡа килгән мәлгә Юкатан территорияһы 16 бәләкәй бойондороҡһоҙ дәүләткә бүленә.[6]
Юкатан ярҙарына беренсе булып испан конкистадорҙары Франсиско Кордов 1517 йылда һәм Хуан де Грихальва 1518 йылда барып етә. Майя дәүләттәренең тарҡалыуына ҡарамаҫтан, улар испандарға тотороҡло ҡаршылыҡ күрһәтәләр һәм ярымутрауға аяҡ баҫырға мөмкинлек бирмәйҙәр. 1527 йылда Испания короленән Юкатан губернаторы титулын алған Франсиско де Монтехо ярымутрауҙы яулап алырға маташа, әммә көнсығыш яр буйында йәшәгән майялар, бигерәк тә Тулум һәм Четумалда, ҡаты ҡаршылыҡ белдерәләр һәм ул уңышһыҙлыҡҡа тарый. Юкатанды 1531-1535 йылдарҙа яулап алырға тырышыуы ла уңышһыҙ тамамлана.
Шул ваҡытҡа бөтә Мексика һәм Гватемала испандар тарафынан баҫып алына. Юкатан һуңғы эре бойондороҡһоҙ территория булып ҡала, һәм тик 1540 йылда ғына испандар уны буйһондора. Яңы провинцияның баш ҡалаһы итеп испандар боронғо Тихоо океан ҡалаһын төҙөй, ул Мерида тип үҙгәртелә. Ярымутрау хакимиәте бер нисә тапҡыр Яңы Испания колонияһы (бөгөнгө Мексика) һәм Гватемала араһында ҡулдан ҡулға күсә. 1822 йылда ярымутрау бойондороҡһоҙ Мексика империяһы составына инә.[7]
Ярымутрау атамаһының килеп сығышы тураһында бер нисә версия бар. Улар бөтәһе лә Юкатан исеме юкатек телендәге фразаны дөрөҫ аңламау һөҙөмтәһендә барлыҡҡа килгән тигән фекерҙә. Тәҡдим ителгән сығанаҡ фразаларға түбәндәгеләр инә:
- Ma’anaatik ka t’ann — Мин һинең телмәреңде аңламайым.
- Uh yu ka t’ann — Тыңлағыҙ, уларҙың нисек һөйләгәнен.
- Ci u t’ann — Аңламайым.
- Yuk’al-tan mayab — Майя телендә һөйләшкән һәр кем.
Артабанғы тиҫтә йылдарҙа бер нисә тапҡыр Юкатандың бойондороҡһоҙлоғон алырға маташыуҙар яһала. Урындағы власҡа һәм мөлкәткә эйә булған урындағы юкатека-креолдары үҙҙәрен айырым милләт тип һанаған. 1841 йылдан 1848 йылға тиклем ярымутрауҙа Мексиканан айырылыу тураһында иғлан иткән Юкатан Республикаһы була.
1847 йылда үҙәк власҡа ҡаршы ихтилал ваҡытында ер биләүселәр-юкатектар, үҙ яҡлыларҙы табырға тырышып, майя индеецтарын ҡоралландыра, әммә улар үҙҙәренең ҡоралын Мексикаға ғына түгел, ер биләүселәргә лә йүнәлтә. Шулай итеп, Каста һуғышы башлана (йәғни юкатан расалары һуғышы), ул 1901 йылға тиклем дауам итә. Баш күтәреүселәрҙең айырым төркөмдәре бынан һуң да оҙаҡ йәшәй.
Иҫкәрмәләр
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]- ↑ 1,0 1,1 Юкатан (урыҫ) // Малая советская энциклопедия / под ред. Н. Л. Мещеряков — 2 — Советская энциклопедия, 1936.
- ↑ Bruce Rogers Grutas de Balancanche // Bill Mixon. — AMCS Activities Newsletter, Май 2004. — № 27. — С. 79.
- ↑ Ученым удалось восстановить ДНК древних индейцев. Дата обращения: 2 сентябрь 2017. Архивировано 2 сентябрь 2017 года.
- ↑ Skeleton plundered from Mexican cave was one of the Americas’ oldest 2021 йыл 26 ғинуар архивланған., 2017
- ↑ Палеонтологи: люди заселили Америку 13 тыс. лет назад. Дата обращения: 2 сентябрь 2017. Архивировано 2 сентябрь 2017 года.
- ↑ Альперович М. С., Слезкин Л. Ю. История Латинской Америки (с древнейших времен до начала XX века). — М.: Высшая школа, 1991 г. — ISBN 5-06-002003-7. — стр. 7.
- ↑ Чарльз Галленкамп. — Майя. Загадка исчезнувшей цивилизации. — М.: Наука, 1966. Глава первая «Открытие и завоевание».
Әҙәбиәт
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]- Юкатан // Брокгауз һәм Ефрондың энциклопедик һүҙлеге: 86 томда (82 т. һәм 4 өҫтәмә том). — СПб., 1890—1907. (рус.)