Ибраһим I

Википедия — ирекле энциклопедия мәғлүмәте
Ибраһим I
ғосман. ابراهيم اول
Герб
Рәсем
Ҡултамға
Зат ир-ат
Гражданлыҡ Ғосман империяһы
Титул Солтан
Тыуған көнө 5 ноябрь 1615({{padleft:1615|4|0}}-{{padleft:11|2|0}}-{{padleft:5|2|0}})[1]
Тыуған урыны Константинополь[d]
Вафат булған көнө 18 август 1648({{padleft:1648|4|0}}-{{padleft:8|2|0}}-{{padleft:18|2|0}})[2][1] (32 йәш)
Вафат булған урыны Константинополь[d]
Үлем төрө һомицид[d]
Ерләнгән урыны Q55700548?
Атаһы Ахмед I[d]
Әсәһе Кёсем-султан[d]
Бер туғандары Осман II[d], Мурад IV[d], Гевхерхан Султан[d], Ханзаде[d], Фатьма Султан[d], Шехзаде Касым[d], Айше-султан[d] һәм Атике Султан[d]
Хәләл ефете Хюма Шах Султан[d]
Внебрачный партнёр Салиха Дилашуб Султан[d], Турхан солтан һәм Хатидже Муаззез Султан[d]
Балалары Мәхмәт IV, Сулейман II[d], Ахмед II[d], Гевхерхан Султан[d], Уммугульсум-султан[d], Атике-султан[d], Айше-султан[d], Фатьма-султан[d] һәм Бейхан-султан[d]
Нәҫеле Ғосмандар[d]
Һөнәр төрө суверен
Биләгән вазифаһы Ғосман империяһы солтаны[d]
 Ибраһим I Викимилектә

Ибраһим I (ғосм. ابراهيم اول‎ — İbrâhîm-i evvel, төр. Birinci Ibrahim; 4 ноябрь 1615, Истанбул — 12 август 1648, шунда уҡ) — Ғосман империяһының ун һигеҙенсе солтаны (1640—1648). Дели (аҡылдан яҙған) ҡушаматына эйә булған. Әхмәт Беренсенең өсөнсө хаким иткән һәм Кесем солтандың икенсе хаким иткән улы була. Ул идара иткән ваҡытта казактарҙан Аҙау яулап алына һәм Төрөк-венеция һуғышы башлана (1645—1669). Үҙенә ҡаршы бөтәһен дә, шул иҫәптән үҙ әсәһен дә ҡаршы ҡуя, түңкәрелеш һөҙөмтәһендә ҡолатыла һәм тиҙҙән үлтерелә.

Биографияһы[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Килеп сығышы һәм иртә йылдары[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Ибраһимдың атаһы солтан Әхмәт I, әсәһе уның фавориткаһы Кесем солтан була. Ибраһим өлкән ул булмай, әммә Ғосман II интронизацияһы ваҡытында 1618 йылда үлтерелмәй, сөнки әле бәләкәй йәштә була, ә Ғосман Икенсенең вариҫтары булмай; Морат IV шулай уҡ уны ауырыу булғанға күрә ҡурҡыныс түгел, тип иҫәпләй. Әммә Ибраһим, тәхеткә ултырғанға тиклем үҙ ғүмеренең күп өлөшөн ғәмәлдә тотҡонлоҡта, һаҡ аҫтында, ә һуңғы дүрт йылын кафеста үткәрә, унда уны телһеҙ һәм һаңғырау алашарҙар хеҙмәтләндерә. Морат IV бойороғо буйынса шаһзада Мәхмәттең үлтерелеүе, Мостафаның ике тапҡыр ҡолатылыуы һәм Ғосмандың юҡ ителеүе, ике ҡустыһы Баязид һәм Сөләймәндең үлтерелеүе хәтерендә ныҡ ҡала. Үлеме алдынан Морат IV Ибраһимды ла үлтерергә бойора, ул хатта шәйех-әл-ислам Яхъя әфәнденән ҡустыһын үлтерергә фәтеүә ала. Имеш-мимештәр буйынса Морат тәхетте Родоста йәшәгән Ҡырым ханына тапшырырға теләгән. Кесем-солтанға бөйөк вәзирҙе берҙән-бер вариҫты үлтермәүен күндереп, Ибраһимды ҡотҡарып ҡалырға мөмкин була. Был ауыр кисерештәр уның йомшаҡ психикаһы өсөн эҙһеҙ үтмәй[3]. Ибраһим һәрәмдән ситтә кем менәндер аралашыу тәжрибәһенә эйә булмай. Уға солтан булыуы тураһында иғлан итергә килгәндә, ул ҡурҡа һәм был вәкилдәрҙе Морат ебәргән палачтар тип уйлай. Хатта әсәһе лә уны ышандыра алмай. Үҙенең ситлегендә бикләнеп ала, һәм ситлеген ағаһының үле кәүҙәһен килтергәндә генә аса.

Идара итеүенең башы[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Морат тәғәйенләгән түрәләр бөтәһе лә урындарында ҡала, шуға күрә эшмәкәрлектең төп йүнәлештәре үҙгәрмәй[4]. Ибраһимдың тәүге дүрт йыл идара иткән осоронда империяла күпмелер тотороҡлолоҡ күҙәтелә, был уның Морат янындағы бөйөк вәзир Кеманкеш Ҡара Мостафа пашаның вазифаһын һаҡлау арҡаһында була, ул элек башлаған реформаларын дауам итә. Ул Морат ваҡытында хәрби кампаниялар һөҙөмтәһендә ҡаҡшаған иҡтисадты тергеҙә. Реформа сиктәрендә Мостафа паша һалым системаһын үҙгәртә, янычарҙар һәм сипахтар һанын кәметә, тәңкәне тотороҡландыра һәм аҡса оперцияларында ҡәтғи иҫәп-хисап талап итә. Ул шулай уҡ сауҙа өсөн ентекле кодекс булдыра, провинцияларҙа баш бирмәгән бәктәрбейҙәр өҫтөнән үҙәкләштерелгән власты тергеҙә. Мостафа паша ҡаҙнанан түләүҙәр алыусы хеҙмәт алып бармаған персоналарҙы байтаҡҡа кәметә[3]. Ибраһим вәзирҙәргә үҙ аллы эш итергә мөмкинлек бирһә лә, башта ул бөйөк вәзирҙең отчёттары менән даими танышып бара. Үҙ ҡулы менән яҙған яуап хаттарында, киң таралған фекерҙәргә ҡаршы, ул ниндәйҙер белемгә эйә була һәм идара итеүҙә контролде һаҡларға маташа. Ул йыш ҡына баш ҡаланың баҙарҙарына инкогнито сыға, ә һуңынан күргән етешһеҙлектәрҙе бөйөк вәзиргә төҙәтергә бойора. Әммә Ибраһим үҙ фавориттарының йоғонтоһона бирешә, һөҙөмтәлә, уларҙың фекере Ибраһимдың фекерен алмаштыра[3].

Ибраһимдың идаралығы башында Кёсем-солтан, вәлидә һәм һәрәмдә баш булараҡ, Морат IV хакимлығы ваҡытында юғалтҡан власын ҡабаттан ала. Ваҡыт үтеү менән Ибраһим дәүләт эштәренән ситләшкәс, дәүләт менән идара итеүҙе бөйөк вәзир Кеманкеш Ҡара Мостафа паша һәм вәлидә Кёсем солтан башҡара[3].

Династия юҡҡа сығыу ҡурҡынысы аҫтында була, сөнки туған-ара үлтерешеү практикаһы арҡаһында ир-аттар яғынан Ғосман I тере тоҡомдары — Ибраһимдәң вариҫтары булмай («Фатих ҡануны»). Шуның менән бергә яңы солтан нисек бала булыуын күҙ алдына ла килтермәй. Ҡатын-ҡыҙҙарҙан ул ҡурҡа һәм ҡаса, сөнки бөтә иҫ белеүе уның тотҡонлоҡта үтә. Солтанды «дауалау» өсөн, Кёсем Джинжи-хужаны — «ғосман Распутины» тип аталған авантюрасыны саҡыра[5]. Карабашзаде Хөсәйен-әфәнде дауалаусы кеүек билдәле була. Уның һәм Кёсем солтандың тырышлыҡтары бушҡа китмәй. Джинжи-хужа Ибраһимды им-томдар менән, Кесем солтан ҡыҙҙар менән тәьмин итә. Тиҙҙән Ибраһим тик вариҫтар етештереү менән шөғөлләнә башлай.[6].

Аҙауҙы ҡамау[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

1637 йылда казактар, Морат IV төрөк-фарсы һуғышын алып барыуынан файҙаланып, Аҙауҙы баҫып ала һәм бөтә уның һаҡсыларын һәм халҡын юҡ итә[7]. Солтандың Рәсәйҙәге илсеһе, Фома Кантакузин, ҡаланы баҫып алғанға тиклем үлтерелә, сөнки уның Аҙауҙан алыҫ булмауын казактар шикле тип иҫәпләй һәм ҡамалыусылар менән бәйләнешкә инергә маташыуҙа ғәйепләй. Мәскәү батшаһы Михаил Фёдоровичҡа казактар был ваҡиғалар тураһында еткерә: «Ғали йәнәптәре, беҙҙең ғәйептәрҙе ярлыҡа. Беҙ һинең фарманһыҙ Аҙауҙы алдыҡ һәм төрөк солтаны хыянатсыһын үлтерҙек»[8]. Шунда уҡ Мәскәүҙән Истанбулға ҡайғы уртаҡлашыу буйынса һәм казактарҙың эшенә ҡарата нәфрәт грамотаһы ебәрелә: «Беҙ һеҙҙең менән, туғандар менән, ныҡ дуҫ булырға теләйбеҙ»[9].

Ибраһим ваҡытында уҡ 1641 йылда бөйөк вәзир Хөсәйен паша башлығында Ҡырым ханына ярҙамға армия ебәрелә, ул Аҙауҙы 7 июндә ҡамай. Өс айҙан артыҡ һуҙылған ҡамау ваҡытында, төрөк-татар армияһы ҙур юғалтыуҙар кисерә, казактар ҙа етди зыян күрә. Бер нисә тапҡыр улар батшаға «ҡаланы үҙ ҡулына алыу» үтенесе менән мөрәжәғәт итә[10]. Ошо осраҡ менән 1642 йыл башында махсус саҡырылған Земство соборы аҡса етешмәү сәбәпле Аҙауға ғәскәр ебәреүҙе мөмкин түгел тип ҡарар ҡабул итә. 30 апрелдә батша казактарға ҡаланы бирергә бойороҡ менән грамота ебәрә[11]. Май айында казактар ҡалған нығытмаларҙы емереп, ҡәлғәнән китә[12]. Бояр Илья Милославский дьяк Леонтий Лазаревский менән бергә 1643 йылда Мәскәүҙән Истанбулға мөнәсәбәттәрҙе яйға һалыу өсөн ебәрелә[13].

Бөйөк вәзирҙәр[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Әгәр Ибраһим хакимлығы башында Кеманкеш Ҡара Мостафа паша һәм Кёсем солтан килешеп һәм бергәләп эш итһә, ваҡыт үтеү менән уларһың мәнәсәбәттәре киҫкенләшә. Аҙауҙы яулап алған йылда, бөйөк вәзир Ҡара Мостафа, элек Морат IV яратҡан кешеһе капудан-паша Силахдар Мостафа пашанан ҡотола, уны Кёсем Мораттың ҡыҙы Исмихан Кая солтанға өйләндерергә планлаштырған була. Солтандың фавориты булараҡ Силахдар-паша Морат хакимлығы ваҡытында абруйлы кеше була, үҙенең хакимының үлеменә ҡарамай, вәлидә солтан менән бәйләнештәр булдырып, үҙ позицияһын һаҡлай. Силахдар-паша үҙ фаворы ваҡытында күп байлыҡ туплай. Бынан тыш, ул һикһән мең дукат үҙләштерә (Кипрҙың йыллыҡ һалымы), уларҙы армия тотоу өсөн ҡулланырға тейеш була. Ҡара Мостафа-паша был осраҡ менән файҙалана һәм Силахдар-пашаны Кесем менән килешмәйенсә солтан алдында ғәйепләй. 1646 йылдың 22 ғинуарында Силахдар паша үлем язаһына тарттырыла[14]. Ул туплаған байлыҡты Истанбулда өйөндә табалар. Вәлидә-солтан Силахдар пашаны яҡлаша һәм был үлем язаһын асыҡтан-асыҡ ҡаршы сығыу тип ҡабул итә[15].

Бөйөк вәзиргә ҡаршы вәзир Солтанзаде Мәхмүт паша, солтан Йософ паша һәм Джинжи хужанан торған триумвират барлыҡҡа килә[16]. Улар бөтәһе лә Ибраһимды бөйөк вәзир дәүләттең һәм солтандың шәхси дошманы тип ышандыра. 1644 йылдың 31 ғинуарында Ҡара Мостафа-паша ситкә күсерелә һәм быуып үлтерелә. Һуңынан ул мейе фалижынан вафат булды тип иғлан ителә[17].

Кеманкеш Ҡара Мостафы паша үлтерелгәндән һуң бөйөк вәзир булып Солтанзаде Мәхмүд-паша тора[18], ул атаһы яғынан да, әсәһе яғынан да Сөләймән Беренсенең һәм Роксолананың нәҫеле була. 1645 йылда ул Крит утрауы өсөн Төрөк-венеция һуғышы башланыуға ҡаршы сыға[18]. Быға ҡарамаҫтан Ибраһим Критта хәрби хәрәкәттәрҙе башларға бойора, ә 1645 йылдың 17 декабрендә Солтанзаде Мәхмүд паша бөйөк вәзир вазифаһынан ситләтелә һәм тиҙҙән Критта хәрби кампанияла төрөк армияһының командующий сәрҙәре итеп тәғәйенләнә[19]. Һуңғы өс йылда Ибраһим бөйөк вәзирҙәрҙе йыш алмаштыра: Солтанзаде Мәхмүт пашанан һуң Невесинли Сәлих паша тәғәйенләнә (1645—1647 йылдың 17 декабре)[20], һуңынан Ҡара Муса-паша (1647 йылдың 16—21 сентябре), 1648 йылдың авгусына бөйөк вәзир булып Хезарпаре Әхмәт паша тора. (1647 йыл 21 сентябрь — 1648 йыл 7 август)[21].

Шаһзада Мәхмүттең имсәк инәһе[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Улы менән 1644 йылдың 28 сентябрендә әсирлеккә элккән ҡатынды һүрәтләүсе 1647 йылғы Theatrum Europaeum гравюраһы. Европалылар быны Ибраһимдың йыуансаһы, уның улының әсәһе тип иҫәпләй[22]. Икенсе мәғлүмәтәр буйынса — был шаһзада Мәхмүттең имсәк инәһе, кизляр-аганың ҡол ҡатыны[23]

Хакимлығының икенсе яртыһында Ибраһимдың ҡылыҡтары кинәт үҙгәреүсән була, унда йыш ҡына шашыу өйәнәктәре башлана. Шундай бер өйәнәген замандаштары һәм тарихсылар һүрәтләй. Был ваҡиға Ибраһимдәң улы һәм вариҫы шаһзада Мәхмүт менән була. Тыуғандан һуң малайҙы имсәк инәһенә бирәләр. Мәхмүттең имсәк инәһе ҡара алашарҙарҙың башлығы кизляр-аганың тотҡон ҡатыны була. Кизляр-ага уны йөклө булыуын белмәй һатып ала. Тиҙҙән ҡатындың улы тыуа. Кизляр-ага ҡатынға һәм малайға эҫенеп китә һәм уны уллыҡҡа ала. Имсәк инәһе бала менән һәрәмдә йәшәгәнгә күрә, Ибраһим уларҙы йыш күрә һәм шулай уҡ малайға эҫенеп китә. Уға малай менән уйнауы үҙенең улына ҡарағанда ла ҙур кинәнес килтерә. Шаһзада Мәхмүттең әсәһе, Турхан-солтан көнләшә һәм үҙенең ҡәнәғәтһеҙлеген белдерә. Ибраһим ярһып китеп, малайҙы әсәһенең ҡулынан тартып ала һәм бассейнға ташлай (икенсе сығанаҡтар буйынса — фонтанға). Мәхмүд ныҡ бәрелә һәм саҡ һыуға батмай ҡала. Вариҫты алашарҙар ҡотҡара, ләкин уның маңлайында ғүмерлеккә йөй ҡала. Ошо ваҡиғанан һуң кизляр-ага ҡол ҡатын һәм баланы алып, һәрәм ҡатындарының бер өлөшө менән хажға юллана. Ләкин 1644 йылдың 28 сентябрендә Мальта рыцарҙары эскадраһы уларҙың карабын эләктерә һәм кизляр-ага үлтерелә. Кизляр-аганың тол ҡатыны ла вафат була, әммә рыцарҙар уны солтан ҡатыны, ә уның балаһы солтан улы тип ҡабул итә, сөнки улар башҡаларға ҡарағанда байыраҡ кейенгән була һәм оҙатып барыусылар улар менән үҙҙәрен солтан ғаиләһе ағзаларына ҡараған һымаҡ тота.

Крит һуғышы[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Төп мәҡәлә: Турецко-венецианская война (1645—1669)

Һуғыш төрөк һажиҙары инциденты арҡаһында башлана, тип иҫәпләнә. Венеция һәм Ғосман империяһы араһында юлбаҫарҙарға ҡаршылыҡ тураһында килешеү була. Орден караптарының кешеләр менән судноға һөжүме юлбаҫарҙар акты кеүек ҡабул ителә. Һөжүмдән һуң Мальта караптары, Крит наместнигы буласаҡ ҡатмарлашыуҙарҙы һиҙенеп, уларҙан утрауҙы ҡалдырыуҙы талап итһә лә, Критта туҡтай. Ул уйлағанса, Истанбулдың бөтә дәғүәләре Венецияға белдерелә. Башланып киткән һуғыш арҡаһында Крит ике тиҫтә йыл ҡамауҙа була[24].

Ҡолатылыуы һәм үлеме[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

1647 йылдың декабрендә Ибраһим I үҙенең йыуансаһы Хюмашаһ солтанға өйләнә. Уның инде бер нисә йыуансаһы була, әммә Хюмашаһты ул бигерәк тә ярата һәм уның менән никахлашырға ҡарар итә. Был никахҡа ҡаршы солтан ҡатындар Исмихан Кая солтан, Айше солтан, Ханзаде солтан һәм Фатьма солтан ҡаршы сыға. Ибраһим уларҙың мәлкәтен конфискациялай һәм яңы ҡатынына бүләк итә[25]. Бынан тыш, уларҙың аҡсаһын ҡыҫҡарта[26]. Һөҙөмтәлә ул хатта әсәһе менән ыҙғыша[27], уны башта Топкалынан ситтә йәйге йортҡа ебәрә. Һуңынан Ибраһим, Кёсем һәм бөйөк вәзирҙең уны ситкә ебәрергә планлаштырыуын белеп ҡала, вәзирҙе ул үлем язаһына тарттыра, ә әсәһен Искәндәр-челеби баҡсаһына күсерә.

Ибраһим бойороғо буйынса шәйех-әл-исламдың ҡыҙын урлау[28].

1648 йлда Ибраһимға шәйех-әл-ислам Муид Әхмәт әфәнденең сибәр ҡыҙы тураһында һөйләйҙәр[29], һәм Ибраһим уны ҡулға төшөрөргә ҡарар итә, әммә ҡыҙҙың атаһы ла һәм ҡыҙ үҙе лә был союзға ынтылмайҙар. Ибраһим бойороғо буйынса ҡыҙҙы тотоп алалар һәм уға алып киләләр, тиҙҙән ул уны кире атаһына ҡайтара. Был шәйех-әл-ислам ғаиләһе өсөн генә түгел, бөтә улемдар өсөн хурлыҡ була[27].

Ибраһим менән ҡәнәғәт булмағандар заговор әҙерләй. Уға шәйех-әл-ислам, имамдар, янычарҙар, диван ағзалары һәм Кесем солтан инә. 1648 йылдың 7 авгусында әүҙем эш итеүҙәр башлана, янычарҙар төркөмө менән янычарҙар башлығы һарайға килә һәм Ибраһимға үҙҙәренең талабын тыңларға ҡуша, улар араһында бөйөк вәзирҙең отставкаһы ла була. Ҡурҡҡан Ибраһим риза була. Бөйөк вәзир Әхмәт паша ҡотолорға теләп, йәшеренә, ләкин уны тотоп алалар һәм үлтерәләр. Кәүҙәһен ипподромға сығаралар һәм киҫәктәргә бүлгеләйҙәр, ә элекке вәзиргә «хезарпаре» — меңләгән киҫәк тигән ҡушамат тағалар. Яңы бөйөк вәзир итеп Софу Мәхмүт паша тәғәйенләнә, уның кандидатураһын баш күтәреүселәр күрһәтә. Икенсе көнө имамдар һәм янычарҙар тәғәйенләгән яңы бөйөк вәзир Ибраһимға килгәс, тегенеһе уға ташлана һәм уны заговор һәм баш күтәреүҙә ғәйепләп, һаҡалына йәбешә. Вәзирҙе оҙатып килгән офицерҙар вәзирҙе ҡоторонғон солтандан айырып ала[27].

Янычар һәм сипахтар Ая-София соборы эргәһенә йыйыла. Шәйех әл-ислам империяның ҡот осҡос хәле, хәрби уңышһыҙлыҡтар, законһыҙлыҡ, Ибраһимдың яңы вәзиргә ҡарата алымдарын һөйләп телмәр тота. Бөйөк вәзир Ибраһимдың йыйылыусылар алдында отчёт биреүе тураһында талабы менән шәйех-әл-исламға фәтеүә иғлан итеүен тәҡдим итә. Фәтеүә әҙреләнә, һәм янычарҙар башлығы, ике юғары судья оҙатыуында Ибраһимға бара. Ипподромға йыйылған бөтә янычарҙар һарайға килә һәм тышҡы ихатаны биләй. Юғары офицерҙар икенсе ихатаға инә һәм һаҡсыларға ҡаршылыҡ күрһәтмәүен талап итәләр. Ибраһим фәтеүәне киҫәктәргә йыртып ташлай һәм шәйех-әл-исламды үлтерегә янай, әммә янычарҙар башлығы уға солтан ғүмере мөфтийҙекенә ҡарағанда ла ҡурҡыныс аҫтында тип әйтә. Ибраһим ҡурҡышынан әсәһенә ташлана, Кёсем солтанға бының алдынан ғына Иҫке һарайҙан ҡайтырға рөхсәт итәләр. Был ваҡиға алдынан баш күтәреүселәрҙең башлыҡтары Кёсемға Ибраһимдың ғүмерен һаҡлап ҡалыуҙың берҙән-бер юлы тәхеттән баш тартыуы тип хәбәр итәләр.

Шул арала янычарҙар башлығы һәм ике судья Ая-Софияға әйләнеп ҡайта. Уларҙың һөйләүенән һуң шәйех-әл-ислам яңы фәтүеәне еткерә, уға ярашлы Ҡөрьәндең бөтә ҡанундарын боҙған солтан мосолмандар менән етәкселек итергә хоҡуғы булмай. Был ҡарарҙан һуң төркөм һарайға йүнәлә. Килеп етеү менән баш күтәреүселәр алашарҙарға Ибраһимды алырға һәм килтерергә бойора. Баш мөфтий вәлидә солтанға элекке солтанға йәшәргә мөмкинлек бирә, һәм бөтәһе лә, шул иҫәптән Ибраһимды ҡолатырға булышлыҡ иткәндәре лә шулай уҡ уның ғүмерен мәхрүм итмәҫкә ризалаша. Мөфтий, бөйөк вәзир һәм янычарҙар башлығы Ибраһимды алдан әҙерләп ҡуйған ситлеккә килтереү өсөн паждарға ымлайҙар. Ул инеүе була, ишек һәм тәҙрәләрен сөй менән ҡаҙаҡлайҙар: тик аҙыҡ биреү өсөн ҙур булмаған тишек кенә ҡалдырыла. Бынан һуң шунда уҡ ете йәше лә тулмаған Мәхмүт IV солтан тип иғлан ителә[30]. Бер нисә көндән һуң Кёсем солтанға биргән вәғәҙәһенә ҡарамаҫтан, шәйех-әл-ислам фәтүеә сығара, уға ярашлы Ибраһимды үлем язаһына тарттырырға ҡарар ителә. 17 августта элекке солтан быуып үлтерелә[31].

Ғаиләһе[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Ибраһимдың һәрәме ҙур була, әммә йыуансаларының бер өлөшөнөң генә исемдәре билдәле. Уларҙың береһе менән Ибраһим никахлаша.

  • Турхан-солтан (1627 — 5 июль[32] 1682[29]; вәлидә-солтан)[33]
  • Мәхмүт IV (2 ғинуар 1642 йыл — 6 ғинуар 1693)
  • Шаһзада Әхмәт (1643 й. — бала саҡта үлә[34])
  • Гәүһәрхан-солтан- Ибраһим солтандың ҡыҙы (1642[29] — 27 октябрь 1694[35]) — 1647 йылдан [29] Чавушзаде Мәхмүт паша менән никахта[35] (1681); 1692 йылдан Палабыйыҡ Йософ-паша менән никахта (1714 йылда үлгән)[29].
  • Атике-солтан (Мәхмүт IV хакимлығы ваҡытында үлә[36]) — 1646 йылдан была Джафер-паша менән никахта (1647 й. үлә); 1648 йылдан капудан Топаль Кенан-паша менән никахта (1659 й. үлә)[36]; 1659 йылдан Шәһит Исмәғил-паша менән никахта (1666 й. үлә)
  • Сәлиха Дилашуб-солтан (1689 йылдың 5 ноябрендә үлә; вәлидә-солтан)[33]
  • Сөләймән II (15 апрель/25 май[37] 1642 — 22/23 июне йәки 12 июле[37] 1691)
  • Айше-солтан (1646[29] — Мәхмүт IV хакимлығы ваҡытында үлә[38]) — 1655 йылдың 28 февраленән[29] бөйөк вәзир Ибшир Мостафа-паша менән никахта[38] (1607 — казнён 11 мая 1655)[29].
  • Хәтидже Муаззез-солтан (1687 йылдың 12 сентябрендә үлә [29])[33]
  • Әхмәт II (25 февраль 1643 — 7 февраль 1695)[39]
  • Фатьма-солтан (сентябрь 1642—1682)[40] — 1645 йылдың ғинуарынан капудан Мусахип Йософ-паша менән никахта (1646 йылдың 22 ғинуарында үлтерелә); 1646 йылдың 23 февралендә капудан Фазыл-паша менән йәрәшә (1657 й. үлә)[29]
  • Айше-солтан[33]
  • Шаһзада Морат (22 март[41] йәки апрель[29] 1643 — ғинуар 1644)
  • Мах-и Әнүәр-солтан[33]
  • Шаһзада Ғосман (август 1644[29] — 1646)
  • Кая-солтан (1642 — ?) — 1649 йылдың октәбренән Хайдарагазаде Мәхмүт-паша менән никахта (1661 йылдың июнендә үлтерелә)[29].
  • Шивекар-солтан[33] (1693 й. үлә[29]) — сығышы менән әрмән булған, имеш-мимештәр буйынса 150 кг ауырлыҡта булған[42].
  • Шаһзада Баязид (1 май 1646 — август 1647)
  • Шаһзада Джихангир (14 декабрь 1646 — 1 декабрь[29] йәки 1 февраль[43] 1648)
  • Сачбагли-солтан[29]
  • Шаһзада Сәлим (19 март 1644[29] — сентябрь[29]/октябрь[44] 1669)
  • Биджан-солтан (1648—1675)
  • Телли Хюма Шаһ-солтан — 1647 йылда уның менән Ибраһим рәсми никах төҙөй[45].
  • Шаһзада Орхан (сентябрь/октябрь 1648 — ғинуар 1650)
  • Хубьяр-хатун — Ибраһим I үлгәндән һуң Мостафа Чауштың улы Ибраһим-пашаға кейәүгә сыға[46]
  • Полие-хатун[29]
  • Сакызула-хатун[29]
  • Шекерпаре-хатун (1648 й. үлә[29]/1649[47]) — Эвлие Челебиға ярашлы, солтанды ҡолатыуҙан ике ай алда Мысырға ебәрелә, унда 1649 йылда үлтерелгән Ҡара Муса пашаға кейәүгә сыға.
  • Зафире-хатун[29]
  • ? — Шәйех-әл-ислам Муид Әхмәт-әфәнденең ҡыҙы[29].
  • Әсәһе билдәһеҙ:
  • Ҡыҙы (1640 — ?;— 1648 йылдың 6 авгусында бөйөк вәзир Хезарпаре Әхмәт пашаның улы Баҡый бей менән йәрәшә[29].
  • Бейхан-солтан (1645 — 15 декабрь 1700) — с 1646 йылда Көсөк Хәсән-паша мнән никахта (1647 й. үлә); 1647 йылдың 16 сентябренән [29] бөйөк вәзир Хезарпаре Әхмәт-паша менән никахта[48] (1648 йылдың 7 авгусында үлтерелә), уның улы Бейхандың бер һеңлеһе менән йәрәшә; 1683 йылға тиклем Оҙон Ибраһим паша менән никахта (1683 й. үлтерелә); 1689 йылдан Быйыҡлы Мостафа-паша менән никахта (1699 йылдың 9 ғинуарында үлә)[29].
  • Өммөгөлсөм-солтан — 1653[29]/1654[32] йылдан мирахур Абаза Әхмәт-паша менән никахта[32] (1656 йылдың 13 ноябрендә үлә)[29].
  • Ҡыҙы — 1666 йылдың декабренән Джеррах Ҡасим-паша менән никахта (1676 й. үлә)[29].

Кинола[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

  • «Махпейкер» төрөк фильмында (2010) солтан Ибраһим ролен Сертач Экичи башҡара[49].
  • «Великолепный век: Кёсем Султан» төрөк сриалында (2015—2017) өлкән Ибраһим ролен Тугай Мерджан башҡара[50].

Иҫкәрмәләр[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

  1. ↑ 1,0 1,1 Ibrahim // Энциклопедия Брокгауз (нем.)
  2. ↑ Ibrahim // Encyclopædia Britannica (ингл.)
  3. ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 Börekçi, 2009 Өҙөмтә хатаһы: <ref> тег дөрөҫ түгел: «Börekçi—2009——» исеме бер нисә тапҡыр төрлө йөкмәткегә бирелгән
  4. ↑ Mignot, 1787, p. 84
  5. ↑ Öztuna, 2014
  6. ↑ Mignot, 1787, pp. 83—84
  7. ↑ Сухоруков, 1867, с. 269—270
  8. ↑ Сухоруков, 1867, с. 271—272
  9. ↑ Сухоруков, 1867, с. 281—282
  10. ↑ Сухоруков, 1867, с. 285—286
  11. ↑ Акты
  12. ↑ Сухоруков, 1867, с. 286—287
  13. ↑ Петросян, 2017
  14. ↑ Emecen, 2000
  15. ↑ Hammer-Purgstall, Hellert, vol. 10, 1836, p. 38
  16. ↑ Hammer-Purgstall, Hellert, vol. 10, 1836, p. 35
  17. ↑ Mignot, 1787, p. 92—95
  18. ↑ 18,0 18,1 Süreyya, 4 Cild, 1996
  19. ↑ Süreyya, 4 Cild, 1996, s. 1045—1046
  20. ↑ Süreyya, 5 Cild, 1996, s. 1471
  21. ↑ Süreyya, 1 Cild, 1996, s. 212
  22. ↑ Lotichius, 1707, pp. 645, 831
  23. ↑ Mignot, 1787, pp. 97—99
  24. ↑ Фрэйдзон, 2001, глава 3
  25. ↑ Peirce, 1993, p. 246
  26. ↑ Peirce, 1993, p. 128
  27. ↑ 27,0 27,1 27,2 Mignot, 1787, pp. 114—117
  28. ↑ Rycaut, 1694
  29. ↑ 29,00 29,01 29,02 29,03 29,04 29,05 29,06 29,07 29,08 29,09 29,10 29,11 29,12 29,13 29,14 29,15 29,16 29,17 29,18 29,19 29,20 29,21 29,22 29,23 29,24 29,25 29,26 29,27 29,28 Alderson, 1956, table XXXVII
  30. ↑ Mignot, 1787, pp. 122—126
  31. ↑ Mignot, 1787, p. 127
  32. ↑ 32,0 32,1 32,2 Süreyya, 1 Cild, 1996, s. 44
  33. ↑ 33,0 33,1 33,2 33,3 33,4 33,5 Uluçay, 2011, p. vii
  34. ↑ Barzilai-Lumbroso, 2008, p. 206
  35. ↑ 35,0 35,1 Süreyya, 1 Cild, 1996, s. 15
  36. ↑ 36,0 36,1 Süreyya, 1 Cild, 1996, s. 6
  37. ↑ 37,0 37,1 Süreyya, 1 Cild, 1996, s. 41
  38. ↑ 38,0 38,1 Süreyya, 1 Cild, 1996, s. 7
  39. ↑ Süreyya, 1 Cild, 1996, s. 3
  40. ↑ Uluçay, 2011, p. 101
  41. ↑ Süreyya, 1 Cild, 1996, s. 28
  42. ↑ Alderson, 1956, table XXXVII (прим. 4)
  43. ↑ Süreyya, 1 Cild, 1996, s. 10
  44. ↑ Süreyya, 1 Cild, 1996, s. 40
  45. ↑ Alderson, 1956, table XXXVII (прим. 5)
  46. ↑ Alderson, 1956, table XXXVII (прим. 2)
  47. ↑ Sakaoğlu, 2008, s. 257
  48. ↑ Süreyya, 1 Cild, 1996, s. 9
  49. ↑ Махпейкер
  50. ↑ Muhteşem Yüzyıl: Kösem
«https://ba.wikipedia.org/w/index.php?title=Ибраһим_I&oldid=957654» битенән алынған