Ингуш теле
| Ингуш теле | |
| Телдең үҙатамаһы |
ГӀалгӀа́й мотт |
|---|---|
| Илдәр | |
| Регионы |
Чечня, Ингушетия, Төньяҡ Осетия — Алания, һ.б. |
| Рәсми хәле | |
| Идара итеүсе ойошма |
Чах Ахриев исемендәге Ингуш гуманитар фәндәр ғилми-тикшеренеү институты[1] |
| Был телдә һөйләшеүселәр һаны | |
| Һаҡлыҡ хәле |
Хәүефле[5] |
| Классификация | |
| Категория | |
|
Төньяҡ Кавказ ғаиләһе (дөйөм танылмаған) | |
| Әлифба | |
| Тел коды | |
| ГОСТ 7.75–97 |
инг 205 |
| ISO 639-1 |
— |
| ISO 639-2 | |
| ISO 639-3 | |
 Был телдә Википедия | |
Ингуш теле (үҙатамаһы ГӀалгӀай мотт, [ʁəlʁɑj mott]?) — ингуштарҙың милли теле, Төньяҡ Кавказда, башлыса Ингушетия Республикаһында һәм Пригородный районында, шулай уҡ өлөшләтә Европаның, Яҡын Көнсығыштың һәм Урта Азияның ҡайһы бер илдәрендә таралған. 2010 йылғы Рәсәй халыҡ иҫәбен алыу мәғлүмәттәре буйынса Рәсәйҙә ингуш телендә 444 000 кеше һөйләшә (2010).
Ингуш теле Ингушетия Республикаһында (рәсми) дәүләт теле булып тора.
Ингуш алфавиты
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]XX быуат башында ингуш теле ғәрәп алфавиты нигеҙендә яҙыу системаһына эйә була. Һуң Октябрь революцияһынан һуң Заурбек Мальсагов ҡатнашлығында латин алфавиты буйынса алфавит проекты эшләнә (1923—1928 йылдарҙа ингуш алфавиты үҙе бер нисә тапҡыр реформалана, ә 1928—1938 йылдарҙа дөйөм чечен-ингуш алфавиты ҡулланыла).
Ингуш алфавиты, 1928 йыл[6]: A A, Æ æ, ä Ä, B b, C c, Č č, D d, e E, f F, G g h. H, Ꜧ ꜧ, I i, J j, k K, L l, M m, N n, Ņ ņ, o O, ö Ö, п п, q Q, r R, ' s 'S, š Š, t' T, U u, Ü ü, V v, X x X x, y Y, Z z, ž Ž, Ch ch, Čh čh, gh Gh, kh Kh, Ph ph, qh Qh, th Th.
1938 йылда ингуш теле алфавиты кириллицаға тәржемә ителә.
Хәҙерге ингуш алфавиты[7]:
| А а | Аь аь | Б б | В в | Г г | ГӀ гӀ | Д д | Е е |
| Ё ё | Ж ж | З з | И и | Й й | К к | Кх кх | Къ къ |
| КӀ кӀ | Л л | М м | Н н | О о | П п | ПӀ пӀ | Р р |
| С с | Т т | ТӀ тӀ | У у | Ф ф | Х х | Хь хь | ХӀ хӀ |
| Ц ц | ЦӀ цӀ | Ч ч | ЧӀ чӀ | Ш ш | Щ щ | Ъ ъ | Ы ы |
| Ь ь | Э э | Ю ю | Я я | Яь яь | Ӏ |
Ингуш телендә киң мәғлүмәт саралары
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]- Телевидение
- «Ингушетия» милли телерадиокомпанияһы
- Ингушетия ДТРК-һы
- Гәзиттәр
- «Сердало» (республика гәзите, 1923 й.)
- «Ачалкхен колхозхо» (Ачалук колхозсыһы, Ачалукский районы, 1941 й.)
- «Байракх» (Байраҡ, Первомайский районы, 1958—1960 йй.)
- «Къахьегама байракх» (Хеҙмәт байрағы, Сунженский территориаль колхоз-совхоз идаралығы, 1962—1963 йылдарҙа)
- «Ленина байракх» (Ленин байрағы, Назрановский районы, 1958 й.)
- «Наьсарен колхозхо» (Назранов колхозсыһы, Назрановский районы, 1939—1943 йй.)
- Журналдар
- «СелаӀад» («Йәйғор» айлыҡ балалар журналы,1986 й.)
- «Молодёжь Ингушетии» (Ингушетия йәштәре) (2002 г.)
- «Даймохк», Пригородный районында аҙналыҡ журнал (2006 йылдан).
Иҫкәрмәләр
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]- ↑ Ингушский научно-исследовательский институт гуманитарных наук имени Чаха Ахриева. ingnii.ru. Дата обращения: 26 февраль 2016.
- ↑ Всероссийская перепись населения 2010 г. Национальный состав регионов России 2012 йыл 1 июнь архивланған.
- ↑ Всероссийская перепись населения 2010. Национальный состав населения РФ 2010 2021 йыл 23 декабрь архивланған.
- ↑ Росстат об итогах Всероссийской переписи населения 2010 года — «Вот какие мы — россияне» — Российская Газета — Росстат об итогах Всероссийской переписи населения
- ↑ NESCO Atlas of the World's Languages in Danger
- ↑ Мальсагов, З. Культурная работа в Чечне и Ингушетии в связи с унификацией алфавитов. Владикавказ, 1928
- ↑ ГӀалгӀай-эрсий дошлорг (Ингушско-русский словарь). Нальчик, 2009. ISBN 978-5-88195-965-4
Әҙәбиәт
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]- Генко А. Н. Из культурного прошлого ингушей // Записки коллегии востоковедов при Азиатском музее АН СССР. — Л., 1930. — Т. V.
- Имнайшвили Д. С. Основные и послеложные падежи в ингушском языке // Изв. ИЯИМК. — Тбилиси, 1942. — Т. XII.Страница Ҡалып:Шаблон:Comment/styles.css не имеет содержания.Имнайшвили Д. С. Основные и послеложные падежи в ингушском языке // Изв. ИЯИМК. — Тбилиси, 1942. — Т. XII.
- Куркиев А. С. Основные вопросы лексикологии ингушского языка. — Грозный, 1979.
- Мальсагов 3. К. Ингушская грамматика со сборником ингушских слов. — Владикавказ, 1925.
- Мальсагов 3. К. Грамматика ингушского языка. — Изд. 2-е. — Грозный, 1963.
- Мальсагов X. С.-Г. Происхождение ингушских фамилий, тейповых общин и роль ингушского языка в языковой семье мира. — Назрань, 2004.
- Оздоев И. А., Озиев С. А. Грамматика ингушского языка. — Ч. 1. — Грозный, 1958.
- Оздоев И. А. Синтаксис ингушского литературного языка. (Простое предложение). — Грозный, 1964.
- Johanna Nichols. Ingush Grammar. Berkeley: University of California Press, 2010. ISBN 0-520-09877-3. (Книга находится в открытом доступе: [1])
Һүҙлек
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]- Бекова А. И., Дударов У. Б., Илиева Ф. М., Мальсагова Л. Д., Тариева Л. У. Ингушско-русский словарь. — Нальчик, 2009.
- Джамалханов 3. Д., Мациев А. Г., Оздоев И. А. Ингушско-чеченско-русский словарь. — Грозный, 1962.
- Куркиев А. С. Ингушско-русский словарь. — Магас: «Сердало», 2005. — 544 с. — 5000 экз. — ISBN 5-94452-054-X.
- Оздоев И. А. Русско-ингушский словарь. — М, 1980.
- Johanna Nichols. Ingush-English and English-Ingush dictionary = Ghalghaai-ingalsii, ingalsii-ghalghaai lughat. London; New York: Routledge Curzon, 2004. ISBN 0-415-31595-6
Һылтанмалар
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]- Чечен һәм ингуш теле: грамматика, һүҙлек
- Ингушский язык / З. М. Молочиева // Большая российская энциклопедия : [в 35 т.] / гл. ред. Ю. С. Осипов. — М. : Большая российская энциклопедия, 2004—2017.
- Донъя телдәре: Кавказ телдәре — Ингуш теле
- Ethnologue report for Ingush
- Ingush Language Project at UC Berkeley
- Ингуш онлайн һүҙлеге 2018 йыл 24 сентябрь архивланған.
- Ингушский язык: Когда знание родного языка — синоним благородства