Румыния татарҙары
| Румыния татарҙары | |
| рум. Tătarii din România | |
| Туған тел | Добруджататарский язык[d] |
|---|---|
| Этнохороним | tatar din România һәм tătăroaică din România |
| Дәүләт |
 Румыния Болгария |
| Халыҡ һаны | 18 156 кеше (2021)[1] |
 | |
 Румыния татарҙары Викимилектә | |
Румыния татарҙары (шулай уҡ румын татарҙары, дунай татарҙары, буджак татарҙары[2], рум. Tătarii din România, ҡырым тат. Romaniya Tatarları) — хәҙерге Румынияның рәсми рәүештә танылған милли аҙсылыҡтарының береһе.
Румын йәки дунай татарҙарының күпселеге ҡырым татарҙары вариҫтары[3], улар ҡырым татарҙары теленең дала (нуғай) диалектында һөйләшә[4][5]. Икенсе өлөшө — ул буджак татарҙары[6], Буджак Урҙаһы нуғайҙарының тоҡомдары[7].
Румын парламентының түбәнге палатаһында (Румыния депутаттары палатаһы) румын татарҙарының бер вәкиле бар. 2002 йылғы халыҡ иҫәбен алыу буйынса Румынияла 24 000 татар йәшәй (ил халҡының 0,1 проценты)[8]. Ислам динен тотоусы дунай татарҙары 2004 йылғы халыҡ иҫәбе буйынса Молдавала аҙ һанлы[9].
Тарихы
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]Тарих башы
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]Төркиҙәр бөгөнгө Румыния Республикаһы территорияһында XIII быуатта, татар-монголдарҙың беренсе баҫып инеүе осоронда, төпләнә, әммә ҡайһы бер төрки ҡәбиләләре (һундар, аварҙар, болғарҙар, бәшнәктәр) V быуаттан алып һәм Урта быуаттар дауамында буласаҡ Дунай кенәзлектәре территорияһына үтеп инә башлай[10].
Этник төркөмдәре
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]Румыниялағы хәҙерге татарҙарҙың күпселеге ҡырым татарҙарының вариҫтары, улар бында XVIII быуатта Рәсәй империяһы алған Ҡырым һәм Төньяҡ Ҡара диңгеҙ буйы территорияларынан күсеп килә. Икенсе өлөшө — Көньяҡ Бессарабия һәм Буджак өлкәһе татарҙары[11].
Буджак татарҙары — румын татарҙары составындағы төп өлөшөн тәшкил итә. Улар — Буджак Урҙаһы нуғайҙары вариҫтары[12][13]. Көнкүрештә ултыраҡ татарҙар (ҡырым) менән күсмә татарҙар (ноғайҙар) араһында айырымлыҡтар һаҡланған. Бынан тыш, саф нуғай ауылдары ла була[14]. Тикшеренеүселәр румын татарҙарының нуғай диалектын айыра[15]. Нуғайҙар Румынияға Рәсәйҙең Ҡырымға һәм Днестр алдына баҫып инеүе һөҙөмтәһендә килә[16].
Добруджа татарҙары
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]Румынияла татарҙар башлыса илдең көнсығыш өлөшөндә, Добруджа өлкәһендә йәшәй. Таулы, дала, ҡоро, аҙ халыҡлы Ҡара диңгеҙ буйының Добруджа ере элек-электән төрөктәрҙең күсмә ҡәбиләләрен йәлеп итә һәм XV быуаттан алып туҡтауһыҙ баҫып алыуҙарға дусар була. 1877 — 1878 йылдарҙағы рус-төрөк һуғышы алдынан буласаҡ румын Добруджаһы (хәҙер Төньяҡ Добруджа) биләмәһендә татарҙар һаны 150 мең кешенән дә кәм булмай. Улар янында кәм тигәндә 50 мең төрөк йәшәгән. Уларҙың күбеһе Дунай аръяғынан күсеп килгән мөхәжирҙәр була. Һуғыш тамамланғас, яҡынса 100 мең мосолман, Румынияны ташлап, ғосман Анатолияһына күсә. Ваҡыт үтеү менән татар общиналары бер төркөмгә туплана, румын төрөктәре менән йәнәш йәшәй. Уларға шулай уҡ Төньяҡ Кавказдан черкестарҙың бер өлөшө ҡушыла. Был төркөмдәр бергәләп оҙаҡ быуаттар дауамында, шулай уҡ хәҙерге ваҡытта Румыния мосолман общинаһының нигеҙен тәшкил итә. Төрөктәр һәм татарҙар румын теленә, мәҙәниәтенә, традицияларына, аш-һыуына һәм музыкаһына ҙур йоғонто яһай.
Добруджаның 1880 йылғы беренсе румын халыҡ иҫәбен алыуҙа Добруджала 29 476 татар (21 %) һәм 18 624 төрөк (13 %) асыҡлана. Мосолмандар төбәк халҡының 34 процентын тәшкил итә. Бында румындар 43 671 кеше була (31 процент халыҡ). Уларҙың XVIII быуат аҙағында Добруждаға күсенеүенә тиклем үк нуғайҙарҙың ауылдары булған, уларҙың 30 000-е Добруждаға төрөк солтандары тарафынан саҡырыла.
Румын татарҙарының күпселеге әле лә (2002 йыл, халыҡ иҫәбен алыу) тарихи Төньяҡ Добруджа өлкәһендә йәшәй, унда улар район халҡының 2,5 процентын тәшкил итә. XIX быуат аҙағы — ХХ быуат башында тиҙ кәмегәндән һуң, уларҙың өлөшө һәм һаны тотороҡло. Коммунистик Румынияла, белем биреү планында билдәһеҙ булыуға ҡарамаҫтан, төрөктәрҙең һәм татарҙарҙың хәле сағыштырмаса яҡшы була.
Шулай уҡ ҡарағыҙ
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]- Румынияла Ислам
- <a href="https://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%9A%D1%80%D1%8B%D0%BC%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%B5_%D1%82%D0%B0%D1%82%D0%B0%D1%80%D1%8B_%D0%B2_%D0%A0%D1%83%D0%BC%D1%8B%D0%BD%D0%B8%D0%B8" rel="mw:ExtLink" title="Крымские татары в Румынии" class="cx-link" data-linkid="133">Крымские татары в Румынии</a>
- <a href="https://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%AE%D1%81%D1%83%D1%84_%D0%98%D1%81%D0%B0_%D0%A5%D0%B0%D0%BB%D0%B8%D0%BC" rel="mw:ExtLink" title="Юсуф Иса Халим" class="cx-link" data-linkid="135">Юсуф Иса Халим</a>
Һылтанмалар
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]- Демократический союз татар-тюрков Румынии (основная общественно-политическая организация татарской общины Румынии)
Әҙәбиәт
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]- Robert Stănciugel și Liliana Monica Bălașa, Dobrogea în Secolele VII—XIX. Evoluție istorică, București, 2005
Иҫкәрмәләр
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]- ↑ https://www.recensamantromania.ro/wp-content/uploads/2023/06/Tabel-2.01.xls
- ↑ Некоторые итоги переписи 2004 года в Молдавии. www.demoscope.ru. Дата обращения: 23 ноябрь 2015. Архивировано 20 ғинуар 2012 года.
- ↑ Общие сведения о татарах Добруджи. Академия наук Республики Татарстан. Дата обращения: 19 ғинуар 2022. Архивировано 19 ғинуар 2022 года.
- ↑ Ахатов Г. Х. Диалект западносибирских татар. — Уфа: Башкирский государственный университет, 1963. — С. 166. — 194 с. Архивная копия от 20 ғинуар 2022 на Wayback Machine
- ↑ Дунайские или румынские татары. Откуда взялись и как живут в настоящее время. Дата обращения: 19 ғинуар 2022. Архивировано 18 ғинуар 2022 года.
- ↑ Общие сведения о татарах Добруджи. Академия наук Республики Татарстан. Дата обращения: 19 ғинуар 2022. Архивировано 19 ғинуар 2022 года.
- ↑ Буджакские татары | Этноциклопедия. www.etnosy.ru. Дата обращения: 19 ғинуар 2022. Архивировано 19 ғинуар 2022 года.
- ↑ Populația stabilă după etnie – județe, municipii, orașe, comune. Дата обращения: 24 апрель 2015. Архивировано 18 ғинуар 2016 года. 2016 йыл 18 ғинуар архивланған.
- ↑ Некоторые итоги переписи 2004 года в Молдавии. www.demoscope.ru. Дата обращения: 23 ноябрь 2015. Архивировано 20 ғинуар 2012 года.
- ↑ Stănciugel et al., p. 44—46.
- ↑ Stănciugel et al., p. 147.
- ↑ Чимпоеш Л. С. Ногайская Буджакская Орда: страницы истории ногайцев Бессарабии // Ногайцы: XXI век. История. Язык. Культура. От истоков — к грядущему. — 2019. — С. 133—137.
- ↑ Тюрин А. М. Калмыки, караногайцы, кубанские ногайцы и крымские татары — геногеографический и геногенеалогический аспекты // Журнал фронтирных исследований. — 2017. — № 2 (6). — С. 7—29. Архивировано из первоисточника 2 октябрь 2020.
- ↑ Джемил Тасин Татары Добруджи и Буджака // Золотоордынское обозрение. — 2013. — № 1. — С. 164—176. — ISSN 2308-152X.
- ↑ Ахатов Г. Х. Диалект западносибирских татар. — Уфа: Башкирский государственный университет, 1963. — С. 166. — 194 с. Архивная копия от 20 ғинуар 2022 на Wayback Machine
- ↑ Joshua Project. Nogai in Romania (ингл.). joshuaproject.net. Дата обращения: 10 декабрь 2020. Архивировано 28 ноябрь 2020 года.