Һундар

**Һундар**
	; П. Гайге. «Һундар аландар менән алыша»
Һаны һәм йәшәгән урыны
	Барлығы: билдәһеҙ; Волганан Рейн йылғаһына тиклем
Юҡҡа сыҡҡан	V быуат
Тел	һун теле
Дин	Мәжүсилек
Халыҡ	төрки халыҡтар

Һундар (грек. Ούννοι, лат. Hunni) — IV быуаттың 70-се йылдарында Азиянан Көнсығыш Европаға баҫып ингән күсмә халыҡ. Күпселек ғалимдар һундарҙың килеп сығышын Үҙәк Азия халҡы һунну менән бәйләй^[1]. Һун телен күп тикшереүселәр төрки телдәргә индерә.

Һундарҙың баҫып инеүе, үткән осорҙа сарматтарҙың күсенеүе кеүек үк, Евразияның урта өлөшөндәге этник алға китешкә бәйле булған һәм көнбайыш Евразияның һәм Европаның артабанғы үҫешенә ғәйәт ҙур йоғонто яһаған. Аттила идаралығында (434—453 йылдар) һундар берләшмәһенең үҙәге Паннонияла була, улар Волга һәм Кавказдан алып Рейнға тиклем ерҙе биләй. Аттиланың үлеменән һуң һундар дәүләте тарҡала, ә улар үҙҙәре көнсығыштан килгән яңы күсмә төркөмдәр тарафынан йотола.

Һундарҙың һөжүмен тәүге булып аландарға татырға тура килә, уларҙан һуң герулдарға, бургундтарға һәм готтарға сират етә. Һундарҙың ҡыҫымы арҡаһында төрлө герман ҡәбиләләре Рим империяһы биләмәләренә үтеп ингән, шуның арҡаһында империяның көнбайыш өлкәләре яйлап герман ҡәбиләләре тарафынан йотолған, аҙаҡтан герул Одоакр 476 йылда Римдың үҙен буйһондора алған.

Килеп сығышы

Әле тарих фәнендә өҫтөнлөк иткән фараз буйынса, һундарҙың килеп сығышы Ҡытайҙың төньяғында йәшәгән һунну (сюнну) халҡы менән бәйләнгән. Ул б. э. т. III быуаттан алып ҡытай сығанаҡтарында телгә алына^[2]. Үҙәк Азияла иң тәүге ҙур күскенселәр империяһын төҙөгән халыҡ була. Б. э. 48 йылында һунну көньяҡ һәм төньяҡ тармаҡҡа бүленә. Боронғо монгол ҡәбиләләре сянби һәм Ҡытайҙан еңелгәс, төньяҡ һунну берләшмәһе тарҡала, ә уның ҡалдыҡтары көнбайышҡа юллана. Исемдәренең оҡшашлығынан тыш, һундар һәм Үҙәк Азия һуннуҙарының генетик бәйләнешенә матди мәҙәниәттең, тәү сиратта, хәрби эш өлкәһенең ҡайһы бер категориялары (уның үҙенсәлекле һыҙаты — ҡатмарлы төҙөлөшлө йәйә яһау) күрһәтә.

Һундарҙы әлеге ваҡытта төркиҙәр тип билдәләйҙәр. XVIII быуаттан алып XIX быуаттың 1-се яртыһына тиклем тарих фәнендә уларҙы монголдар тип иҫәпләгәндәр. Әле лә ҡайһы бер ғалимдар һундарҙы монгол-манчжур халыҡтарына яҡын тип һанай.

Тарихы

Европа сығанаҡтарында һундар тәүге тапҡыр II быуатта телгә алына, ләкин был мәғлүмәттәрҙе ҡайһы бер ғалимдар шик аҫтына ҡуя.

IV быуаттың 70-се йылдарында һундар Төньяҡ Кавказда аландарҙы буйһондора, шунан Германарихтың көнсығыш гот дәүләтен ҡыйрата. Баламбер батша етәкләгән һундар Днепрҙың түбәнге ағымында йәшәгән күпселек көнсығыш готтарҙы буйһондора, ә көнбайыш готтарҙы Фракияға ҡыҫырыҡлап сығара. 395 йылда, Кавказ аша үтеп, Римдың көнсығыш провинциялары Сүриәне, Каппадокияны туҙҙыралар. Ошо ваҡыттан алып, һундарҙың төп тармағы Паннонияла (ул саҡта Дунайҙың уң ярындағы көнбайыш Рим провинцияһы, хәҙер Венгрия биләмәһе) һәм Австрияла урынлаша, шул ерҙән улар Көнсығыш Рим империяһына һөжүм итә. Ә Көнбайыш Рим империяһына ҡарата һундар V быуатҡа тиклем герман ҡәбиләләренә ҡаршы көрәштә союздаш була. Был ваҡытҡа һундар берлегендә герман һәм герман булмаған күп халыҡтар туплана: болғарҙар, көнсығыш готтар, герулдар, гепидтар, сарматтар һәм башҡалар. Буйһондоролған барлыҡ ҡәбиләләр яһаҡ түләргә һәм хәрби походтарҙа ҡатнашырға тейеш була. 422 йылда һундар ҡабаттан Фракияға һөжүм итә. Көнсығыш Рим императоры Феодосий II һундарға йылына 350 фунт алтын күләмендә яһаҡ түләргә ризалашырға мәжбүр була.

433 йылда һун батшаһы Ругила (Руа) Көнсығыш Рим менән төҙөлгән килешеүҙәрҙән баш тартырға йыйыныуы тураһында белдерә, быға империя биләмәләрендә йәшенгән ҡасаҡтар сәбәп була. Ругила пландарын тормошҡа ашыра алмай үлеп китә. Уның урынын Ругиланың ҡустыһы Мундзуктың балалары — ағалы-ҡустылы Бледа һәм Аттила биләй. 445 йылда Бледа һунар ваҡытында асыҡланмаған сәбәптәр арҡаһында һәләк була һәм Аттила үҙе генә хакимлыҡ итә башлай. Приск яҙыуынса, «Аттила донъяны дер һелкетер өсөн тыуған кеше» булған. Аммиан хәбәр итеүенсә, «Аттила бар Европаны ер менән тигеҙләгән». Томпсон фекеренсә, «Аттила бары тик халыҡтарҙы Рим империяһы хакимлығы аҫтында тоторға теләгән руханиҙар һәм һәм хөкөм эйәләре өсөн генә „Хоҙай ҡамсыһы“ булған». Француз ғалимы М. Бувье-Ажан билдәләүенсә, һундарҙың юлбашсыһы Аттила уға туғандаш булған халыҡ — башҡорттар менән килешеү төҙөй^[3].

Аттила атлы ғәскәр һөжүме ысулынан ҡалаларҙы ҡамауҙа тотоуға күскән һәм 447 йылға Балҡан ярымутрауында, хәҙерге Греция һәм Рим империяһының башҡа провинцияларында 60 ҡала һәм нығытманы алған. 450 йылда һундарға Көнсығыш Рим да, Көнбайыш Рим да яһаҡ түләгән. Аттила осоронда яһаҡ 2000 фунт алтын тәшкил итә. 451 йылда Галлиялағы Каталаун яландарында һуғышта Аэций етәкселегендәге Рим ғәскәре көнбайыш готтар короллеге менән берлектә һундарҙы көнбайышҡа үткәрмәй. 452 йылда һундар Италияға бәреп инә, Аквилея, Милан ҡалаларын баҫып ала, ләкин кире сигенә. 453 йылда, Аттила үлгәс, һундар империяһында килеп тыуған тартыш менән буйһондоролған гепидтар файҙалана, улар герман ҡәбиләләренең һундарға ҡаршы ихтилалын етәкләй. 454 йылда Паннонияла Недао йылғаһы янындағы һуғышта һундар тар-мар ителә һәм Ҡара диңгеҙгә ҡыҫырыҡлап сығарыла. Һундар көнсығыштан туҡтауһыҙ килеп торған халыҡтар араһында юғалалар. Әммә оҙаҡ ваҡыт әле уларҙың исеме урта быуат авторҙары тарафынан Ҡара диңгеҙ буйының барлыҡ күсмә халыҡтарын билдәләү өсөн ҡулланылған^[4].

Йәшәү рәүеше һәм хәрби эше

Һундар алдында барлыҡ «цивилизациялы» халыҡтар ҡалтырап торған. Германдар ер эшкәртеү менән таныш булһа, һундар күсмә халыҡ булған^[5].

Рим тарихсыһы Аммиан Марцеллин һундарҙы IV быуатта мыҡты кәүҙәле, аяҡ-ҡулдары ныҡ, ҡурҡыныс ҡиәфәтле итеп һүрәтләй. Марцеллин яҙыуынса, улар өйҙәргә бик һирәк ингән, ҡыйыҡ аҫтында төн үткәреүҙе хәүефһеҙ түгел тип күргән, үҙҙәренең сыҙамлы аттары өҫтөндә ашаған, эскән һәм йоҡлаған.

Аттилаға рим илсеһе Приск Панийлы һундарҙы V быуатта бүтәнсәрәк һүрәтләй. Приск яҙыуынса, ул һундарҙың ғәйәт ҙур ауылдарында булған, унда ағастан эшләнгән өйҙәр, матурлыҡ өсөн ҡуйылған ҡоймалар, өй эстәрендә семәрләп биҙәлгән таҡталар күргән. Шулай уҡ Приск һундарҙа күп ҡатынлылыҡ рөхсәт ителеүен билдәләй. Энгельс Европа һундарының ижтимағи ҡоролошон хәрби демократия тибына индерә. «Әгәр етди эштәрҙе хәл итергә кәрәк булһа, улар бергәләп кәңәшләшәләр», — тип яҙған Аммиан.

Һундар йыраҡҡа атыусы ян (йәйә) ҡулланғандар. Ян ҡыҫҡа итеп эшләнгән, сөнки һундарға атта сабып барғанда атырға тура килгән. Йәйәнең кире бөгөлө булған, шуға күрә, бәләкәй булыуына ҡарамаҫтан, ҙур үлтереү көсөнә ирешелгән. Ян бер нисә өлөштән торған, уны айырыуса ныҡ һәм һығылмалы итеү өсөн хайуан һөйәктәрен йәки мөгөҙҙәрен ҡулланғандар. Уҡ башаҡтарын һөйәктән дә, тимер-бронзанан да яһағандар. Ян махсус һауытҡа һалынған һәм һул яҡтан билгә тағылған, ә уҡтар һалынған ҡалъян яугирҙың арҡаһында уң яҡлап урынлашҡан. «Һун йәйәһе» йәки «скиф йәйәһе» (scytycus arcus) антик заман өсөн иң заманса һәм һөҙөмтәле ҡорал булған, римляндарҙа бик ҡиммәтле улъя һаналған. Һундарҙа 20 йыл аманат булып йәшәгән Рим ғәскәре башлығы Флавий Аэций был йәйә менән рим армияһын ҡоралландырған.

Диндәре

Юғары аллалары Тәңре булған^[6]. Бетеү рәүешендә һундар алтын һәм көмөш аждаһа һындары йөрөткән. Кешене ҡорбан килтереү, күрәһең, булмаған. Уларҙың ғибәҙәт ҡылыу урындары һәм көмөштән эшләнгән һынташтары булған^[7]. Һундарҙың ҡанбабалары, сихырсылары, тылсымсылары, имселәре ер көстәрен саҡырған. Этнолог Л. П. Потапов, Приск яҙмаларына нигеҙләнеп, һундарҙың шамандары (ҡам) булған, тип иҫәпләй. Мовсес Каланкатваци яҙыуынса, һундар Ҡояшты, Айҙы, утты, һыуҙы илаһилаштырған, "юлдар аллаһы"на табынған^[8]. Изге ағастарға һәм табынған аллаларына һундар йылҡы малын ҡорбан итеп салғандар. Ҡанын изге ағас тирәләй түккәндәр, тиреһен ботаҡтарына элгәндәр. Дини йолалар атҡарылғанда һәм кешене ерләгәндә, һундарҙа көрәш, ҡылыс алышы, ат сабышы, уйын-көлкө, бейеүҙәр ойошторолған.

Шулай уҡ ҡарағыҙ

Иҫкәрмәләр

↑ Гавритухин И. О. Гунны // БРЭ. Т. 8. М., 2007. — С. 160.
↑ Юй Тайшан. Исследование проблем истории и этнической идентичности гуннов в китайской историографии. // Китайский институт общественных наук. Научно—исследовательский институт истории.
↑ Еникеев З. И. Когда и как возникла Башкирская республика? // Ватандаш. — 2009. — № 3. — ISSN 1683-3554.
↑ Гунны в Энциклопедическом словаре
↑ Гуревич А. Я., Харитонович Д. Э. История Средних веков: Учебник для средней школы. — М.: Интерпракс, 1994. — 336 с. — ISBN 5-85235-204-7. (2-е изд. 1995)
↑ Бернштам А. Н. Очерк истории гуннов // Л.: ЛГУ. 1951. 256 с. https://archive.is/20130407011054/kronk.narod.ru/library/bernshtam-an-1951-11.htm
↑ Гумилёв Л. Н. Гунны // Советская историческая энциклопедия
↑ Потапов Л. П. Алтайский шаманизм. / Отв. ред. Р. Ф. Итс. — Л.: Наука, 1991. — 320 с.

Әҙәбиәт

Гавритухин И. О. Һундар // БРЭ. 8-се том. М., 2007. — 160-сы бит.
Вернадский Г. В. Боронғо Русь. IV бүлек. Һун-Ант осоро (370—558 йй.), 1943.
Юй Тайшан. Ҡытай тарих ғилемендә һундарҙың тарихы һәм этник билдәләнеше мәсьәләләрен тикшереү. // Ҡытай йәмғиәт фәндәре институты. Тарих ғилми-тикшеренеү институты.
Томпсон Э. А. Һундар. Даланың дәһшәтле яугирҙары. — М., 2008. — 77-се бит.

Һылтанмалар

Иванов В. А. Гунны // Башкирская энциклопедия. — Уфа: ГАУН РБ «Башкирская энциклопедия», 2015—2024. — ISBN 978-5-88185-306-8. (рус.)
YouTube сайтында Сатурн йондоҙлоғо аҫтында (рус.)

[1] Гавритухин И. О. Гунны // БРЭ. Т. 8. М., 2007. — С. 160.

[2] Юй Тайшан. Исследование проблем истории и этнической идентичности гуннов в китайской историографии. // Китайский институт общественных наук. Научно—исследовательский институт истории.

[3] Еникеев З. И. Когда и как возникла Башкирская республика? // Ватандаш. — 2009. — № 3. — ISSN 1683-3554.

[4] Гунны в Энциклопедическом словаре

[5] Гуревич А. Я., Харитонович Д. Э. История Средних веков: Учебник для средней школы. — М.: Интерпракс, 1994. — 336 с. — ISBN 5-85235-204-7. (2-е изд. 1995)

[6] Бернштам А. Н. Очерк истории гуннов // Л.: ЛГУ. 1951. 256 с. https://archive.is/20130407011054/kronk.narod.ru/library/bernshtam-an-1951-11.htm

[7] Гумилёв Л. Н. Гунны // Советская историческая энциклопедия

[8] Потапов Л. П. Алтайский шаманизм. / Отв. ред. Р. Ф. Итс. — Л.: Наука, 1991. — 320 с.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]