Ҡала төҙөлөшө

Ҡала төҙөлөшө
Продукция	strategic plan[d]
Өлөшләтә тура килә	градостроительное проектирование[d]
Ҡала төҙөлөшө Викимилектә

Ҡала төҙөлөшө — ҡала төҙөлөшөн планлаштырыу теорияһы һәм практикаһы. Шулай уҡ ҡала төҙөлөшө функциональ-ғәмәли (иҡтисади, демографик, төҙөлөш-техник, санитар-гигиена) һәм эстетик (архитектура-художество) бурыстарҙы комплекслы хәл итеүсе архитектура һәм төҙөлөш өлкәһе булараҡ билдәләнә.

Ҡала ҡоролошо торлаҡ төҙөлөшөнөң, ҡалаларҙың, ауылдарҙың матди-арауыҡ мөхитен формалаштыра, таралып ултырыуҙың киң системалары ландшафтын ойоштора.

Ҡала тирә-яҡ мөхитен планлаштырыуҙа яңы проблемаларҙы һанлы, бигерәк тә уның бығаса булмаған үҫеш тиҙлеге, килтерҙе. Үҫеш тиҙлегенең сифатлы артыуы һәм һөҙөмтәлә бер кеше ғүмере осоронда күп тапҡыр социотехнологик трансформациялар ҡала инфраструктураһы үҫешен оҙайлы ваҡытҡа ғына түгел, урта сроклы һәм хатта яҡын перспективала планлаштырыуҙы сиктән тыш ҡыйынлаштыра.

Ҡала төҙөлөшөн проектлау һәм тикшереү объекттары

Төрлө масштабтағы һәм функциональ йөкмәткеле үҫешеүсе ҡала төҙөлөшө системалары ҡала төҙөлөшөн проектлау һәм тикшереү объекттары булып тора. Уларҙың арауыҡтағы ойошмаһы йәмәғәт процестары мөхитен булдырыуға йүнәлтелгән.

Ҡала төҙөлөшө системаһы — техник үҙләштерелгән территориялар, биналар һәм ҡоролмалар, юлдар һәм инженер коммуникациялары — төрлө территориаль кимәлдәрҙә ижтимағи йәшәйеш мөхитен булдырыусы тәбиғи компоненттар менән бергә арауыҡта ойошҡан һәм үҙ-ара бәйле матди элементтар йыйылмаһы.

Ҡала төҙөлөшө системаһы элементы — Был системаның берҙәм, бүленмәҫ өлөш булараҡ ҡаралған өлөшө. Шулай уҡ ҡала төҙөлөшө системаһы элементтарын бүлеү буйынса ике алым бар:

1. Территорияла урынлашҡан физик объекттарҙың характеры буйынса:

 — Ҡала төҙөлөшөн зоналаштырыу — ҡала төҙөлөшө системаһының территориаль элементы, ул бер типтағы ҡала төҙөлөшө йәки тәбиғәт компоненттарын урынлаштырыу менән характерлана. Функциональ билдәләре буйынса торлаҡ (селитеб) һәм производство (етештереү) зоналары айырыла. Хужалыҡ ҡулланыуы төрҙәре буйынса — ауыл, урман хужалығы һәм күмәк халыҡтың ял зоналары. Шулай уҡ тарихи ойошҡан һәм яңы төҙөлөш зоналары, халыҡтың юғары һәм түбән тығыҙлыҡ зоналары һ. б. айырыла;

 — район — сағыштырмаса бөтөн һәм автономиялы берәмек;

 — ҡала төҙөлөшө комплексы — территориаль бөтөнлөк һәм юғары дәрәжә функциональ йәки композицион бөтөнлөк;

2. Элементтың тәғәйенләнеше буйынса ҡала төҙөлөшө системаһы структураһында:

 — үҙәк (узел) — төҙөлөш системаһының функциональ йәки композицион фокусы. Бер үк ваҡытта — ниндәй ҙә булһа билдәнең концентрация нөктәһе;

 — үҙәк (ось) — һыҙыҡтар буйынса концентрацияһы, шулай уҡ функциональ (юл) һәм композицион (йылға);

 — үҙәк (ядро) — дөйөм алғанда система билдәләре юғары булған биләмә участкаһы. Системаның ядроһына периферия ҡаршы тора;

 — селтәр (сеть) — ҡаралған территорияла урынлашҡан бер-бер артлы урынлашҡан нөктәле йәки һыҙыҡлы характерҙағы объекттар төркөмө (мәҙәни-көнкүреш хеҙмәтләндереү учреждениелары селтәре, транспорт селтәре).

Ҡала төҙөлөшө теорияһы

Төҙөлөш теорияһы таралып ултырыу системаларын һәм торама пункттарҙы планлаштырыуҙы ойоштороуҙы, социаль-иҡтисади һәм тәбиғәт шарттары менән үҙ-ара бәйләнештә уларҙың формалашыу, эшләү һәм үҫеш үҙенсәлектәрен өйрәнә. Төҙөлөш теорияһында ҡала төҙөлөшө берәмектәренең формалашыу һәм эшләү законлыҡтары тикшерелә, проект ҡарарҙары ҡабул итеү принциптары һәм критерийҙары эшләнә. Планлаштырыу һәм ҡала төҙөлөшө сәнғәтенең төрлө теоретик концепцияларының донъяға ҡараш нигеҙе булып тарихи үҙгәреүсән урбанизм фәлсәфәһе тора.

Ҡала төҙөлөшө тарихы

Яңы ҡала төҙөлөшө архитектура ҡатламында барлыҡҡа килгән, күптәр уны әле һаман тик архитектура бүлеге тип иҫәпләй. Артабан ҡала структураһы үҫеше һәм ҡатмарлашыуы менән махсус дисциплина — ижтимағи-иҡтисади, төҙөлөш-техник, архитектура-художество, санитар-гигиена проблемалары комплексын үҙ эсенә алған ҡала төҙөлөшө барлыҡҡа килде. Ошо уҡ сәбәп буйынса ҡала төҙөлөшөн белмәйенсә архитектура ҡоролошона дөрөҫ баһа биреүе ҡыйын.

Ҡала төҙөлөшөнөң бөтә тарихы дауамында ике башланғыс: объектив шарттар һәм ҡала төҙөүсенең ихтыяры көрәште. Мәскәү ҡалаһы төҙөлөшөнөң нигеҙе тарихи барлыҡҡа килгән һәм архитектор ихтыяры буйынса планлаштырылған Санкт-Петербургты быға асыҡ миҫал итеп килтерергә мөмкин.

Даими (регулярный) планлаштырыу (тура мөйөшлө, радиаль-ҡулсалы, елпеүес һымаҡ һ.б.), урындағы шарттарҙы иҫәпкә алыу, архитектура ансамблдәрен төҙөү, ландшафт архитектураһы һ. б. ҡалаларҙы планлаштырыуҙы һәм төҙөүҙе тәртипкә һалыу хеҙмәтен үтәй.

Боронғо донъя ҡала төҙөлөшө

Хәҙерге Рәсәй ерҙәрендә илебеҙ ҡала төҙөлөшө тарихы шартлы рәүештә палеолит һөйәктәренән (Донда, Воронеждан көньяҡтараҡ) башлана, унда 40 — 25 мең йыл элек 90 гектарҙан ашыу майҙанда кешеләр ултырған. Был майҙанда 60-тан ашыу төрлө ваҡытҡа ҡараған палеолит торлаҡтары һәм хужалыҡ комплекстары билдәләнгән. Майҙаны яҡынса 34-кә 7 метрлыҡ (күсәре буйынса тиҫтәләгән усаҡ менән) төрлө торлаҡ төрҙәре асыҡланған. Костёнок феномены әлеге ваҡытта Америка белгестәрен йәлеп итеү менән әүҙем өйрәнелә. Рәсәйҙә әлегәсә тағы ла бер Костёнки аналогы асыҡланмаған.

Иерихон һәм Чатал-Хююктың боронғо ҡатламдары б. э. т. 7 — 6 мең йыллыҡтарға ҡарай, стихиялы ҡала планировкаһы элементтары булып тора. Дербент ҡалаһы археологик мәғлүмәттәр буйынса 5000 йыллығын билдәләне, ләкин был дата Рәсәй ҡала төҙөлөшө тарихында киң танылыу алманы. Уралдағы Арҡайым һәм уға яҡын нығытма биләмәләре (майҙаны бер нисә гектарға тиклем) б. э. т. 3 — 2 мең йыллыҡтарҙан барлыҡҡа килә.

Беҙҙең эраға тиклем Гелон, Танаис, Фанагория, Синдская Гавань, Гермонасса һәм башҡа ҡалаларҙан килгән илебеҙ ҡала төҙөлөшө билдәле тарихы шунан башлана. Птолемей мәғлүмәттәре буйынса (уларҙы урта быуат карталары сағылдырған), Азов буйы округында һәм хәҙерге Рәсәй ерҙәрендә (Украинанан һәм элекке совет республикаларынан тыш) кәмендә егермеләгән ҡала булған.

Бөгөн ҡала һәм ауыл биләмәләрен тәртипкә килтереү йәһәтенән һиҙелерлек тәжрибәләр б. э. т. III мең йыллыҡ уртаһына — II мең йыллыҡ башына тура килә. Боронғо Мысырҙа һәм Боронғо Месопотамияла ҡаланы геометрик яҡтан дөрөҫ кварталдарға планлаштырыу ҡулланылған. Триполь мәҙәниәте протоҡалалары (Майданец, Доброводы, Тальянка һ. б.) б. э. т. 5 — 4 мең йыллыҡтарға ҡарай. Рәсәй Арҡайымы һәм уға яҡын нығытмалар б. э. т. 3 — 2 мең йыллыҡтарҙа төҙөлә.

«Өфө-2» ҡаласығы тип аталған Башҡорт (Паскарти) ҡалаһының йәше — 1500 йәш.

Классик антиклыҡ һәм эллинизм осоро ҡала төҙөлөшө

Шулай уҡ ҡарағыҙ: Градостроительство Древнего Рима

Уртала Акрополь урынлашҡан система боронғо грек ҡалалары өсөн классик булып тора, тәбиғәт тарафынан ҡурсаланыусы ҡалҡыулыҡтарҙа ҡорамдар һәм ғибәҙәтханалар, шулай уҡ һөнәрселәр һәм сауҙа итеүселәрҙең шөғөлдәренә ярашлы тау итәгендә бүленгән кварталдарҙа стихиялы рәүештә үҫкән «аҫҡы ҡала» урынлашҡан. Боронғо Афиналағы кеүек, Акрополдән башҡа, ареопаг менән агор ҙа икенсе үҙәккә әйләнгән. Диуарҙар «түбәнге ҡаланы» дошмандарҙан һаҡлаған, мәҫәлән, Афинаны Пирей диңгеҙ порты һәм Фалерон менән тоташтырған «оҙон диуарҙар». Диуарҙа йыш ҡына һөжүм итеүсе дошман өсөн «сер» булған айырым дипилон ҡапҡаһы булған.

Эллинизм осоронда, сауҙа ҡалаларының интенсив үҫеше менән бәйле, рациональ һәм даими планлаштырырға тырышыу булған. Мысыр Александрияһы һәм Гипподам Милетский ҡалаһы планын төҙөгән Дейнократ, Александр Македонский архитекторы һәм тура мөйөшлө урамдар менән киҫешкән, кварталдың ҙурлығына ҡабатлы (кратный) тура мөйөшлө кварталдар һәм майҙандар барлыҡҡа килтереүсе, данлыҡлы «гипподам системаһы» авторы Гипподам Милетский исемдәре билдәле. Эллинизм осорондағы Кесе Азия ҡалаларын рациональ планлаштырыу миҫалы булып Пергам, Приена, Родос, Пальмира һәм башҡалар тора.

Рим императорҙары форумы. Рим цивилизацияһы музейынан модель

Римдар хәрби лагерь (каструм) йәки рим колонияһы планлаштырыуға нигеҙләнгән — тура мөйөш яғынан киҫешкән һәм донъя илдәренә йүнәлтелгән ике магистралдең күсәре буйлап «квадратура»һын: декуманус (көнсығыштан — көнбайышҡа күсәре буйынса) һәм кардо (төньяҡтан — көньяҡҡа күсәре буйынса). Шул рәүешле римдар форумдар (йәмәғәт майҙандары) ойошторған. Боронғо Рим хәрби ауылдарынан үҫеп ыҡҡан күп кенә Көнбайыш Европа ҡалаларында бындай рациональ планлаштырыу эҙҙәре һаҡланып ҡалған.

Урта быуаттарҙа ҡала төҙөлөшө

Урта быуат ҡалаларында, ҡағиҙә булараҡ, радиаль-ҡулса (һирәгерәк елпеүесле) планировка булған. Үҙәктә: цитадель, ҡәлғә, кремль, детинец, бергфрид йәки донжон. Рыцарь һарайы тирәләй посад барлыҡҡа килгән, ваҡыт уҙыу менән уны һаҡ стеналары ҡулсаһы менән уратып алғандар. Ҡала стеналарынан ситтәге кәсеп-сауҙа торамалары яңы стена ҡулсаһы, күтәрелмәле күперле һәм фланклаусы башнялы ҡапҡалар менән уратып алына, барбакан, форбург, цвингер ҡоролған; славяндар архитектураһында — захаб төҙөлгән. Ләкин эске планировка башлыса тәртипһеҙ булып ҡалған. Тәбиғәт шарттары, топография һәм урындың метафизикаһы: йылғаның, изге тауҙың булыуы, Рим, Константинополь, Мәскәү, Антверпен, Мадрид ҡалаларының ете убалы үҙенсәлеккә эйә рельефы ҡала төҙөлөшө төрлөлөгөн булдыра.

Собор һәм йәмиғ майҙаны урта быуат ҡала үҙәктәренең береһе булған, ысынында иһә ҡала тормошоноң үҙәге баҙар майҙаны, ҡайһы берҙә ратуша йәки магистрат бинаһы эргәһендә (ике үҙәктең берләшмәһе һирәк осрай) булған. Шул рәүешле көнбайыш Европа урта быуат ҡалаларына хас ике үҙәкле система барлыҡҡа килгән.

Яңырыу дәүеренең ҡала төҙөлөшө утопиялары

Идеаль ҡала, билдәһеҙ авторҙың 1470 йылдан алып XVI быуаттың тәүге тиҫтә йылдарына тиклемге диапазонда билдәләнгән картинаһы

Беҙгә билдәле булған идеаль ҡаланы ентекле һүрәтләүгә арналған тәүге утопик трактаттарҙың береһен Италия архитекторы Антонио Филарете «Трактат об архитектуре» «Архитектура тураһында трактат» исеме аҫтында ижад итә (яҡынса 1465 й.). Тракатта Сфорцинда ҡалаһы (Милан бағыусыһы Филарет, герцог Франческо I Сфорц хөрмәтенә) тасуирлана. Филарете планындағы ҡала ҡәлғә стенаһы менән уратып алынған һәм һигеҙ нурлы йондоҙ рәүешендә. Һигеҙмөйөштөң һәр түбәһендә күҙәтеү манараһы урынлашҡан; үҙәктән уларға проспекттар һуҙылған. Был ҡала каналдар системаһы аша тышҡы донъя менән бәйле. Сфорцинданың үҙәгендә соборы менән төп майҙан бар. Филаретеның проекты астрологик символдарға бай.

А. Филарете. Сфорцинда идеаль ҡалаһы проекты

Идеаль ҡалаларҙың симметрик пландарын үҙенең «О городе» трактатында (1450 й. тирәһе) Альберти Леон Баттиста, Леонардо да Винчи, Джорджо Вазари, Антонио да Сангалло, Бальдассаре Перуцци, Винченцо Скамоцци (1615) тәҡдим итә.

Билдәһеҙ автор. «Пальма Нуова» идеаль ҡалаһы. 1593

Урбанизм идеологияһының артабанғы үҫешенә йоғонто яһаған социаль-теологик утопия Томмазо Кампанелланың данлыҡлы «Город Солнца» «Ҡояш ҡалаһы» (1602 йыл тирәһе) әҫәрендә һүрәтләнә.

Файл:Город солнца.jpg

Китапта һүрәтләнгән Ҡояш ҡалаһы планы: Гутнов А. Э., Глазычев В. Л. Мир архитектуры: Лицо города. М., 1990

Яңы заман ҡала төҙөлөшө

Француз короле Людовик XIV-нең «ҙур стиль» дәүерендә Париждың генераль планын 1676 йылдан архитектор Франсуа Блондель эшләгән. Планда ҙур архитектура ансамблдәрен булдырыу һәм перспективалар ҡаралған була. 1748 йылда француз архитекторы Пьер Патт Париждың үҙәк өлөшөнөң әле булған һәм киләсәктә планлаштырылған ҡала майҙандарын төшөргән. Ул ҡала үҙәгендә Килешеү майҙаны ансамблен булдырыу идеяһының нигеҙе булып торҙо.

XIX быуат башында Француз архитекторы Жан-Николя-Луи Дюран модулле проектлау системаһының, шул иҫәптән ҙур ҡалаларҙың торлаҡ кварталдарын планлаштырыуҙың үҙенсәлекле теорияһын һәм методикаһын тәҡдим итә.

XIX быуат уртаһында ҡалаларҙың ҡапыл үҫеше яңы ҡала төҙөлөшө ҡарарҙарын эҙләүгә этәргес бирә. Наполеон I ҡушыуы буйынса 1806 йылда Париж үҙәген реконструкциялау буйынса тәүге аҙымдар яһала, атап әйткәндә, күсәрле Риволи урамы һалына. Иҫке кварталдарҙы һүтеү һәм тәртипһеҙ төҙөлөштө ҡайтанан рәткә һалыу буйынса ҙур ҡыйынлыҡтар менән Париж префекты барон Ж. Э. Осман да ҙур уңыштарға өлгәшкән. 1853 йылда уның етәкселегендә башланған ҡала төҙөлөшө эштәре «Парижды османлаштырыу» тип атала.

Австрия архитекторы Камилло Зитте ҡала төҙөлөшөнөң иң ҙур теоретигы булған, ул донъяның алты теленә тәржемә ителгән «Художественные основы градостроительства» «Ҡала төҙөлөшөнөң художество нигеҙҙәре» китабында Европа тәжрибәһен дөйөмләштерә. Швейцария архитекторы Зигфрид Гидион «Пространство, Время и Архитектура: Становление новой традиции» (Space, Time and Architecture: The Growth of a New Tradition, 1941) («Арауыҡ, Заман һәм Архитектура: Яңы традицияның барлыҡҡа килеүе») китабында Европаның ҙур илдәрендә ҡала төҙөлөшө сәнғәте үҫешенең төп этаптарының тулы тарихы тураһында бәйән итә.

XX быуатта ҡалалар төҙөлөшө

Британияның «Баҡса-ҡала» проекттарының береһе, 1928 йыл

1898 йылда Эбенизер Говард «Киләсәк баҡса-ҡалалары» тигән китабын баҫтыра. Ул күп халыҡ йәшәгән, шау-шыулы, бысраҡ ҙур ҡалаларға альтернатива сифатында ҡаланың һәм ауылдың иң яҡшы үҙенсәлектәрен берләштергән ҙур булмаған ҡалаларҙы тәҡдим итте. Бындай ҡаланың нәҡ үҙәгендә парк урынлашҡан, уны йорт янындағы участкалары менән аҙ ҡатлы төҙөлөштәрҙән торған торлаҡ зонаһы уратып алған. Говард фаразлауынса, бындай ҡала-баҡсалар ҙур ҡалаларға тығыҙлашып йәшәп ятҡан кешеләрҙе йәлеп итәсәк, улар үҙенә етерлек һәм үҙ-үҙен ҡапларлыҡ берләшмәләр төҙөй аласаҡ. Говард ҡала-баҡсалар төҙөү буйынса ассоциация ойоштора алған. XX быуаттың тәүге ун йыллығында был ассоциация Англияла ике «баҡса-ҡала» — Лечворт һәм Велвин-Гарден-Сити ҡалаларын төҙөгән. Һуңынан «ҡала-баҡса» принциптары тиҫтәләрсә ҡалаларҙы, шул иҫәптән Тель-Авивты, Канберраны, Зеленоградты проектлағанда файҙаланылған. Әммә бындай проекттарҙың барыһы ла уңышлы килеп сыҡмай, йыш ҡына улар халҡы яҡын-тирәләге ҙур ҡалаларҙа эшләгән «сабырлыҡ биҫтәләренә» әүерелгән.

«Һыҙыҡлы ҡала» концепцияһы ҙур ҡалаларҙы таратып ултыртырға тырышыу була. Бындай ҡала йәшел зона менән бүленгән сәнәғәт һәм торлаҡ биналарының параллель һыҙаттары рәүешендә, тимер юл буйлап һәм автомагистраль буйында һуҙылырға тейеш ине. Артуро Сориа-и-Мата, Мадрид райондарының береһен төҙөгәндә, был принципты ҡулланған. Әммә һуҙылған коммуникациялар һәм тарҡау инфраструктура бик күп уңайһыҙлыҡтар тыуҙырҙы, бынан тыш, дауаханалар, университеттар һәм ҙур майҙандарҙы биләгән башҡа учреждениелар өсөн һыҙатлы ҡалала урын булмай.

Вуазен планы XX быуат архитекторы Ле Корбюзье, Францияның баш ҡалаһы үҙәген үҙгәртеп ҡороуҙың ҡыйыу планын тәҡдим итеп, ҡала төҙөлөшө сәнғәтенә үҙ өлөшөн индерҙе. 1922 йылда булдырылған киләсәк ҡала киңлегенең яңы ҡарарын тәҡдим иткән «3 миллион кешегә иҫәпләнгән заманса ҡала» макеты һуңыраҡ «Вуазен планы» (Ле Корбюзье проектын хуплаусы аэропландар хужаһы Габриэль Вуазен фамилияһынан) тип үҙгәртелә. Планға ярашлы, ҡала үҙәгендәге иҫке биналарҙы һүтеү һәм Париждың яңы эшлекле үҙәген төҙөү, бының өсөн 240 гектарҙа иҫке ҡала төҙөлөшөн таҙартыу тәҡдим ителгән.

200 метр бейеклектәге (50 ҡат) ун һигеҙ бик бейек ҡатлы йорт бер-береһенән алыҫ иркен торорға тейеш ине. Бейек биналарҙы уларҙың аҫҡы өлөшөндә төҙөләсәк хеҙмәтләндереү өлкәһенең горизонталь ҡаралтылары тулыландырырға тейеш булған. Төҙөлөп ятҡан майҙан ни бары 5 % тәшкил иткән, ә территорияның ҡалған 95%-ы магистралдәр, парктар һәм йәйәүлеләр зонаһына бүленгән. План-макет тәүге тапҡыр 1925 йылда Парижда Халыҡ-ара заманса биҙәү һәм сәнәғәт сәнғәте («L’Exposition Internationale Des Arts Décoratifs et Industriels Modernes») «Эспри Нуво» («Яңы рух») павильонында тәҡдим ителә. «План Вуазен» сенсация һымаҡ ҡабул ителгән, әммә ғәмәлгә ашырылмай ҡалған.

Ошо һәм башҡа ошондай проекттарҙа — Буэнос-Айресты (1930), Антверпенды (1932), Рио-де-Жанейроны (1936), Алжирҙы «План Обюс» (1931) реконструкциялау пландары — Ле Корбюзье новаторлыҡ ҡала төҙөлөшө концепцияларын үҫтергән. Уларҙың асылы ҙур ҡалаларҙа уңайлы йәшәүҙе тәьмин итеүгә, уларҙа йәшел зоналар («йәшел ҡала» концепцияһы), заманса транспорт магистралдәре селтәре булдырыуға ҡайтып ҡалды. Был проекттарҙа Корбюзье һәм уның ярҙамсылары ландшафт дизайн-проектлауға ғәҙәти булмаған ҡарашын һәм ғәҙәттән тыш алымдарын күрһәтте.

Автотранспорттың үҫеше, интенсив урбанизация һәм һөҙөмтәлә ҡала агломерацияһының барлыҡҡа килеүе, ҡала мөхитенең бысраныуы ҡала төҙөлөшөнөң яңы принциптарын (ҡала биләмәләрен зоналарға бүлеү, район планлаштырыуы, ҡала юлдары системалары, ҡала-баҡса типтары, юлдаш ҡалалар, заманса торлаҡ райондары һәм биҫтәләре) эҙләүгә килтерҙе.

Афина хартияһы Ле Корбюзье ҡатнашлығына Афина хартияһы (Charte d’Athènes) — 1933 йылда Афинала Хәҙерге заман архитектураһы халыҡ-ара конгресында (CIAM) ҡабул ителгән ҡала төҙөлөшө манифесы. 1943 йылда тулыһынса баҫылып сыҡҡан документ тексы донъяның 33 ҙур ҡалаһын планлаштырыу һәм төҙөү тәжрибәһен алдан өйрәнеү һөҙөмтәләренә нигеҙләнгән. Һөҙөмтәлә тарихи үҙгәреш шарттарында мегаполистар эшмәкәрлегенең ҡала төҙөлөшө принциптарын һәм маҡсаттарын тамырынан үҙгәртеү ойошторолдо.

Бразилиа, 1960 йылдарҙа Бразилияның баш ҡалаһы булараҡ махсус төҙөлгән ҡала

Хартия Европала һәм Америкала, Африкала һәм Азияла бер тигеҙ ҡулланылған идеаль архитектура һәм ҡала төҙөлөшө системаларын булдырыу маҡсатын ҡуя. Был документҡа ярашлы, көнүҙәк мәҙәни ҡомартҡы булып торған һәм йәмәғәтселектә ҙур ҡыҙыҡһыныу уятҡан осраҡта, шулай уҡ уларҙы консервациялау кешеләрҙең йәшәүе өсөн сәләмәт булмаған шарттар тыуҙырмаған осраҡта ғына үткәндең ҡиммәтле архитектура әҫәрҙәре һаҡланырға тейеш. Бындай ҡиммәтле архитектура ҡоролмаһы насар урынлашҡан осраҡта юл участкаларын йәки хатта ҡала үҙәген күсерергә мөмкин. Тарихи ҡомартҡылар янында урынлашҡан емерек өйҙәрҙе һүтеү йәшел зоналар булдырыу мөмкинлеге бирәсәк. Яңы биналарҙа милли йолаларҙы йәки эстетик талаптарҙы һаҡлауҙы күҙ уңында тотоп, «тарихи стилде» файҙаланыу менән килешмәҫкә кәрәк. Йорттарҙы уңайлы яҡтыртыу һәм һауа әйләнешен яҡшыртыу маҡсатында, күпселек биналарҙы меридиональ урынлаштырғанда ҡоҙоҡҡа оҡшаған ихаталы ябыҡ кварталдар төҙөлөшөнән баш тартырға һәм ирекле пландарға күсергә кәрәк.

1960 йылдарҙа Америка Ҡушма Штаттарында, автомобиль иң уңайлы, ҡайһы саҡта мөмкин булған хәрәкәт итеү ысулы булған субурбанизацияға яуап булараҡ, «кешеләр өсөн ҡалалар» идеяһы барлыҡҡа килә. Кевин Линч (Kevin A. Lynch) исемле китап 1960 йылда «Образ города» баҫылып сыға. Китап 1960 йылда баҫылып сыға, унда ул ҡаланың еңел уҡыла торған тотороҡло мөхите образын тыуҙырыу, бер бөтөнгә еңел бәйләнеү һәләтенә эйә таныла торған элементтарҙы айырып күрһәтеү һәләтенең мөһим үҙенсәлеге булыуын күрһәтә. Журналист Джейн Джекобс үҙенең 1961 йылда донъя күргән «Смерть и жизнь больших американских городов» «Оло Америка ҡалаларының үлеме һәм тормошо» тигән китабында ҡаланың «аҫтан» реконструкцияларға кәрәклеге хаҡында яҙған һәм «Күп функциялы ҡатнаш файҙаланыу» идеяһын тәҡдим иткән. 1960-сы йылдарҙа шулай уҡ Дания архитекторы Ян Гейл үҙ һөнәри эшмәкәрлеген башлай, ул ҡалала йәйәүленең автомобиль алдында өҫтөнлөгө өсөн сығыш яһай. 1962 йылда Копенгагендың үҙәк урамдарының береһен ваҡытлыса ябыуҙан башлап, Гейл шул ҡала үҙәгендә йәйәүлеләр зонаһын ярайһы уҡ арттырыуға өлгәшә.

1990-сы йылдарҙа Стокгольмда «яңы урбанизм» рухында Сант-Эриксомрадет кварталы төҙөлдө

Был ҡала төҙөлөшө теоретиктарының алымы «яңы урбанизм» тип атала. Ул ҡалала йәмәғәт транспортының төп ролен, райондарҙа, кварталдарҙа һәм биналарҙа торлаҡ, сауҙа, мәҙәни, күңел асыу, рекреацион һәм башҡа функцияларҙы ҡушыуҙы, ҡалаларҙың "аҡыллы үҫеше"н күҙ уңында тотҡан (йәғни ҡаланың контролһеҙ бүленеүенә ҡаршылыҡ тыуҙырған) транзит-йүнәлеш проектлауҙы күҙ уңында тота.

Рәсәйҙә һәм СССР-ҙа ҡала төҙөлөшө

XIX быуат башында күренекле Италия архитекторы Карло Росси проекттары буйынса Санкт-Петербургтың үҙәк майҙандарында планға ярашлы төҙөлөш алып барылған. Карл Росси ҡала үҙәгендә Нева ағымына параллель рәүештә — бер, километрҙан ашыу оҙонлоҡҡа һуҙылған Һарай, Адмиралтейский һәм Сенат «өс майҙан» ансамбле ойоштороуы менән һоҡланғыс яһалма перспектива барлыҡҡа килде. Ул сәнғәттә яңы жанр — «алыҫ перспективалар архитектураһы»н булдырҙы. Европаның бер баш ҡалаһында ла, уларҙың боронғо булыуы һәм ҡанунһыҙ төҙөлөштәрҙең ҡатламы арҡаһында, бындай хәл күҙәтелмәй.

Совет осорондағы ҡала төҙөлөшө мәктәбенә 1920-се йылдарҙа Мәскәү ҡалаһындағы ВХУТЕМАС йәш архитекторҙары нигеҙ һалынған һәм артабан 1930-сы йылдарҙа ҡалаларҙы проектлау Дәүләт институтында («Гипрогор» Рәсәй ҡала төҙөлөшө һәм инвестиция үҫеше институты) эшләнгән. СССР-ҙа ҡала төҙөлөшөн үҫтереү пионеры Иван Ильич Леонидов була. 1931 йылда ул Себерҙәге Игарка ҡалаһына күсеп китә. Кире әйләнеп ҡайтҡас, Мәскәүҙе реконструкциялау проектын эшләй. 1932-1933 йылдарҙа Моспроект оҫтаханаларының береһен етәкләй.

Иван Леонидов — донъя практикаһында һирәк осрай торған (уникальный) «Ҡояш ҡалаһы» проекты авторы. Был эштә архитектор Томмазо Кампанелланың хеҙмәтенә таяна. «И. Леонидовтың ижади кредоһы архитектурала миф ижад итеү тип атарға мөмкин булған үҙенсәлекле жанр менән бәйлелер, күрәһең<…>. И. Леонидов үҙенең әҫәрҙәрен боронғо төҙөүсенең фреска йәки икона киңлеген нисек төҙөүенә оҡшаш итеп, принципиаль рәүештә һүрәтләүҙе предметтан, хәрәкәтте һүҙҙән айырмай — «Күк ҡалаһы» образын ижад итә; И. Леонидовта архитектура антураж да, фон да түгел, уның өсөн ул «Йыһан бите»нең үҙе була..

Вильнюста (Каролинишкес) совет осорондағы төҙөлөш биҫтәһе (алғы планда) һәм уның атрибуттары: мәктәп (үҙәктә), балалар баҡсаһы (уңда), поликлиника (һулда), сауҙа үҙәге (поликлиниканан юғарыраҡ), торлаҡ йорттар

Рәсәйҙә фәнни ҡала төҙөлөшө мәктәбен инженерҙар һәм архитекторҙар Г. Д. Дубелир, А. К. Енш, М. Г. Диканский ойошторған. 1930 йылдарҙа Мәскәүҙе реконструкциялауҙың генераль планы В. Н. Семёнов етәкселегендә эшләнә.

СССР-ҙа ҡала төҙөлөшөнөң төп бурыстары:

• индивидуль күренешле ҡалалар һәм ҡасабалар;
• ҡала экология мәсьәләләрен хәл итеү,
• типовой төҙөлөштөң монотонлоғон еңеп сығыу,
• иҫке ҡала үҙәктәрен һаҡлау һәм фәнни яҡтан нигеҙләнгән төҙөкләндереү,
• мәҙәниәт ҡомартҡыларын һаҡсыл һаҡлау һәм реставрациялау, уларҙы заманса биналар менән тура килтереү.

Рәсәйҙә ҡала төҙөлөшө

Мәскәү, Дмитровский шоссеһы. «Һулыш» торлаҡ комплексын төҙөү, 2016 йыл

Сәнәғәт зонаһында офистар төҙөү. Мәскәү, Складочный урамы яғынан Баҡса тыҡрығы, 2015 йыл

Рәсәй Федерацияһы ҡала төҙөлөшө кодексына (2004 йылдың 29 декабрендәге 190-ФЗ һанлы Федераль законы) ярашлы, ҡала төҙөлөшө эшмәкәрлеге - территорияларҙы, шул иҫәптән ҡалаларҙы һәм башҡа ауылдарҙы үҫтереү буйынса түбәндәге рәүештә тормошҡа ашырылған эшмәкәрлек:

- территориаль планлаштырыу,

- ҡала төҙөлөшөн зоналаштырыу,

- территорияны һ. б. эшмәкәрлекте планлаштырыу.

1990-2000 йылдарҙа ҙур ҡалаларҙа торлаҡҡа ажиотаж ихтыяж төҙөлөштәрҙең бейеклеге һәм тығыҙлығы артыуына килтерә. Рәсәйҙең барлыҡ ҙур ҡалаларында 25 һәм унан күберәк ҡатлы торлаҡ йорттар төҙөлә башланы. Тығыҙлап төҙөү киң таралған, ул ҡала инфраструктураһына көсөргәнеште арттыра һәм ҡала мөхите эстетикаһында кире сағылыш таба. Шулай уҡ төҙөлгән ҡала биләмәһенең экстенсив үҫеше, совет биҫтәләре төҙөлөшөн тергеҙеү иҫәбенә ҡалаларҙың киңлектә йәйелеүе дауам итә. Элекке сәнәғәт зоналарында торлаҡ һәм офис күсемһеҙ милкен төҙөү өҫтөнлөклө йүнәлеш булып тора.

Хәҙерге донъяла ҡала төҙөлөшө практикаһы

Хәҙерге дәүләттәрҙә ҡала халҡының һәм, тимәк, мәғлүмәт күләмдәренең артыуына бәйле, ҡала төҙөлөшө эшмәкәрлеген тормошҡа ашырғанда ҡала төҙөлөшө тураһында мәғлүмәтте системаға һалыусы (ИСОГД) компьютер программалары файҙаланыла. Ҡала планлаштырыуы һәм архитектураны синтезлау алымдары — ҡала төҙөлөшөн проектлау ҡулланыла.

Шулай уҡ ҡарағыҙ

• Градостроительное проектирование
• Градостроительный кодекс Российской Федерации
• Генеральный план
• Мьюз (жилая недвижимость)
• Урбанизм
• Урбанистика
• Экология города
• Экономика города
• ISOCARP

Иҫкәрмәләр

Әҙәбиәт

• Алфёрова Г. В. Организация строительства городов в Русском государстве в XVI—XVII вв. // Вопросы истории. — 1977. — Т. 7. — С. 50—67.
• Каминер Т. Кризис планирования и постфордистский город // Постфордизм: концепции, институты, практики / под ред. М. С. Ильченко, В. С. Мартьянова.. — Москва: Политическая энциклопедия, 2015. — ISBN 978-5-8243-1995-8.
• Михайлова М. Б. Тема акрополя в европейском градостроительстве первой половины XIX века // Архитектурное наследство / Под редакцией Рябушина А. В.. — Вып.40. — Москва: НИИТАГ, 1996. — С. 101—108.
• Михайлова М. Б. Государственная власть и архитектурно-градостроительное творчество на юге России периода классицизма // Архитектура в истории русской культуры / Отв. ред. И. А. Бондаренко. — Вып.4: Власть и творчество. — Москва, 1999. — С. 107—112. — ISBN 5-86700-001-X.
• Михайлова М. Б. Петр I и новые начала в русском градостроительстве // Государственный историко-культурный музей-заповедник «Московский Кремль». Материалы и исследования. — Вып. XIII: «Петр Великий — реформатор России». — Москва, 2001. — С. 109—124.
• Михайлова М. Б. Особенности ампира в градостроительстве Новороссии // Архитектура в истории русской культуры / Под редакцией И. А. Бондаренко. — Вып. 5: Стиль ампир. — Москва: Рохос, 2003. — С. 102—126. — ISBN 5-9519-0016-6.
• Михайлова М. Б. Опыт сравнительного анализа // Западноевропейское градостроительство Нового времени / Отв. ред. И. А. Бондаренко. — Москва: КРАСАНД, 2018. — 464 с. — ISBN 978-5-396-00840-3.
• Осятинский А. И. Строительство городов на Волге / Под ред. д-ра архитектуры проф. В. И. Пилявского. — Саратов: Изд-во Саратовского университета, 1965. — 191 с.
• Русское градостроительное искусство. Серия из 4 книг:
  • Древнерусское градостроительство X—XV веков / под ред. Гуляницкий Н.Ф.. — Москва: Стройиздат, 1993. — 392 с. — (Русское градостроительное искусство). — ISBN ISBN 5-274-01502-6.
  • Градостроительство Московского государства XVI—XVII веков / под ред. Гуляницкий Н.Ф.. — Москва: Стройиздат, 1994. — (Русское градостроительное искусство).
  • Петербург и другие новые российские города XVIII-- первой половины XIX веков / под ред. Гуляницкий Н.Ф.. — Москва: Стройиздат, 1995. — (Русское градостроительное искусство).
  • Москва и сложившиеся русские города XVIII-- первой половины XIX веков / под ред. Гуляницкий Н.Ф.. — Москва: Стройиздат, 1998. — (Русское градостроительное искусство).
• Русское градостроительное искусство. В 8-ми томах. М., 1993—2010.
• Саваренская Т. Ф. Западноевропейское градостроительство XVII-XIX веков: Эстетические и теоретические предпосылки. — Москва: Стройиздат, 1987. — 192 с.
• Яргина З. Н. и др. Основы теории градостроительства: Учеб. для вузов. Спец. «Архитектура» / З. Н. Яргина, Я. В. Косицкий, В. В. Владимиров, А. Э. Гутнов, Е. М. Микулина, В. А. Сосновский. — Москва: Стройиздат, 1986. — 326 с.
• Яргина З. Н., Яргин С. В. Озеленение в центре Москвы: средство снижения транспортной нагрузки. — Архитектура и время, 2012, № 5. — 2012. — С. 22—25.
• А. Гутнов, В. Глазычев. Мир архитектуры. — Москва: Молодая гвардия, 1990. — 351 с. — 200 000 экз. — ISBN 5-235-00487-6.
• Большая российская энциклопедия / под ред. С. Л. Кравец.. — Москва: Большая Росс, 2005. — Т. 7. — С. 22—25. — (эн-цикл).
• Шепелев В. В. Несовершенство понятия «Градостроительная деятельность», закрепленного в Градостроительном кодексе Российской Федерации // Вестник Пермского Университета. — выпуск 1(3). — 2009. — Т. 7.
• Большой энциклопедический словарь / под ред. А. П. Горкина. — Москва: Большая Росс. энцикл, 2002.
• Новая российская энциклопедия / под ред. А. Д. Некипелова. — Москва: ИНФРА-М, 2008. — Т. V(I).

Һылтанмалар

• Статья в БСЭ  (билдәһеҙ).
• Производство железобетонных изделий  (билдәһеҙ).
• Человеческий масштаб  (билдәһеҙ). фильм о задачах и сложностях градостроительства, необходимости учесть человека в нём (на примере Копенгагена, Нью-Йорка, Мельбурна, Дакки и др..
• УДК 711
• Портал о градостроительстве  (билдәһеҙ).
• Библиотека по архитектуре и градостроительству  (билдәһеҙ).
• International Planning History Society  (билдәһеҙ).
• Society for American City and Regional Planning History  (билдәһеҙ).
• Regional Science Association International  (билдәһеҙ).
• French Institute of Urbanism  (билдәһеҙ).
• Шестакова И. Г. Анализ современных тенденций научно-технического прогресса и горизонты планирования  (билдәһеҙ).
• Новая темпоральность цифровой цивилизации: будущее уже наступило  (билдәһеҙ).