Һуғыш сәнғәте

"Һуғыш сәнғәте"нең Риверсайдтағы (АҠШ) Калифорния университеты коллекцияһында һаҡланған күсермәһе

«Һуғыш сәнғәте» (ҡыт. ғәҙәти 孫子兵法, ябайл. 孙子兵法, пиньин: Sūn Zǐ bīng fǎ, палл.: Сунь-Цзы, һүҙмә-һүҙ урыҫсаға тәржемәһе — «Законы войны (военные методы) почтенного (учителя) Суня»; башҡортса — «Мөхтәрәм (остаз) Сунь-Цзының һуғыш ҡанундары (хәрби алымдары)»; башҡа исемдәре: Трактат Учителя Суня — Остаз Сунь трактаты; Сунь-Цзы о военном искусстве — Сунь-Цзы хәрби маһирлыҡ хаҡында) — хәрби стратегияға һәм сәйәсәткә арналған киң билдәле Боронғо Ҡытай трактаты. Авторы — беҙҙең эраға тиклем (б. э. т.) VI быуатта йәшәгән ҡытай стратегы һәм аҡыл эйәһе Сунь Цзы. Трактат 13 бүлектән (главанан, ҡытайса пянь) тора. "Хәрби фәлсәфә мәктәбе"нең төп уҡыу әсбабы, ҡануни "хәрби Ете китап"та (каноническое Семикнижие — «У цзин ци шу») иң мөһиме тип иҫәпләнә.

Был трактатты ғәскәр башлыҡтары (полководецтар) — Япониянан Такэда Сингэн, Вьетнамдан Во Нгуен Зиап үҙҙәренең хәрби эшмәкәрлегендә әүҙем файҙаланған. Сунь трактаты шулай уҡ АҠШ армияһында, шул иҫәптән хәрби-диңгеҙ көстәрендә уҡытыла.

Яҙылыу тарихы

«Һуғыш сәнғәте» яҙылған
йоҡа һәм тар бамбук таҡталар
(б. э. т. II быуат)

Трактат авторы тип ғәҙәттә легендар хәрби етәксе һәм стратег Сунь Цзы (б. э. т VI—V быуаттар) һанала. Шунлыҡтан оҙаҡ ваҡыттар ул б. э. т. VI быуат аҙағы — V быуат башына ҡаратылып йөрөтөлдө. Уның Хань династияһы дәүеренең башы менән билдәләнгән ҡәберлектә 1972 йылда табылған яңы киңәйтелгән варианты әсбаптың барлыҡҡа килеү ваҡытын б. э. т. V быуаттың икенсе яртыһы (б. э. т. 453—403 йылдар) тип аныҡларға нигеҙ бирә. Әммә һуңғы 30 йылдан артығыраҡ арауыҡта ҡытай һәм көнбайыш ғалимдары үткәргән тикшеренеүҙәр трактаттың тәғәйен тарихи шәхес — ғәскәр башлығы Сунь Бинь тарафынан ижад ителеүенә ныҡлы ишара яһай. Был күренекле стратег һәм хәрби теоретик Көрәшеүсе батшалыҡтар осоронда, б. э. т. IV быуатта (б. э. т. 380—325 йылдарҙа) Ци батшалығында ғүмер иткән.

Хәҙерге заман ҡануни текст (һуңғы редакцияһындағы төп автор тексы) беҙҙең эраның II—III быуаттары араһында формалашҡан. Уның II—XI быуаттарҙың ун авторының йыйылма аңлатмалары (комментарийҙары) менән "хәрби Ете китап"ты дәүләт имтихандары системаһына индереү менән бәйле XI быуатта донъя күргән рәсми баҫмаһы төп нигеҙ итеп һанала.

Концепциялар

Трактаттың дөйөм идеологияһы үҙендә иҡтисади системаның тотороҡлоғон (социаль гомеостазисын) һаҡлаусы конфуцианлыҡ нигеҙҙәрен Ҡытай фәлсәфәһенең Дао диалектикаһы, «Инь-ян» фәлсәфә мәктәбенең космик циклдары, легизм политологияһы һәм моизмдың идаралыҡ прагматизмы менән берләштерә. Бер яҡтан, һуғышты (бин) «дәүләттең бөйөк эше», «тормош һәм үлем ерлеге, йәшәү һәм юҡҡа сығыу юлы (дао)» тип, икенсе яҡтан — «алдау юлы» тип ҡараған был синтез 5 принципта дөйөмләштерелгән:

• «юлдар» (халыҡ менән өҫтәгеләрҙең берлеге),
• «күк йөҙөнөң» (ваҡытҡа тура килеү),
• «ерҙең» (урынға тура килеү),
• «полководецтың» (дөрөҫ етәкселек итеү, атап әйткәндә, ышаныслылыҡ — синь һәм гуманлылыҡ — жэнь),
• «закондың» (ойошҡанлыҡ һәм тәртип).

Был принциптар 7 «иҫәпләү» аша тормошҡа ашырылырға тейеш:

• хаҡимда дао булыуы,
• полководецта һәләт булыуы,
• күк йөҙө һәм ерҙең үҙенсәлектәрен аңлау,
• ҡанун һәм бойороҡтарҙың үтәлеүсәнлеге,
• ғәскәр көсө,
• командир һәм һалдаттарҙың уҡығанлығы,
• награда һәм язаларҙың асыҡлығы.

Ошо тоғролоҡ һәм алдау, көс һәм көсһөҙлөк, һуғышсанлыҡ һәм тыныслыҡ һөйөү диалектикаһы артабан традицион ҡытай мәҙәниәтенең, стратагем оҫталығының төп ысулына әйләнә.

Сунь Цзы һуғышты дипломатиянан башлап мобилизацияға һәм шпионажға тиклем органик бер бөтөн итеп ҡарай. Һуғыштың маҡсаты хаҡында бер ваҡытта оноторға ярамай — халыҡ, ҡәҙимгесә йәшәп, хакимға лояль ҡалырға тейеш.

Идеаль еңеү — башҡа дәүләттәрҙе, һуғыш хәрәкәттәре башламай, дипломатик ысулдар менән бойһондороу. Шуның өсөн әүҙем дипломатия алып барып, дошмандың башҡалар менән булған союзын тарҡатыу һәм уның стратегияһын юҡҡа сығарыу зарур.

Хәрби хәрәкәттәрҙең ҡиммәтле булыуын, дәүләткә зыян, ә халыҡҡа ҙур бәхетһеҙлек алып килеүен Сунь Цзы даими айырып күрһәтә. Шуға ла һуғыш тиҙ, нәтижәле (эффектив) һәм мобиль барырға тейеш. Һуғышты оҙаҡҡа һуҙыу — халыҡҡа ҡарата кешелекһеҙ (гуманһыҙ) була, ти ул.

Сунь Цзы концепцияһының нигеҙендә еңел еңеү мөмкинлеген тыуҙырыу өсөн «дошман менән идара итеү» кәрәклеге хаҡындағы төп фекер ята: дошмандың әҙерлекле көстәре менән туранан-тура бәрелештән ҡотолоп, уны ҡыҙыҡтырып (әүрәтеп, ылыҡтырып йәки хәйлә менән) боҫҡонға (засада, ловушка) индереү (алып инеү). Көстәрҙе тигеҙһеҙ бүлеү йәки уларҙы стратегик туплау (концентрация) мотлаҡ.

Хәрби хал-ваҡиғалар барған урын һәм дошмандың хәрәкәттәре хаҡында мәғлүмәт туплау һә бер үку ваҡытта үҙ хәрәкәттәреңде йәшереү. Шпиондар эшмәкәрлегенә һәр төрлө түләү армияны тотоуға ҡарағанда осһоҙораҡҡа төшә, шуға ла шпионажға һәм аҡса, бүләк биреп, һыйлап һатып алыуға аҡса йәлләргә ярамай.

Ғәскәрҙәрҙә хәрби дисциплина һәм рух күтәренкелеге кәрәклеген Сунь Цзы күп тапҡыр билдәләй (ци). Рухты күтәреүгә булышлыҡ иткән ситуация һәм шарттар тыуҙырырға, ә армия ихтыярын юғалттырҙарын булдырмаҫҡа тырышырға кәрәк.

Төп фекер

Сунь Цзы һуғышты ҡотолғоһоҙ бәлә-ҡаза, афәт һәм бәхетһеҙлек тип атай һәм унан ни тиклем мөмкин, шунса һаҡланырға кәрәк тип иҫәпләй. Уның әйтеүенсә, «һуғыш — ул ут-янғын кеүек, ҡоралын һалмағандар үҙ ҡоралынан үк үлә». Иҡтисад юғалтыуҙарын булдырмау өсөн һуғышты тиҙ алып барырға кәрәк: «Бер оҙайлы һуғыш та илгә табыш килтермәй: 100 алышта 100 еңеү — был көлкө генә. Дошмандарын тар-мар итеп танылған һәр кем был еңеүгә һуғыш ҡурҡынысы сыҡҡансы уҡ ирешкән». Трактатта билдәләнеүенсә, ҡанлы һуйыш һәм вәхшилекте булдырмаҫҡа кәрәк, сөнки улар ҡаршылыҡ тыуҙырып, дошманға һуғышты үҙ файҙаһына борорға мөмкинлек биреүе бар.

Сунь Цзы позиция һайлауҙы айырып күрһәтә. Армия өсөн теге йәки был позицияны һайлау тураһындағы ҡарарҙың ике объектив нигеҙе булырға тейеш — физик хәл-шарттар һәм башҡа оппозицион ҡаршы тороусы уйынсыларҙың уларға шәхсән (субъектив) инаныуы. Аҡыл эйәһе билдәләүенсә, стратегия — махсус әҙерләнгән һорауҙар исемлеге буйынса эшләүгә ҡайтып ҡалған планлаштырыу түгел, ә үҙгәреп торған шарттарға ярашлы һәм тиҙ яуап (реакция). Планлаштырыу контролдә булған шарттарҙа эшләһә лә, улар үҙгәреп торғанда оппоненттарҙың пландары бер-береһе менән ҡаршылыҡҡа килә һәм көтөлмәгән ситуациялар тыуҙыра, ти ул.

Бүлектәр

Бүлек	Исеме	Исеме
I	Алдан иҫәпләүҙәр	Башланғыс иҫәпләүҙәр
II	Һуғыш алып барыу	Һуғыш алып барыу
III	Стратегик һөжүм	Һөжүмде планлаштырыу
IV	Хәрби тәртип	Хәрби урын
V	Көс	Стратегик көс
VI	Тулылыҡ һәм бушлыҡ	Бушлыҡ һәм тулылыҡ
VII	Һуғыштағы көрәш	Хәрби көрәш
VIII	Туғыҙ үҙгәреш	Туғыҙ үҙгәреш
IX	Һуғыш хәрәкәттәре	Армияны күсереү
X	Ер төрҙәре	Ер төрҙәре
XI	Туғыҙ урын	Туғыҙ урын
XII	Утлы һөжүм	Утлы атакалар
XIII	Шымсылар ҡулланыу	Шымсылар ҡулланыу

Китап бүлектәренең ҡыҫҡаса тасуирламаһы

«Һуғыш сәнғәте» классик бамбук китапта (Император Цяньлун хакимлек иткән дәүер)

1. Алдан иҫәпләүҙәр хәрби хәрәкәттәр һөҙөмтәһен билдәләгән биш төп факторҙы (юл, йыл миҙгеле, урындағы ер, етәкселек һәм идара итеү) һәм ете элементы үҙ эсенә ала. Уларҙың барыһын да иҫәпкә алыу еңеүгә мөмкинлеген бермә-бер арттыра. Китап тексында билдәләнеүенсә, һуғыш — дәүләт өсөн бик мөһим мәсьәлә, һәм ул тейешле тикшереүҙәрһеҙ башланырға тейеш түгел.
2. Һуғыш алып барыу тиҙ булырға тейеш. Оҙайлы һуғыштың дәүләт өсөн файҙалы (табышлы) булғаны билдәле түгел.
3. Стратегик һөжүм — һөжүмде ойоштороуҙың дөйөм һәм төп ҡағиҙәләре ҡарала. Дошман ғәскәрен алышһыҙ еңеү зарурлығы билдәләнә. Иң тәүҙә дошмандың ниәттәрен тулыһынса асыҡларға, уны союздаштарһыҙ ҡалдырырға һәм шунан ғына әһәмиәте буйынса артабан килгән — уның ғәскәрен тар-мар итеүҙе тормошҡа ашырырға. Иң насары — оҙайлы ҡамау йәки ҡәлғә һәм нығытмаларҙы штурмлау. Уларҙың тәүгеһе һуғыштың хәтһеҙ һуҙылыуына килтерһә, икенсеһе — уңышҡа бер ниндәй ҙә гарантия бирмәгән ҙур юғалтыуҙарға алып бара. Был бүлектә шулай уҡ көстәр нисбәтенең өҫтөнлөклө һәм киреһенсә булғандағы стратегия ҡарала, үҙеңдең һәм дошмандың көстәрен төплө белеү кәрәклеге һәм әһәмиәте айырып билдәләнә. Һуғыш алып барыу ҡанундарын белмәгән хакимдың ниндәй полководец һәм ғәскәр башлығына таянырға һәм уның өҫтөнән бойороп тормаҫҡа тейешлеге аңлатыла.
4. Хәрби урын — ғәскәр башлығы биләнгән урындан хәүефһеҙлерәк ергә күсерлек хәлгә еткәнсе нәҡ ошо элеккеһен һаҡлау мөһим. Был етәксегә стратегик урындарҙы дошманға бирмәй, үҙенә алырға мөмкинлек тыуҙыра.
5. Стратегик көс — ирешеләсәк файҙанан сығып, тактиканы дөрөҫ ҡулланыу маһирлығы.
6. Тулылыҡ һәм бушлыҡ — барлыҡ тактиканың нигеҙендә тулылыҡ һәм бушлыҡ хаҡында тәғлимәт ята: үҙеңдең һәм дошмандың көслө һәм көсһөҙ яҡтарын даими тикшереп тороу.
7. Һуғыштағы көрәш — унда стратегик һәм тактик сәнғәт (оҫталыҡ), ойоштороу һәм идара итеү маһирлығы, һуғыштың психологик факторҙарын белеү һәм уларҙы дөрөҫ файҙаланыу, полководецтың шәхси сифаттары төп ҡорал булып хеҙсәт итә. Был көрәштең маҡсаты бары берәү — уңыш һәм еңеү.
8. Туғыҙ үҙгәреш — был бүлектә дошман биләмәләре буйынса хәрәкәт иткәндә армия дусар булған төрлө хәл-шарттар (ситуациялар) һүрәтләнә һәм уларҙың һәр береһенән нисегерәк сығыу юлдары күрһәтелә.
9. Һуғыш хәрәкәттәре — төрлө хәрби хәл-шарттарҙа ғәскәрҙәрҙең урынлашыу тәртибе һәм дошманды күҙәтеү ысулдары.
10. Урындағы ер формалары — унынсы бүлек урындағы ер формаларына бағышланған. Бында хәрби операцияларҙың стратегияһы һәм тактикаһының конкрет урынға нисегерәк бәйле булыуы асыҡлана.
11. Туғыҙ урын — туғыҙ дөйөм ситуация. Был бүлектә үҙ территорияңда һуғыш алып барыу шарттары тасуирләнә.
12. Утлы һөжүм — ун икенсе бүлек "утлы һөжүм"гә йәғни утҡа тотоу сараларын был һүҙ бәйләнеш тулы мәғәнәлә аңлатҡанса ҡулланыуға арналған.
13. Шпиондар (шымсылар) ҡулланыу — разведка ысулдары. «Һуғышта шпиондар (шымсылар) мотлаҡ ҡулланыла, һәм улар аша дошман хаҡында беләләр».

Башҡа телдәргә тәржемәләре

Трактаттың урыҫсаға, инглизсәгә, әрмәнсәгә, немецсаға, французсаға, японсаға, вьетнамсаға, чех һәм башҡа телдәргә заманса тәржемәләре бар.

«Сунь-цзы» һәм «У-цзы» трактаттарын урыҫ теленә XX быуаттың 40-сы йылдарында совет шәрҡиәтсеһе академик Николай Иосифович Конрад (1891—1970) тәржемә итә.

Һылтанмалар

• Викимилектә Һуғыш сәнғәте темаһы буйынса медиафайлдар бар.
• Сунь-цзы. Искусство войны 2013 йыл 19 май архивланған.
• Трактат «Искусство войны Сунь-цзы» и комментарии к нему