Барынтабын (ырыу)

Барын — башҡорттарҙың табын ҡәбиләһе составындағы ырыуы.

Башҡорттарҙан башҡа, 'барын' ('баарын' формаһында) ҡырғыҙҙарҙың этнонимияһында теркәлгән: баарын багыш ҡәбилә төркөмөнә инә. Ҡырғыҙ барындарының тамғаһы —башҡорт барындары тамғаһы менән тиңләшә^[1]. Барындар шулай уҡ ҡырым татарҙарында һаҡланған.

Ырыу бүленештәре

Барын (ырыу бүленештәре: бурус, бәрәкән, бутис, дәржимэн, дәүләтбай, ҡаҙаҡ, ҡалмаҡ, ҡараелкә, ҡара угеҙ, ҡолой, көҙән, ҡуй-һары, ҡостанай, ҡызылбаш, ҡырғыҙ, кәрим, кәсәк, мышар, мостафа, өрөк, соҡор, сүбәй, сүтәк, сысҡан, табын, туҡтағол, толоптар, төркмән, туңғатар, тәкә, төпәй, уңғар, һайыҫҡан, сәпәш, һарт, хөппөс, һыҙғы, шуран, әйле, аҡкүнсүк, алаҡай, буранғол, илек аймағы, имел, иҫәнғол, ҡаҙаҡ, ҡалмаҡ, ҡатай, сыуаш, таҙ, татар, тауыҡ, торна, исмәғил, юлыш).

Тораҡ пункттар

Дер. Суюндуково (Учалинский район Республики Башкортостан), д. Бакаево, д. Куйсаново Курганской области и другие.

Этноним

Этноним 'барын' связан с названием монгольского племени бааринов.

Этник тарихы

Барын, баарын (по Г. Е. Грумм-Гржимайло — барин, байрин) — ерле монголдар. XIII быуат аҙағында монголырыуы баарин бассейне Селенга йылғаһы бассейнында күсмә тормош көткән^[2].

Рәшит әд-Дин «дурбан ҡәбиләһенә яҡын» һәм «уларҙың тамырҙарына барып тоташҡан» баарын ҡәбиләһен ентекле һүрәтләй. Сыңғыҙхан менән Йәмуханың ҡаршы тороуында баарындар башта һуңғыһы яҡлы инеләр, әммә Рәшит әд-Дин яҙмаларынан билдәле булыуынса, «Сыңғыҙханға хеҙмәт итергә» күсәләр. Һуңыраҡ баарын «монгол ҡәбиләһе»нән «Сыңғыҙханға яҡын» бик күп әмирҙәр сыға^[3]. Шулай уҡ барын-табындарҙың монгол сығышлы икәне уларҙың һуңғы генеалогияһы, Аҡ Урҙаның XIV быуаттағы идара итеүсе династияһының ғәйрәтле сыңғыҙиҙарының береһе - Туҡтамыштың атаһынан - Барын һәм Дулиҙан (Тули) башланыуы аша һүрәтләнә.

Барындарҙың көнбайышҡа күсеп китеүе һәм Табын төркөмөнә инеүе, күрәһең, XII-XIII быуаттарҙа булғандыр. Сыңғыҙхан, 1206 йылда Йәнәсәй ҡырғыҙҙарын яулап, уларҙы баарын Хорчи биләмәһенә бирә. Сыңғыҙхан менән Йәмуханың көрәш осоронда баарындарҙың бер өлөшө ҡара-ҡытайҙарға ҡушыла; был юл йәйләүсе баариндарға электән таныш була. Етеһыу буйында баарындар ҡара-ҡытәйҙар, наймандар, шулай уҡ көнбайыш далаларына күсенгән табындар менән тығыҙ бәйләнешен юғалтмаған дулат һәм усундәрҙең этник мөхитендә ҡалғандар.

Баарындарҙың бер өлөшө көслө табын берләшмәһе йәнәшендә, икенсе өлөшө Етеһыуҙа ҡалған, ә һуңғараҡ Тянь-Шань ҡырғыҙҙарына ҡушылған^[1].

Таралыу территорияһы

Башҡорт барындары күбеһенсә Урал йылғаһыныың үрге ағымында, Урал аръяғында йәшәй. Башҡортостандың Учалы районы территорияһында, өлөшләтә Силәбе өлкәһенең Арғаяш, Сыбаркүл, Сосновка, Уй райондары ауылдарында, Сафакүл районының ҡайһы бер ауылдарында барындар йәшәй.

Ҡырым барындары Гәрәй нәҫеле вәкилдәренең береһен, мотлаҡ Сыңғыҙиҙы, аҡ кейеҙ өҫтөнә ултыртып, Ҡырым ханы итеп һайлап ҡуйған дүрт дәрәжәле ырыуҙың береһе һанала.

Һылтанмалар

Башкирское родословие: Барын, Табын и Ирэкте 2016 йыл 9 май архивланған.

Библиография

↑ ^1,0 ^1,1 Кузеев Р. Г. Происхождение башкирского народа. М., Наука, 1974.
↑ Грумм-Гржимайло Г. Е. Западная Монголия и Урянхайский край, т. II. Л., 1926, стр. 501.
↑ Таварих-и-Гузида, 1967, стр. 86.

Ҡалып:Башкирские племена Ҡалып:Этносы тюрко-монгольского происхождения

[autogenerated1-1] 1,0 ^1,1 Кузеев Р. Г. Происхождение башкирского народа. М., Наука, 1974.

[2] Грумм-Гржимайло Г. Е. Западная Монголия и Урянхайский край, т. II. Л., 1926, стр. 501.

[3] Таварих-и-Гузида, 1967, стр. 86.

[1]

[2]

[3]