Валдай

Валдай
	Валдай
	Флаг[d]
Дәүләт	Рәсәй
Административ үҙәге	Валдайское городское поселение[d], Валдайский район[d], Валдай өйәҙе[d] һәм Валдай өйәҙе[d]
Административ-территориаль берәмек	Валдайское городское поселение[d], Валдайский район[d], Валдай өйәҙе[d], Крестецкий промышленный район[d] һәм Валдайский район[d]
Сәғәт бүлкәте	UTC+3:00[d]
Халыҡ һаны	14 379 кеше (2017)
Диңгеҙ кимәленән бейеклек	210 метр
Туғандаш ҡала	Торжок
Почта индексы	175400–175405
Рәсми сайт	valday-gorod.ru
Иң тәүге яҙма ваҡыты	1495
Урындағы телефон коды	81666
Бында ерләнгән кешеләр категорияһы	Категория:Похороненные в Валдае[d]
	Валдай Викимилектә

Валдай — Рәсәйҙәге ҡала (1770 йылдан^[3]), Новгород өлкәһенең Валдай районы һәм Валдай ҡала биләмәһенең административ үҙәге

Халҡы — 13 987 кеше (2020)

Тарихы[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

«Валдай» һүҙенең боронғо телгә алыныуы Новгородтың 1140—1151 йыл менән даталанған 740-сы туҙға яҙылған грамоталарында бар, унда һүҙ Валдайҙан алына торған һалым тураһында һүҙ бара^[4]; һүҙ , бәлки, тотош төбәк хаҡында, ә конкрет тораҡ пункт тураһында түгел, ул билдәле Валдай торағы кеүек 1495 йылда беренсе тапҡыр телгә алына^[5] . Был исем Валдай күле янында урынлашыуы буйынса атала.

1654 йылға тиклем — һарай ауылы, һуңынан 1764 йылға тиклем Иверский монастырына тапшырыла. Был ваҡытта ауыл Богородицыно исемен йөрөтә^[6]^[7].

1770 йылдың 28 майында Валдай ҡала статусын ала. Валдайҙың Мәскәү һәм Петербург почта тракты буйында урынлашыуы ҡаланың сәскә атыуына һәм һөнәри үҫешенә булышлыҡ итә. Ҙур һәм бәләкәй ҡыңғырауҙар ҡойоусы Валдай оҫталары бөтә Рәсәйҙә дан тота. Валдайҙа Александр Николаевич Радищев, Александр Сергеевич Пушкин, Николай Алексеевич Некрасов, Владимир Александрович Серов, Гавриил Романович Державин була.

Географияһы[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Ҡала Валдай ҡалҡыулығында, Валдай күле яры буйында, Бөйөк Новгородтан көньяҡ-көнсығышҡа ҡарай 140 км алыҫлыҡта, Мәскәү — Санкт-Петербург М10 (E 105) федераль автомобиль юлынан 386-сы километрҙа урынлашҡан.

Климаты[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Уртаса йыллыҡ һауа температураһы — 3,5 °C
Уртаса яуым — төшөм күләме — 701мм

Ҡала климаты
Күрһәткес	Ғин	Фев	Мар	Апр	Май	Июн	Июл	Авг	Сен	Окт	Ноя	Дек	Йыл
Абсолют максимум, °C	5	7	14	26	29	31	33	34	30	23	12	8	34
Уртаса максимум, °C	−6,3	−5,3	−0,2	8,2	16,3	21	22,1	20,4	14,1	7,5	0,3	−3,7	7,9
Уртаса температура, °C	−10	−9,4	−4,9	3,3	10,3	15,0	16,6	15,2	9,7	4,4	−2,1	−6,6	3,5
Уртаса минимум, °C	−13,7	−13,5	−9,6	−1,5	4,4	9,1	11,1	10,0	5,4	1,4	−4,4	−9,5	1,4
Абсолют минимум, °C	−47	−45	−33	−24	−7	−4	3	−2	−8	−17	−28	−44	−47
Яуым-төшөм нормаһы, мм	42	31	37	41	55	74	85	81	70	75	60	50	701
Сығанаҡ: ^[8]climate-data.org

Халҡы[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

2019 йылдың 1 ғинуарына ҡала халҡы һаны буйынса Рәсәй Федерацияһының 1115 ҡалаһы араһында 812-се урында тора 2016 йылдың 1 ғинуарына ҡарата халҡы буйынса ҡала 806 Рәсәй Федерацияһының 1112^[9] ҡалаһы араһында ^[10] 375-се урында була

Транспорт[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Внимание! Не заполнен параметр «город»! ҡалаһынан ҙур ҡалаларға тиклем алыҫлыҡ (автомобиль юлдары буйлап)
Төньяҡ-көнбайыш		Төньяҡ-көнсығыш
Көнбайыш	Елдәр йүнәлеше	Көнсығыш
Көньяҡ-көнбайыш		Көньяҡ-көнсығыш

Тимер юлдар Октябрьский тимер юлының тимер юлы станцияһы линияһында:

Бологое-Мәскәү — Валдай — Иҫке Русса — Дно-1
Санкт-Петербург - Кесе Вишера - Окуловка - Бологое-Мәскәү - Валдай - Иҫке Русса

Автобустар юлы

Валдай — Крестцы — Бөйөк Новгород — Санкт-Петербург
Валдай — Борович
Валдай — Вышний Волочек — Торжок — Тверь

Ҡала эсендә ташыуҙарҙы муниципаль автотранспорт предприиятиеһе һәм бер нисә таксомотор фирма башҡара

Һыу транспорты Йәйге осорҙа ҡала һәм Иверский монастыры араһында элегерәк шәхси теплоход «Заря-211» йөрөгән.

Мәғариф[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Ҡаланың муниципаль мәғариф системаһы балалар баҡсалары, мәктәптәр һәм гимназиянан ғибәрәт:

М. Аверин исемендәге 1-се урта дөйөм белем биреү мәктәбе.
2-се дөйөм белем биреү урта мәктәбе
Гимназия

Ҡала биләмәһендә урынлашҡан урта профессиональ белем биреү учреждениеһы Новгород өлкәһенең Мәғариф министрлығына ҡараған өлкә учреждениеһы булып тора:

ОАПОУ "Валдай аграр техникумы»

Фән[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Гидрологик Дәүләт институтының Валдай филиалы^[11]

Һаулыҡ һаҡлау[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Һаулыҡ һаҡлау системаһы:

* «Валдай үҙәк район дауаханаһы»

* «Л.Г. Соколов исемендәге 122-се клиник дауахана» ФГБУЗ филиалы, М-10 федераль трассала зыян күреүселәргә ашығыс махсуслаштырылған ярҙам күрһәтеү өсөн.

Мәҙәниәт һәм сәнғәт[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Халыҡҡа мәҙәни-ял хеҙмәттәрен тәьмин итеүҙе түбәндәге мәҙәниәттең муниципаль учреждениелары тормошҡа ашырыусы муниципаль мәҙәниәт:^[12]

«Валдай үҙәкләштерелгән клуб системаһы»
Б С. Романов исемендәге Валдай муниципаль районы китапханаһы
«Валдай халыҡ ижады йорто»
«Валдай балалар сәнғәт мәктәбе»
«Мәрәкә» автоклубы
Кино-концерт залы «Хыял»
Ижади коллективтар: Вокал коллектив "Менестрели йыр театры", хореографик коллектив «Иртәгәһе көнө» һәм башҡалар.
Йәштәр үҙәге "Урын.Валдай"

Физкультура һәм спорт[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Физкультура-һауыҡтырыу комплексы «Кристалл» 2011 йылда «Газпром-балаларға» программаһы буйынса төҙөлгән. 2012 йылдың 21 февралендә асыла. Составына «канада» тибындағы боҙ аренаһы — 56 сы 26 метр, көйәрмәндәр өсөн 326 урынлыҡ трибуналар, индивидуаль әҙерлек залы, шөғөлләнеү өсөн ЛФК залы ^[13].
Балалар-үҫмерҙәр спорт мәктәбе
«Ронин» каратэ клубы
Йәштәрҙең «Йәшлек» үҙәге
«Атлет» спорт клубы
Шахмат клубы
Футбол командаһы
«Йәштәр» физкультура-һауыҡтырыу комплексы

Элемтә[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Ҡалала элемтә хеҙмәтен түбәндәге операторҙар күрһәтә:

Новгород һәм Псков өлкәләрендә «Ростелеком» филиалы (ФНПО), «Евразия Телеком Ру», «Интеграл», «НовЛайн».
Кәрәҙле телефон элемтәһе хеҙмәттәрен «МТС», «Билайн», «МегаФон» һәм «Tele2» операторҙары тәҡдим итә.

Туризм[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Валдай популяр туристик үҙәк булып тора. Ҡыңғырауҙар музейы һарай «Великомученица Екатерина хаҡына» (XVIII быуат) сиркәүе бинаһында урынлашҡан. Валдайҙың үҙәк майҙаны янында өйәҙ ҡалаһы музейы урынлашҡан. Валдай күле утрауында — Иверский монастыры. Валдай ҡалаһы Валдай милли парк сиктәрендә урынлашҡан

Валдайҙың иҫтәлекле урындары булып Введенский сиркәүе тора, ул шулай уҡ реставрация талап итә, Петр һәм Павел сиркәүе, Иаков Боровичский сиркәүе, Вахрушев һәм Меньшиков усадьбалары паркы, Соловьев паркы һ.б.

Хәрби инфраструктура[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Ҡалала урынлашҡан Ленин орденлы 42-се Путилов-Киров Гвардия зенит ракета полкы урынлашҡан.

Пенитенциар учреждение[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Әлеге ваҡытта ҡалала үҙ эшмәкәрлеген Новгород өлкәһе буйынса №4 УФСИН Рәсәйҙең дөйөм режимдағы холоҡ төҙәтеү колонияһы башҡара.

1957 йылда мебель етештереүҙе арттырыу маҡсатында колониялар төҙөлә башлай, сөнки хөкөм ителеүселәр фанера етештерә. 60-сы йылдарҙа учреждение Красногорск механик заводы һәм Балашиха механик заводы менән әүҙем хеҙмәттәшлек итә. Бөгөн төп йүнәлештәре булып металл етештереү, тегеү продукцияһы, ағас эшкәртеү, аҙыҡ-түлек һәм тротуар плиткалары етештереү. Ағас эшкәртеүҙең нигеҙе булып ағастан тәҙрә һәм ишек блоктарын, йыһаздар етештереү тора. Теген производствоһы эш кейемдәре һәм постель кәрәк-яраҡтарынан ғибәрәт^[14].

Туғанлашҡан ҡалалар[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Страна	Город-побратим	Год установления связи
Рәсәй Федерацияһы	Торжок	1998
Беларусь	Вилейка	2008
Рәсәй Федерацияһы	Павловск	-
Рәсәй Федерацияһы	Пушкин	2000
АҠШ	Каньон-Сити, Колорадо штаты	1992
Венгрия	Хайдубёсёрмень	2009