Васильев Тимофей Васильевич

Эссэлэмэгэлэйкум уэ рэхмэтуллаhу уэ бэрэкэтуhy Кэзерле мухэрирзэр

Васильев Тимофей Васильевич (19 февраль 1897 йыл, Тавла ауылы Мариинск өйәҙе Томск губернаһы — 31 июль 1939 йыл, Мәскәү) — мордва (эрзә) юрисы, Мордва суд системаһына нигеҙ һалыусы, халыҡ-ара юрист, йәмәғәт һәм сәйәси эшмәкәр. 1917 йылғы Октябрь революцияһында ҡатнашыусы.

Биографик мәғлүмәттәр

Эрзә иммигранттары ғаиләһендә тыуған. Бала сағынан шахтала эшләй. Белемгә һәм грамоталылыҡҡа, тыумыштан килгән һәләткә ынтылғанлыҡтан, урындағы мировой судья малайҙы писарь вазифаһына ала.

Революция һәм Граждандар һуғышы йылдарында Омск ҡалаһында беренсе совет халыҡ судьяһы була, Омск һәм Тарала беренсе революцион трибунал ойоштора, артабан халыҡ судьяларының губерна советы рәйесе итеп һайлана. 1918 йылда Омскты колчактар баҫып алғас, судья партизандар хәрәкәтендә ҡатнаша, штаб начальнигы була. 1920 йылдан 1923 йылға тиклем Васильев Йәнәсәй юстиция департаментында эшләй, һуңынан Алыҫ Көнсығыш Республикаһының Төп хәрби-сәйәси училищеһында батальон менән командалыҡ итә.

1924 йылдан 1928 йылға тиклем Мәскәү дәүләт университетында совет хоҡуҡ факультетының иҡтисади-юридик кафедраһында уҡый.

1926 йылдың ғинуарында Башҡортостан Республикаһы прокуроры ярҙамсыһы итеп тәғәйенләнә. 1927 йылда баш ҡалаға ҡайтҡас, Мәскәү губерна һаҡсылар колледжында эшләй.

1929 йылдың 5 декабренән Васильев Бөтә Рәсәй Үҙәк башҡарма комитетының ойоштороу бүлегенә индерелә, Совет төҙөлөшө һәм хоҡуҡ институтында эшләй.

Тимофей Васильев һәм мордва мәсьәләһе

Васильев китабының тышлығы

Тимофей Васильев бала сағынан уҡ ҙур держава шовинизмдан интеккән тыуған халҡының хәлен яҡшы аңлай. Революцияға тиклемге Рәсәйҙә мордваларҙың милли һәм мәҙәни автономияһы тураһында бер ниндәй ҙә билдә булмай, был фин-уғыр халҡы йәшәгән территория бер нисә провинция араһында бүленә. Совет власының тәүге йылдарында хәл яҡшырмай.

Васильев Мәскәүҙә уҡыған сағында мордва йәштәренең студент түңәрәктәрендә әүҙем ҡатнаша, ВКП(б) үҙәк комитетының мордва секцияһы органы - «Якстере Теште» («ҡыҙыл йондоҙ») гәзите мөхәррире була, Бөтә Рәсәй ҮБК-ның милләттәр бүлегенә инструктор итеп эшкә саҡырыла. 1924-1925 йылдарҙа Васильевтың шәхси ярҙамы менән Мордва автономияһы проекттары әҙерләнә. ҮВасильевтың автономияны формалаштырыуға сиктән тыш ашҡыныуы хатта үҙәк контроль комиссияһы партлегияһы пленумының «алға йүгереү» һәм «партнерлыҡ» тигән ҡарары менән дә хөкөм ителә. Урындағы чиновниктар араһында автономия идеяһы ҡайһы берҙә һаңғырау ҡаршылыҡ менән осраша.

1928 йылда Мордва округ судының беренсе рәйесе итеп Тимофей Васильев тәғәйенләнә. Мордовия суд учреждениеларында ҡатнашыуы менән фундаменталь сәйәсәт алып барыла — суд власы ерле халыҡтарҙың этник төркөмө теленә тәржемә ителә башлай.

1931 йылда Васильевтың «Мордовия» китабы баҫылып сыға, уның күп йыллыҡ уйланыуҙары һөҙөмтәһе, ул бөгөнгө көндә лә актуаллеген юғалтмай. Был китап мордва идеяһын нигеҙләүҙең бер төрө булып тора, тикшеренеүсегә тыуған ер тураһында бығаса күрелмәгән факттар тупланмаһы: физик-географик шарттар, Мордовия халҡы, тарихтың ҡатмарлы биттәре, иҡтисади һәм мәҙәни төҙөлөш, Мордва автономияһында фундаменталь (тамыр йәйеү) процестарын сағылдырыу.

Сауҙа вәкиллеге

1931 йылда Васильев Бөйөк Британияла СССР Сауҙа вәкиленең беренсе рәйесе итеп тәғәйенләнә. Халыҡ-ара юрист Тимофей Васильевтың әүҙем ҡатнашыуы менән дәүләт-ара ҡапма-ҡаршылыҡ шарттарында 1934 йылдың 16 февралендә СССР һәм Бөйөк Британия араһында яңы сауҙа килешеүе төҙөлә.

Бөйөк Британияла йәш совет адвокаты юристар һәм эшлекле даирәләр араһында лайыҡлы абруй ҡаҙана.Ҡыҙыҡлы фекер тураһында Васильевтың юридик практикаһынан беләбеҙ. Бер ваҡыт суд ҡарары менән риза булмаған инглиз фирмаһы вәкиле СССР-ҙа бөтә судьялар ҙа итекселәрҙән сыҡһа, совет юристарының ҡарарын етди һәм нигеҙле тип танырға ярамағанлығын белдерҙе.

«Эйе, дөрөҫ, — тине Васильев, — мин шундай аяҡ кейеме тегеүселәрҙең береһе. Мин элекке тимерсе, ул саҡта Мәскәү дәүләт университетында белем алған. Хәҙер, миңә эшләргә ышанып тапшырылған илдең телен һәм законын яҡшыраҡ өйрәнеү маҡсатында, мин Лондон университеты студенты булдым».

Судья Васильевтың компетенцияһына шикләнергә нигеҙ юҡлығын, үҙ иленең мәнфәғәттәрен лайыҡлы сағылдырыуын асыҡланы.

Васильевтың уңышын совет сауҙаһынан Британия бюджетына һалым түләүҙе һиҙелерлек кәметеү (яҡынса миллион фунт стерлинг) тип һанарға була. Был хеҙмәте өсөн Васильев 1937 йылдың ноябрендә махсус наградаға тапшырыла.

Васильев эшенең фабрикацияһы

Англияла булған сағында уҡ Васильев мордва эшендә ҡатнашыуын ҡалдырмай. Ситтән тороп Мордовия үҙәк һайлау комиссияһы ағзаһы итеп һайлана, был хаҡта ул даими рәүештә Британия матбуғатында хәбәр итә.

Мордва яҡлы позицияһы арҡаһында Тимофей Васильев НКВД хеҙмәткәрҙәрен ныҡлы күҙәтелә башлай. Ағалы-ҡустылы Анатолий һәм Владимир Рябовтың, Тимофей Васильевичтың ҡатынының ҡустылары ҡулға алыныуы Васильевтың хәлен ҡатмарлаштыра. 1937 йылдың ноябрендә Васильев ғаиләһе менән СССР-ға кире ҡайтарыла, ә 1938 йылдың 8 февралендә — ҡулға алына. Ул заман рухында абсурд ғәйепләүҙәрҙә ғәйепләнә: «Мордва уң буржуаз-милләтсел террористик блогында» ҡатнашыу, Мордовияның Финляндияға ҡушылыуына әҙерлек, тышҡы разведка өсөн эшләү, Сталинды үлтерергә маташыуҙы әҙерләү. 1939 йылдың 31 июлендә атып үлтерелә. Мәскәүҙең Дон зыяратында ерләнгән.

1956 йылдың 22 авгусында үлгәндән һуң аҡлана.

Васильев мираҫы һәм хәҙерге

• 2007 йылда Саранскиҙа "Мордовия" китабы яңынан баҫылып сыҡты.
• 2012 йылдың октябрендә Мордовияла Т. В. Васильевты иҫкә алыуға арналған Халыҡ-ара ғилми-ғәмәли конференция үтә.
• 2014 йылдың сентябрендә Ломоносов исемендәге Мәскәү дәүләт университетының юридик факультетында Тимофей Васильевҡа арналған «Жизнь в борьбе» («Көрәштә ғүмер») китабының презентацияһы үтә.

Һылтанмалар

• Васильев Тимофей Васильевич (1897—1939), СССР сауҙа вәкиллегенең юридик кәңәшсеһе
• Сушкова Ю. Н. Тимофей Васильевич Васильев: юрист, ученый, просветитель (к 115-летию со дня рождения) // Вестник Евразийской академии административных наук. — 2013. — № 1(22). — С. 16-22.

Сығанаҡ

Т. В. Васильев әҫәрҙәре

1. Васильев Та. В. Мордва [Текст] / Т. В. Васильев. - Мәскәү: Центриздат, 1931. — 207, [1] с., [1] лат. карт. : ил., табл.

Т. В. Васильева тураһында

1. Гагаев А. А. История эрзянской и мокшанской философии, философии мордвы как исторической территориальной общности [Текст]: [монография: в 3 т.] / Братья Гагаевы. — Саранск: [б. и.] ; Пенза: [б. и.], 2017. — Т. 3: Основатели эрзянской и мокшанской философии: Тюштян, С. Д. Эрзя, Т. В. Васильев, А. И. Сухарев, А. М. Шаронов. Мокшанский центр мордовской философии Б. Ф. Кевбрина. Этноэрзянский и общемордовский центр этномузыки Н. И. Бояркина. — 2017. — 257 с. : ил., портр.; ISBN 978-5-9909702-4-3
2. Головина Л. А. Страницы семейного архива // Васильев Т. В. Мордовия. — Саранск, НИИ Гуманитарных наук при Правительстве Республики Мордовия, 2007. — С. 8–28.
3. Мартышкин В. Н. Личность, профессиональная деятельность и государственно- правовые взгляды Т. В. Васильева // Судебная реформа 1864 года: история и современность: материалы Всерос. науч.-практ. конф. (Саранск, 27 нояб. 2014 г.). — Саранск: ЮрЭксПрактик, 2014. — С. 79-81. — (Страницы истории).
4. Мартышкин В. Н. Реабилитирован посмертно… :(Личный и профессиональный подвиг выдающегося мордовского правоведа Тимофея Васильева // Юридическая наука. — 2013. — № 3. — С. 137—147.
5. Мартышкин В. Н. Тимофей Васильев — патриот, правовед, просветитель // Правосудие в Республике Мордовия. — 2013. — № 7.
6. Сушкова Ю. Н., Мартышкин В. Н. Жизнь в борьбе. — Саранск, 2013. — 200 с. : ил., портр.
7. Тязин Е. Н. Первый председатель Мордовского окружного суда Т. В. Васильев // Правосудие в Республике Мордовия. — 2010. — № 2.
8. Тязин Е. Н. Т. В. Васильев: незабытый сын мордовского народа // Социально-политические науки. — 2012. — № 3.