Итальян теле

Итальян теле
Телдең үҙатамаһы	italiano, lingua italiana
Илдәр	Италия Швейцария Ватикан Сан-Марино
Идара итеүсе ойошма	Делла Круска Академияһы
Был телдә һөйләшеүселәр һаны	65 млн. (2012)
Классификация
Һинд-европа телдәре италийские языки романские языки итало-романские языки Итальян
Әлифба	Итальянский алфавит[d] һәм Латин алфавиты
Тел коды
ГОСТ 7.75–97	ита 235
ISO 639-1	it
ISO 639-2	ita
ISO 639-3	ita
Был телдә Википедия

Италья́н теле (italiano, lingua italiana) — Италия, Ватикан (латин теле менән бер рәттән), Сан-Марино һәм Швейцарияның (немец, француз һәм ретороман теле менән бер рәттән). Хорватия һәм Словенияның ҡайһы бер округтарында икенсе рәсми тип таныла.

Итальян теле Италияла таралған ябай латин теле нигеҙендә барлыҡҡа килә. Урта быуаттарҙа, Италияла бер нисә айырым дәүләт булған дә-үерҙә, дөйөм әҙәби тел булмаған, шулай ҙа төрлө диалекттарҙа яҙылған яҙма ҡомартҡылар һаҡланып ҡалған. Яңырыу осоро (Ренессанс) ваҡытынан алып, Тоскана, дөрөҫөрәге — Флоренция диалекты өҫтөнлөк ала башлай, сөнки был телдә Данте, Петрарка һәм Боккаччо яҙа. Шулай ҙа, зыялы кешеләр итальян телен «ябай халыҡ теле» — volgare тип иҫәпләй, классик латин телен унан өҫтөн ҡуя. XVIII—XIX быуаттарҙа дөйөм Тоскана диалектына нигеҙләнгән итальян әҙәби теле формалаша, ул төньяҡ һәм көньяҡ идиомдары араһындағы урынды биләй. Шулай ҙа Италияла бик күп диалект һаҡлана, улар араһында бик ҙур айырма бар: тарихи күҙлектән ҡарағанда, төньяҡ диалекттары галл һәм роман телдәре, ә көньяҡ диалекттар — италий һәм роман телдәре ҡушылыуҙан барлыҡҡа килгән. Диалекттарҙан тыш, бер нисә итальян әҙәби теленең бер нисә төбәк төрө бар. Шулай уҡ итальян теленең диалекты тип иҫәпләнмәгән, бер нисә айырым тел (идиом) бар, мәҫәлән, сардин теле һәм фриул теле).

Итальян теле төҙөлөшө роман телдәре төҙөлөшөнә оҡшаш. Фонологияла өндәрҙең һүҙ мәғәнәһенә тәьҫире бик көслө булмаһа ла асыҡ һәм ябыҡ һуҙынҡыларҙы яңы роман телдәрендәге кеүек (француз, португал, каталон телдәре) формаль ҡапма-ҡаршы ҡуйыу бар. Лексикала төп латин һүҙҙәренән тыш латин теленән һуңыраҡ ингән «китап» һүҙҙәре бар.

Яҙмаһы

Итальянский алфавит (alfabeto)

Буква	Произношение	Название (ит.)	Название (рус.)
A a	[a]	a	а
B b	[b]	bi	би
С с	[k], [ʧ]	сі	чи
D d	[d]	di	ди
E e	[e], [ɛ]	e	э
F f	[f]	effe	эффе
G g	[g], [ʤ]	gi	джи
H h	[—] см. текст	acca	акка
I i	[i], [j]	i	и
L l	[l]	elle	элле
M m	[m]	emme	эмме
N n	[n]	enne	энне
O o	[o], [ɔ]	o	о
P p	[p]	pi	пи
Q q	только в сочетании qu [kw]	cu	ку
R r	[r]	erre	эрре
S s	[s], [z]	esse	эссе
T t	[t]	ti	ти
U u	[u], [w]	u	у
V v	[v]	vu	ву
Z z	[ʣ], [ʦ]	zeta	дзета
Преимущественно для записи слов иностранного происхождения
J j	[j]	i lunga	и лунга
K k	[k]	cappa	каппа
W w	[v], [w]	vu doppia	ву доппиа
X x	[ks]	ics	икс
Y y	[i], [j]	ipsilon, i greca, i greco	ипсилон, и грека, и греко

Итальян телендә өҫтәлмә диакритикалар менән латин алфавиты ҡулланыла. Шулай уҡдиграфтар ҙа бар.

Итальян телендә c и g (o, u, a) өндәренән һуң [k] и [g] тип уҡыла, e, i өндәренән алда [ʧ] һәм [ʤ] тип уҡыла. Ике хәреф бергә килгәндә- «ci, gi + гласный» буква i уҡылмай, c и g аффрикаталар кеүек уҡығанды аңлата (ciao 'привет'/'пока' ['ʧao]), әгәр i өнөнә баҫым яһалмаһа (ударение). cie, gie хәҙерге телдә ce, ge([ʧe] һәм [ʤe]) кеүек яҙылғандан айырылмай. Улар ҡайһы бер һүҙ тамырында ҡулланыла (cieco 'слепой', ләкин ceco 'чешский') һәм һуҙынҡыларҙан һуң күплектә женский родтағы исемдәрҙә : valigia 'саквояж', мн. ч. valigie ( valige түгел). Триграф sci - [ʃ] тигәнде аңлата.

Звуки [k] и [g] перед i, e обозначаются ch, gh (ср. также sch [sk]): ghiaccio 'лед' [ˈg^jjaʧːo], che [k^je] 'что'.

h айырым өн билдәһе түгел. Ул ch, gh диграфтарында( һәм sch триграфында өсрай), башҡа телдәрҙән ингән һүҙҙәрҙә, ымлыҡтарҙа (ahi 'увы'), avere 'иметь' ҡылымының формаларын башҡа уның омонимдары формаларынан айырыу өсөн: ho 'я имею' (o 'или'), hai 'ты имеешь' (ai — слитная форма предлога a и артикля i), ha 'он(а) имеет' (a 'к'), hanno 'они имеют' (anno 'год').

gl һәм gn диграфтары— палаталь (йомшаҡ) сонанттар [ʎ] ('лль') һәм [ɲ] ('нь'). [ʎ] i хәрефенән башҡа хәреф менән яҙғанда,триграф gli итеп яҙыла: ср. gli [ʎi] ('льи') — артикль i, йәки 'ему'; ләкин migliaia [miʎˈʎaja] ('милья́я') 'тысяча'.

q хәрефе тик qu килеш кенә яҙыла- [kw]. Икеләтелгән qu - cqu триграфында: acqua 'вода', nacque '(он) родился' ( soqquadro 'беспорядок', biqquadro 'бекар' һүҙҙәренән тыш).

i һәм u - [i] һәм [u] һуҙынҡылары, шулай уҡ (глайд) [j] һәм [w] өндәре.Ғәҙәттә башҡа һуҙынҡы менән йәнәшә улар глайд була, әгәр уларға баҫым яһалмаһа йәки -ia. Был баҫым яҙмала күрһәтелмәй: Russia [ˈrus.sja] 'Россия', но trattoria [trat.to.ˈri.a] 'трактир'. Ләкин, capìi [ka.ˈpi.i] 'я понял'.

e һәм o хәрефтәре менән ябығыраҡ [e], [o] өндәре, йәки асығыраҡ [ɛ], [ɔ] өндәрен аңлата. Улар өҫтөндә акут йәки гравис билдәләре булмаһа, улар айырылмай: legge 'закон' ([ˈleʤːe]), ләкинlegge 'он(а) читает' ([ˈlɛʤːe]).

акут һәм гравис билдәләре тәү сиратта һуңғы ижектең баҫым менән әйтелгәнен аңлата, әгәр баҫымлы һуҙынҡы — i, u йәки a булһа, һәр саҡ гравис ҡуйыла: città 'город', gioventù 'юность', capì 'он(а) понял(а)'. Әгәр ҙә һуҙынҡы уртаса кимәлдәге булһа, асыҡлыҡ гравис аша бирелә, ә ябыҡлыҡ — акут аша бирелә: perché 'почему' [perˈke], tè [tɛ] 'чай' .

Бынан тыш акут һәм гравис билдәләре ҡайһы бер ваҡыт тулы баҫымлы формаларҙа бирелә, был уларҙы баҫымһыҙ омографтарҙан айырыу өсөн эшләнә, : dà 'он(а) даёт' и da 'от', sì 'да' и si '-ся' (ср. также è 'он(а) есть' и e 'и').

j хәрефе ҡайһы бер башҡа телдәрҙән ингән, традицион яҙылышын һаҡлап ҡалған һүҙҙәрҙә ҡулланыла (мәҫәлән, Juventus). Иҫке текстарҙа j --ioға бөткән исемдәрҙә күплек ялғауы: principj 'начала' (морфологически principi-i, ср. principio 'начало').

Лингвистик характеристикаһы

Фонетика һәм фонология

Һуҙынҡылар

Итальян телендәге монофтонг һуҙынҡылар түбәндәге таблицала бирелә:

Итальян теле һуҙынҡылары

	Алғы рәт	Урта рәт	Артҡы рәт
Верхние	i		u
Средне-верхние	e		o
Средне-нижние	ɛ		ɔ
Нижние		a

Морфология

Исем

Итальян телендә род бар :

Ике род: мужской (maschile) и женский (femminile). Килештәр юҡ, предлогтар ғына бар (di, a, da, con и т. д.).

алмаштар: io ('я'), tu ('ты'), lui ('он'), lei ('она'), noi ('мы'), voi ('вы'), loro ('они'). Формаль 'Вы' — Lei (берлеге) йәки Loro (күплек). Алмаштарҙың килештәре бар. Эйәлек сифаты: mio ('минең'), tuo ('һинең'), suo ('уның'/'её'), nostro ('беҙҙең'), vostro ('һеҙҙең'), loro ('уларҙың').

Итальян теле латин телендәге 'его'- 'ejus' юғалтҡан, уның урынына латин телендәге 'свой' һүҙен ҡуллана. Латинский 'их', eorum, шулай уҡ loro (от латинского illorum, 'тех') йәшәүен дауам итә, ул килештәр менән үҙгәрмәй ( *lora/*lori/*lore юҡ).

Һандар

Русский Итальянский IPA Один uno /ˈuno/ Два due /ˈdue/ Три tre /tre/ Четыре quattro /ˈkwattro/ Пять cinque /ˈtʃiŋkwe/ Шесть sei /ˈsɛi/ Семь sette /ˈsɛtte/ Восемь otto /ˈɔtto/ Девять nove /ˈnɔve/ Десять dieci /ˈdjɛtʃi/

Русский Итальянский IPA Одиннадцать undici /ˈunditʃi/ Двенадцать dodici /ˈdoditʃi/ Тринадцать tredici /ˈtreditʃi/ Четырнадцать quattordici /kwatˈtorditʃi/ Пятнадцать quindici /ˈkwinditʃi/ Шестнадцать sedici /ˈsɛditʃi/ Семнадцать diciassette /ditʃasˈsɛtte/ Восемнадцать diciotto /diˈtʃɔtto/ Девятнадцать diciannove /ditʃanˈnɔve/ Двадцать venti /ˈventi/

Русский Итальянский IPA Двадцать один ventuno /venˈtuno/ Двадцать два ventidue /ventiˈdue/ Двадцать три ventitré /ventiˈtre/ Двадцать четыре ventiquattro /ventiˈkwattro/ Двадцать пять venticinque /ventiˈtʃinkwe/ Двадцать шесть ventisei /ventiˈsɛi/ Двадцать семь ventisette /ventiˈsɛtte/ Двадцать восемь ventotto /venˈtɔtto/ Двадцать девять ventinove /ventiˈnɔve/ Тридцать trenta /ˈtrenta/

Русский	Итальянский	IPA
сто	cento	/ˈtʃɛnto/
тысяча	mille
две тысячи	duemila
две тысячи двенадцать {2012}	duemiladodici

Ҡылым

Ҡылымдың өс төрлө спряжениеһы бар.

	-are parlare	-ere vendere	-ire dormire / capire
io	-o	-o	-o / -isco
tu	-i	-i	-i / -isci
lui, lei, Lei	-a	-e	-e / -isce
noi	-iamo	-iamo	-iamo
voi	-ate	-ete	-ite
loro	-ano	-ono	-ono / -iscono

Шулай уҡ ҡарағыҙ

• Итальянская традиция произношения латыни (п. 4.2.1)

Әҙәбиәт

• Большая российская энциклопедия : [в 35 т.] / гл. ред. Ю. С. Осипов. — М. : Большая российская энциклопедия, 2004—2017.
• Fabrizio Berloco. The Big Book of Italian Verbs: 900 Fully Conjugated Verbs in All Tenses. With IPA Transcription, 2nd Edition. — Lengu, 2018.
• Жолудева Л. И. Староитальянский язык: Фонетика. Морфология. Хрестоматия текстов XIII—XIV вв. М.: ЛЕНАНД, 2014. — 144 с. ISBN 978-5-9710-1315-0.
• Зорько Г. Ф., Майзель Б. Н., Скворцова Н. А. Большой итальянско-русский словарь. М.: Русский язык, 2002. — 1018 с. — ISBN 5-200-03056-0.
• Pietro Mauri. I suoni delle lingue, i suoni dell'italiano. — Болонья: Il Mulino, 2006.
• Prati A. Vocabolario etimologico italiano. Torino, 1951.
• Bongioanni A. Nomi e cognomi. Torino, 1928.

Һылтанмалар

• Аничков Е. В. Итальянский язык // Брокгауз һәм Ефрондың энциклопедик һүҙлеге: 86 томда (82 т. һәм 4 өҫтәмә том). — СПб., 1890—1907. (рус.)