Эстәлеккә күсергә

Мандоки Иштван Конгур

Википедия — ирекле энциклопедия мәғлүмәте
Мандоки Иштван Конгур
мадьярса  Mándoky Kongur István
Зат ир-ат[1]
Гражданлыҡ  Венгрия[1]
Тыуған көнө 10 февраль 1944({{padleft:1944|4|0}}-{{padleft:2|2|0}}-{{padleft:10|2|0}})[2]
Тыуған урыны Карцаг[d], Яс-Надькун-Сольнок[d], Венгрия
Вафат булған көнө 22 август 1992({{padleft:1992|4|0}}-{{padleft:8|2|0}}-{{padleft:22|2|0}}) (48 йәш)
Вафат булған урыны Махачҡала, Рәсәй
Ерләнгән урыны Кеңсай зыяраты[d]
Һөнәр төрө лингвист
Эшмәкәрлек төрө Төркиәт
Уҡыу йорто Будапешт университеты[d]
Ғилми исеме профессор[d]
Ғилми дәрәжә филология фәндәре докторы[d]
Изображение памятной доски
 Мандоки Иштван Конгур Викимилектә

Иштван Конгур (Коныр) Мандока[3] (мадьярса  Mándoky Kongur István; 1944 йылдың 10 февралендә Венгрияла, Карцагта тыуған — 1992 йылдың 22 авгусында Дағстанда, Махачҡалала вафат була, Алматыла, Ҡаҙағстанда ерләнгән) — венгр ғалимы, төркиәтсе, филология фәндәре докторы, профессор[4].

Биографияһы

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Тыуған ваҡыттағы исеме һәм фамилияһы — Мандоки Иштван, олоғайған йәшендә үҙ ғаиләһенең тәүге — Конгур фамилияһын ҡабул итә, ҡайһы бер мәғлүмәттәр буйынса, вафатына тиклем, исемен Атлан тип алмаштыра[5]. Мандоки- боронғо венгр (кун) аристократтары.

Бала саҡта совет ҡаҙаҡ һалдатынан ҡаҙаҡ телендә һөйләшергә өйрәнә[5]. Карцаг ауыл хужалығы техникумын (башҡа мәғлүмәттәр буйынса, ауыл хужалығы һөнәри урта мәктәбен), ә 1968 йылда— Будапешт университеты, филология факультетын[6] (башҡа мәғлүмәттәр буйынса, тарих-филология факультеты) тамамлай, профессор Дьюла Неметта. шөғөлләнә. Университетты тамамлағас, шунда уҡ төркиәт кафедраһында ассистент булып эшләй. 1970 йылда ул «Добрудж татарҙарының тел ғилеме буйынса тикшеренеүҙәре» темаһы буйынса диссертация яҡлай. 1974 йылда Монголия буйлап сәйәхәт итә, төрлө фольклор һәм этнографик мәғлүмәттәрҙе яҙып ала. 1976 йылда Алматыға, 1980 йылда — Башҡортостан һәм Татарстанға килә. 1981 йылда «Венгрия ҡомандары теленә ҡарата документаль сығанаҡтар»[7] темаһы буйынса докторлыҡ диссертацияһы яҡлай

Европаның төрки телле этник төркөмдәрен өйрәнә. Анатолия, Ҡаҙағстан, Урта Азия, Монголия[4] буйлап экспедицияларҙа ҡатнаша.

1992 йылдың 22 авгусында Махачкала ҡалаһында вафат була, 1992 йылдың 3 сентябрендә Алматыла Кенсай зыяратында ерләнгән.

Ғаиләһе

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Атаһы — Мандоки Ҡолан Шандор, әсәһе — Ҡараси Ҡочҡар Ержебет, сығышы буйынса икеһе лә кун (Венгрияның ассимиляцияланған ҡыпсаҡтары). Ҡатыны — Мандоки Онғәйшә Маҡсумҡызы — ҡаҙаҡ ырыуы адай ҡыҙы, ул — Атлан Мандоки.

Фәнни эшмәкәрлеге

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Европа ҡыпсаҡ ғилеменә нигеҙ һала. Төп фәнни ҡыҙыҡһыныуҙары — ҡыпсаҡ-төрки филология, мадьярҙарҙың боронғо тарихы, кундарҙың (Венгрия ҡыпсаҡтарының) этнографияһы һәм этник тарихы, ҡаҙаҡ-кун-башҡорт телдәре һәм этнографияһы параллелдәре. Венгр, немец, француз, ҡаҙаҡ һ. б. телдәрҙә ҡырҡтан ашыу мәҡәлә баҫтырған. Төп фәнни хеҙмәте «Остатки кунского (кыпчакского) языка в (в мадьярской лексике, письменных памятниках, топонимах) Венгрии» (A kun nyelv magyarországi emlékei, 1975).

Полиглот. Утыҙҙан ашыу телде белгән, европа телдәренән, туған венгр теленән башҡа, немец, француз, инглиз, румын телдәрен белгән, төрки телдәрҙең барыһында ла тиерлек һөйләшкән[6]. Ҡаҙаҡ бала саҡтан үҙләштерә. Төрки телле халыҡтарҙың фольклоры һәм әҙәбиәте әҫәрҙәрен венгр теленә тәржемә итә. Тәржемәләр китабы . Б Момыш улының «Ушкан уя» («Беҙҙең ғаилә» йәки Осҡан оя)[4] китабын тәржемә итә.

Венгрияла уны Башҡорт иле һәм Волга буйы тарихын өйрәнеүсе тип атайҙар. Ғалим башҡорт- мадьяр ырыуҙары исемдәрен дә сағыштырып өйрәнә (Foglalkozott a baskír-magyar törzsnevek kérdésével is). Ике халыҡтың туғанлығы тураһында башҡорт легендаларында ла һөйләнелә икәнен венгрҙарҙың иҫенә төшөрөп тора. Фәнни тикшеренеүҙәрен Монголияла йәшәгән аҙ һанлы халыҡтар араһында ла алып бара. Шулай уҡ ул тыва телен дә өйрәнә. Үҙ хеҙмәттәрен һәм йыйынтыҡтарын ул йыш ҡына Андраш Бектур псевдонимы менән Яшкунсагта нәшер итә. М.Иштван Конгурҙың «Венгрияла кун теле эҙҙәре» докторлыҡ диссертацияһы 1981 йылда баҫтырыла. Унда ғалимдың шул ваҡытҡа туплаған материалдары урын алған, тик был хеҙмәт венгр кундары теле тураһында тулы мәғлүмәт бирмәй (1981-ben készült el „A kun nyelv magyarországi emlékei” című kandidátusi tudományos értekezése, amely addigi kutatásainak fontosabb eredményeit tartalmazza, de még nem teljes összefoglalója a hazai kun nyelvemlékeknek) .

Танылыуы һәм наградалары

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
  • Төрки халыҡтар мәҙәниәте буйынса тикшеренеү эше өсөн Венгрия Фәндәр Академияһының «Постумус» премияһына лайыҡ булды (1993)[4][6].
  • Ғалимға арналған документаль фильм «Иштван Коныр Мандоки» (реж. Миргалым Есыркепов, сценарий авторы Масал Ернар), Ҡаҙағстан, 2015)[8][9], «Ҡыпсаҡтың тәүге юл ярыусыһы» (реж. Шомфай Кара Давид, Венгрия, 2017)[10]
  • [11][12] Алматы ҡалаһының 154-се мәктәбе һәм бер урамы (Алатау һәм Медеусок районы) Мандоки исемен йөрөтә[13].
  • Ҡырғыҙ Ғилми академияһы Мандокиға үлгәндән һуң филология фәндәре докторы тигән маҡтаулы исем бирҙе.
  • Будапешт ҡалаһында ғалим йәшәгән Бела Барток урамындағы 52-се йортҡа мемориаль таҡтаташ ҡуйылды.
  • 2014 йылдың аҙағында Астанала ғалимдың иҫтәлегенә арналған халыҡ-ара форум үткәрелде[14].
  • Ғалим тормошо тураһында «Тіспен туған Қоңыр бақсы — Одинокое дерево» тигән китап донъя күрҙе (автор Ернар Мәсәлим) .
  • Иштван Коныр исемен Алматы ҡалаһындағы урам йөрөтә.

Иҫкәрмәләр

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
  1. ↑ 1,0 1,1 Bibliothèque nationale de France идентификатор BNF (фр.): платформа открытых данных — 2011.
  2. ↑ Bibliothèque nationale de France István Mándoky Kongur // идентификатор BNF (фр.): платформа открытых данных — 2011.
  3. ↑ Мандоки — фамилия, Иштван — имя
  4. ↑ 4,0 4,1 4,2 4,3 Иштван, Коныр Мандоки // Казахстан. Национальная энциклопедия. — Алматы: «Қазақ энциклопедиясы», 2005. — Т. II. — ISBN 9965-9746-3-2.
  5. ↑ 5,0 5,1 Торма Йожеф. Кровное братство Мандоки Конгур Иштвана. Проект Кумыкский мир (30 июнь 2009). Дата обращения: 5 ғинуар 2019. 2019 йыл 6 ғинуар архивланған.
  6. ↑ 6,0 6,1 6,2 КОНЫРУ ИСПОЛНИЛОСЬ БЫ 73 ГОДА... Проект e-history.kz. Дата обращения: 5 ғинуар 2019. 2019 йыл 6 ғинуар архивланған.
  7. ↑ Конгур Иштван Мандоки. Проект Кумыкский мир. Дата обращения: 5 ғинуар 2019. 2019 йыл 6 ғинуар архивланған.
  8. ↑ Иштван Коныр Мандоки. ПроектArtdoc Media. Дата обращения: 5 ғинуар 2019. 2019 йыл 6 ғинуар архивланған.
  9. ↑ Фильм об известном венгерском тюркологе показали в Алматы Все права защищены. Дата обращения: 5 ғинуар 2019.(недоступная ссылка)
  10. ↑ Айгуль БЕЙСЕНОВА. Дух родства. Интернет-издание Деловой Казахстан (18 май 2017). Дата обращения: 5 ғинуар 2019. 2019 йыл 6 ғинуар архивланған.
  11. ↑ Жанар КАНАФИНА. Венгры и казахи – корни общие. ТОО "Агентство Kazakhstan Today" (5 июль 2013). Дата обращения: 5 ғинуар 2019.
  12. ↑ Коныр Мандоки – золотой мост между казахами и венграми. «РГ «Егемен Қазақстан» (20 март 2018). Дата обращения: 5 ғинуар 2019. 2019 йыл 6 ғинуар архивланған.
  13. ↑ ЗОВ СТЕПНЫХ ПРЕДКОВ. ЛАСЛО КУН И ИШТВАН МАНДОКИ (15 май 2017). Дата обращения: 5 ғинуар 2019. 2019 йыл 6 ғинуар архивланған.
  14. ↑ Лаура СУЛЕЙМЕНОВА. Зов степных предков. Еженедельная газета «Ак Жайык» (30 октябрь 2014). Дата обращения: 5 ғинуар 2019.

Әҙәбиәт

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
  • «Ұлы Даланың біртуар ұлы». Алматы. 2008
  • Ернар Масалим. «Тіспен туған Қоңыр бақсы — Одинокое дерево». ExpressPro, Алматы 2008.
  • Ақас Тәжуітов. «Қоңыр Иштван — ұлттық идея айшығы». «Алтын орда. 09.03.2001ж.
  • Тұрсынбек Кәкішұлы „Қыпшақ Қоңырдың екі хаты“..
  • Бабақұмар Қинаят, „Тегі қыпшақ тамыры Ұлы Дала“ // Қазақстан әйелдері, 2003
  • Біләл Қуаныш, „Тегін тереңнен іздеген Коныр“ // Ана Тілі, 2009, 22 февраль
  • Саламат Өтемісұлы, Қайран Қоңыр».. «Мәдениет» журналы. № 2, 15-31.01.93, 1-14 бет.
  • Жолдасбеков М. «Иштван Қоңыр Мандоки». . «Егеменді Қазақстан» 1992ж, 29 тамыз
  • Ахас Тажутов. «Коныр Иштван как символ национальной идеи». . «Мегаполис». № 8 (16) 28 февраль 2001.
  • Ернар Мәсәлім. «Қоңыр қазаққа қажет». Ернар Мәсәлім. «Қазақ әдебиеті» № 11 18.03.2005ж.
  • Ернар Масалим. «Одинокое дерево не обойду». «Қазақ және әлем әдебиеті». № 2,3. 2006ж.
  • Масалим Ернар. «О западных» казахах и «восточных» венграх. «Страна и мир». № 26. 01.06.2005ж. 6стр.
  • Ернар Мәсәлім. «О, аруақ! Меңзей көр Балатонға барар жолды!». «Қазақ және әлем әдебиеті». № 6, 2006ж.
  • Ернар Мәсәлім. «Аруах, укажи мне дорогу на Балатон…». «Қазақ және әлем әдебиеті». № 3, 2005ж.
  • Ернар Мәсәлім. «Іштуан Қоңыр қозым — ай, Бәйгеден озған бозым — ай». «Алматы Ақшамы» № 68 07.06.2006ж
  • Ернар Мәсәлім. «Қазақта Иштванды кім білмейді?!»."Президент және халық". № 6 10.01.2006ж.
  • Ернар Масалим. «Осы жұрт Мандокиді біле ме екен?». «Дала мен қала». № 19 13.05.2005ж.
  • Ернар Мәсәлім. «Балатонға барар жол». Ернар Мәсәлім. «Президент және халық». № 16 21.04.2006ж.
  • Ернар Мәсәлім.. «Осы жұрт Мандокиді біле ме екен?». «Дала мен қала» № 19. 13.05.2005ж.

Һылтанмалар

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Был мәҡәләлә «Ҡаҙағстан. Милли энциклопедия» (1998—2007) материалдары ҡулланылды, барлыҡ материалды «Қазақ энциклопедиясы» редакцияһы Creative Commons BY-SA 3.0 Unported лицензияһы буйынса тәҡдим итте.

«https://ba.wikipedia.org/w/index.php?title=Мандоки_Иштван_Конгур&oldid=1273432» битенән алынған