Минералогия

Ҡалып:Комплексная наукаМинералогия (лат. minera.бор. грек. λόγος. Минералдар тураһындағы фән уларҙың тышҡы ҡиәфәтен, геометрик формаларын (кристаллография), физик үҙенсәлектәрен (кристальлофизика) һәм химик составын һәм үҙенсәлектәрен өйрәнә (кристаллалохимия).^[1]^[2] Хәҙерге минералогия минералдарҙың структураһы үҙенсәлектәрен, уларҙың барлыҡҡа килеү һәм үҙгәреү процестарын һәм шарттарын, уларҙың тәбиғәттә бергә йәшәү законлыҡтарын, шулай уҡ уларҙы синтезлау һәм ҡулланыуҙың шарттарын һәм ысулдарын да өйрәнә.

Минералогия минералдарҙы, уларҙың генезисы, классификацияһы мәсьәләләрен өйрәнеүсе геология фәндәре иҫәбенә инә. Минералогия минералдарҙың составын, үҙенсәлектәрен, структураһын һәм барлыҡҡа килеү шарттарын да өйрәнә.^[3]

Минерало́г — минералогия менән шөғөлләнгән ғалим; минералогия буйынса белгес (фәнни мөхиттә «а» хәрефенё баҫым ҡабул я8ала; минеролог^[4] әйтелеше иҫкергән тип һанала).^[5]

Минералогия тарихы

Минералогия геология циклы фәндәренең иң боронғоһо. Ул геологияны үҙ аллы фәнни йүнәлешкә рәсмиләштергәнгә тиклем үк барлыҡҡа килә. Минералдарҙың тәүге тасуирламаларын боронғо грек фәйләсуфтары эшләй. Артабан минералогия үҫешенә тау эше булышлыҡ итә.

Минералогия термины хәҙерге төшөнсәһенән күпкә киңерәк (универсаль һәм энциклопедикерәк) була. 1636 йылда уны әҙәбиәткә итальян натуралисы Бернард Цезиус (Bernard Cesius) бөтә тәбиғи ҡаҙылма есемдәр тураһындағы фән өсөн индерә.^[6]

А. Г. Вернер (1749-1817) тасуирлаусы диагностик минералогияны булдыра, һәм минералогия (хәҙерге аңлауҙа фән булараҡ) тәбиғәт белеменең формаль берҙәм геологик-минералогик йүнәлешенән айырып күрһәтә.

1780 йылда ошо йүнәлештәргә бүлгән:

Геогнозия — хәҙерге аңлатмала дөйөм һәм динамик геология,
Ориктогнозия — хәҙерге аңлатмала ьинералогия һәм петрология (петрография)
Тау сәнғәте — хәҙерге аңлатмала тау эше.

Минералогия аныҡ тикшеренеү объектын ала (минералдарҙан тау тоҡомдары һәм ташҡа әүерелгәндәр айырыла), өйрәнеүҙең яңы тасуирлау ысулдары, классификация, номенклатура һәм студенттарҙы уҡытыу курстары булдырыла. А. Г. Вернер Фрайберг тау мәктәбендә һәм төрлө илдәрҙән килгән бик күп уҡыусыларында уның минералогия тәғлимәте дөйөм танылыу ала.^[7]

Рәсәйҙә

Рәсәйҙә беренсе минералог В. М. Севергин (17651826) була^[8], ул В. Ломоносовтың идеяларын дауам итеүсе.

Ул ҡаҙылма есемдәрҙе түбәндәгеләргә бүлә:

Ябай ҡаҙылма есемдәр — минералдар
Ҡатмарлы ҡаҙылма есемдәр — тау тоҡомдары һәм фоссилиялар

1804 йылда В. М. Севергин гимназиялар өсөн минералогия дәреслеген баҫтырып сығара.^[9]

А. Г. Бетехтиндың хәҙерге минералогия дәреслеге (1897[[1962) буйынса бик күп ватан минералогтары уҡып сыға.^[10]^[11]

Бер-береһе менән бәйле фәндәр һәм йүнәлештәр

Минералогияла физика, химия һәм башҡа тәбиғи фәндәрҙең ҡаҙаныштары әүҙем ҡулланыла. Мәҫәлән, метеориттарҙы һәм башҡа планеталарҙан килгән өлгөләрҙе минералогик өйрәнеү Ҡояш системаһы тарихының һәм планеталар формалашыу процестарының күп яңылыҡтарын белергә мөмкинлек бирә. Кометтар, метеорҙар, башҡа күк есемдәренең минераль составын өйрәнеү, шулай уҡ астероидтар спектроскопияһы, кометалар һәм туҙан, тотош йондоҙҙар тирәһендәге тирәһендәге астронология һәм астронология, минералогия, минералдар фәне менән шөғөлләнә.

Минералогия сиктәрендә формалашҡан, ә һуңынан үҙ аллы булып киткән фәндәр:

Кристаллография
Петрография / Петрология
Учение о полезных ископаемых
Геохимия
Кристаллохимия
Генетическая (устар. динамическая) минералогия — онтогения минералов.
Экспериментальная минералогия

Ойошмалар

Международная минералогическая ассоциация (The International Mineralogical Association, IMA).
Европейский минералогический союз
Российское минералогическое общество
Минералогический музей имени А. Е. Ферсмана

Шулай уҡ ҡарағыҙ

Рәсәйҙең минералогия музейҙары
Минералогияла эпонимдар

Иҫкәрмәләр

↑ Словарь иностранных слов. М.: Русский язык, 1979.
↑ Минералогия // Малый энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 4 томах. — СПб., 1907—1909.
↑ Земятченский П. А. Минералогия // Брокгауз һәм Ефрондың энциклопедик һүҙлеге: 86 томда (82 т. һәм 4 өҫтәмә том). — СПб., 1890—1907. (рус.)
↑ Минеро́лог // Толковый словарь русского языка / под ред. Д. Н. Ушакова. — М.: Государственное издательство иностранных и национальных словарей, 1938. — Т. 2.
↑ Ошибка: не задан параметр |заглавие= в шаблоне {{публикация}}.
↑ Cuvier G., Magdeleine De Saint-Agy M. Histoire des sciences naturelles, depuis leur origine jusqu'à nos jours, chez tous les peuples connus professée au Collége de France par Georges Cuvier: Deuxième partie, comprenant les 16. et 17. siècles. T. 2. Fortin, Masson et cie., 1841. 558 p. (P. 238) 2016 йыл 18 сентябрь архивланған.
↑ Гунтау М., Мюльфридель В. Труды Абраама Готтлоба Вернера по минералогии и геологии // История геологии. Ереван: Изд-во АН Армянской ССР, 1970. С. 327—337.
↑ Севергин В. М. Всеобщие рассуждения о минералогии, чит. адъюнктом Василием Севергиным во время открытого прохождения минералогии при Академии наук летом 1792 г. // Новые ежемесячные сочинения. 1792. Ч. 74. С. 70-99; Продолжение всеобщих рассуждений // Там же. 1792. Ч. 75. С. 61-75; Ч. 76. С. 53-71; Продолжение всеобщих примечаний <…> в заключение открытого прохождения минералогии летом 1792 г. // Там же. 1793. Ч. 79. С. 84-93.
↑ Севергин В. М. Краткое начертание минералогии, сочиненное в пользу губернских гимназий, коллежским советником и кавалером Вас. Севергиным и напечатанное от главных училищ правления. СПб.: тип. ИАН, 1804. III, 134, VII с.; 2-е изд. 1810. III, 134, VII, [1] с.
↑ Бетехтин А. Г. Минералогия. М.: Госгеолиздат, 1950. 956 с.
↑ Бетехтин А. Г. Курс минералогии: учеб. пособие для студ. высш. учеб. завед., направление 130300. Прикладная геология. М.: Кн. дом Университет, 2008. 738 с.; 2-е изд., испр. и доп. 2010. 735 с.; 3-е изд., испр. и доп. 2014. 735 с.

Әҙәбиәт

[ Минералогия] — Ҙур совет энциклопедияһында мәҡәлә
Земятченский П. А. Минералогия // Брокгауз һәм Ефрондың энциклопедик һүҙлеге: 86 томда (82 т. һәм 4 өҫтәмә том). — СПб., 1890—1907. (рус.)
Гунтау М. История возникновения минералогии как естественной дисциплины // История геологии. М.: Наука, 1984. С. 80-85 (27 МГК. [Москва, 4-14 авг. 1984]. Секц. С 21; Доклады Т. 21).
Григорьев Д. П., Шафрановский И. И. Выдающиеся русские минералоги. М. — Л., АН СССР, 1949, 273 с.

Һылтанмалар

Минералогия форумы минералдарҙы һәм тау тоҡомдарын тикшереү
Минералогияһы "минералдар Каталогы»на
[www.mining-enc.ru/m/mineralogiya / Минералогия] сайтта «Тау энциклопедияһы»
Минералдарҙың IMA-нан рәсми исемлеге
Минералдарҙың рәсми булмаған исемлеге. Рәсәй тәбиғи тарих музейы сайтында йыйылған 11000-дән ашыу минерал һәм синоним бар 2022 йыл 19 февраль архивланған.

[1] Словарь иностранных слов. М.: Русский язык, 1979.

[2] Минералогия // Малый энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 4 томах. — СПб., 1907—1909.

[3] Земятченский П. А. Минералогия // Брокгауз һәм Ефрондың энциклопедик һүҙлеге: 86 томда (82 т. һәм 4 өҫтәмә том). — СПб., 1890—1907. (рус.)

[4] Минеро́лог // Толковый словарь русского языка / под ред. Д. Н. Ушакова. — М.: Государственное издательство иностранных и национальных словарей, 1938. — Т. 2.

[5] Ошибка: не задан параметр |заглавие= в шаблоне {{публикация}}.

[6] Cuvier G., Magdeleine De Saint-Agy M. Histoire des sciences naturelles, depuis leur origine jusqu'à nos jours, chez tous les peuples connus professée au Collége de France par Georges Cuvier: Deuxième partie, comprenant les 16. et 17. siècles. T. 2. Fortin, Masson et cie., 1841. 558 p. (P. 238) 2016 йыл 18 сентябрь архивланған.

[7] Гунтау М., Мюльфридель В. Труды Абраама Готтлоба Вернера по минералогии и геологии // История геологии. Ереван: Изд-во АН Армянской ССР, 1970. С. 327—337.

[8] Севергин В. М. Всеобщие рассуждения о минералогии, чит. адъюнктом Василием Севергиным во время открытого прохождения минералогии при Академии наук летом 1792 г. // Новые ежемесячные сочинения. 1792. Ч. 74. С. 70-99; Продолжение всеобщих рассуждений // Там же. 1792. Ч. 75. С. 61-75; Ч. 76. С. 53-71; Продолжение всеобщих примечаний <…> в заключение открытого прохождения минералогии летом 1792 г. // Там же. 1793. Ч. 79. С. 84-93.

[9] Севергин В. М. Краткое начертание минералогии, сочиненное в пользу губернских гимназий, коллежским советником и кавалером Вас. Севергиным и напечатанное от главных училищ правления. СПб.: тип. ИАН, 1804. III, 134, VII с.; 2-е изд. 1810. III, 134, VII, [1] с.

[10] Бетехтин А. Г. Минералогия. М.: Госгеолиздат, 1950. 956 с.

[11] Бетехтин А. Г. Курс минералогии: учеб. пособие для студ. высш. учеб. завед., направление 130300. Прикладная геология. М.: Кн. дом Университет, 2008. 738 с.; 2-е изд., испр. и доп. 2010. 735 с.; 3-е изд., испр. и доп. 2014. 735 с.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]