Мәскәй әбей

Мәскәй әбей — башҡорт мифологияһында яуыз йән эйәһе. Хөрәфәттәр, тылсымлы әкиәттәр персонажы.

Тасуирламаһы

Башҡорттарҙың ышаныуҙары буйынса, Мәскәй әбей — үлгән сихырсының йәки йыназа уҡылмай күмелгән кешенең йәне. Төндә утлы шар рәүешендә осоп йөрөй, кешеләргә ауырыу, сихыр, зәхмәт ҡағылдыра.

Әкиәттәрҙә, төрлө ҡиәфәткә инеп, кешеләргә зыян килтергән ҡарсыҡ итеп һүрәтләнә. Кешеләрҙе ашай («Мәскәйҙең үлеме», «Шәғәле» һәм башҡа әкиәттәр), уларҙың ҡанын йәки елеген һура («Ете ҡыҙ», «Ҡамыр батыр» һәм башҡалар), башҡа ҡот осҡос яуызлыҡтар ҡыла. Мәскәй әбей геройға ярҙам иткән осраҡтар ҙа була — уға дөрөҫ юл күрһәтә, кәңәш бирә («Батша, егет, аждаһа»).

«Ҡуҙыйкүрпәс менән Маянһылыу» эпосында иһә Мәскәй бөтөнләй башҡа образда: кеше аяғы баҫмаған тауҙарҙа йәшәгән 500 йәшлек изге күңелле тылсым эйәһе итеп һүрәтләнә^[1]^[2]^[3].

Урыҫ мифологияһында

Мәскәйгә оҡшаш персонаждар күп халыҡтарҙың мифологияһында, шул иҫәптән, славяндарҙа (урыҫ халҡында) ла бар. Төп атамаһы — Баба-яга, уның төрлө варианттары бар.

Ба́ба-яга́ (рус. Яга, яга-баба, еги-баба, ягая, Ягишна, Ягабова, Егибоба; белор. Ба́ба-Яга́, Ба́ба-Юга́, Ягіня; укр. Баба-Язя, Язя, Язі-баба, Гадра; пол. jędza, babojędza; чех jezinka, Ježibaba^[4] «ведьма», «урман ҡарсығы»; в.-сер. баба jега; слов. jaga baba, ježi baba)^[5]^[6] — славян мифологияһы һәм фольклоры персонажы, бигерәк тә славян халыҡтарының тылсымлы әкиәттәрендә йыш осрай. Ул шөкәтһеҙ, тылсымлы нәмәләре булған, магияға эйә ҡарсыҡ итеп һүрәтләнә.Ҡайһы бер әкиәттәрҙә сихырсы ҡарсыҡ, убыр^[7]. Йышыраҡ — тиҫкәре персонаж, әммә ҡайһы бер осраҡтарҙа геройға ярҙам итеп тә ебәрә ^[8]. Урыҫ мифологияһынан тыш словак^[9] һәм чех^[10] әкиәттәрендә осрай.

Баба-яга тураһында яҙма рәүештә телгә алыу 1588 йылда булған — инглиз сәйәхәтсеһе Джильс Флетчер «Урыҫ дәүләте тураһында» тигән китабында уның хаҡында яҙған. Ул кешеләр табынған «алтын йәки яга-баба» тураһында ишетеп, Пермь крайына килгән дә бының буш хәбәр икәнен асыҡлаған^[11].

Мәскәй әбей образы фольклорҙа

Көнсығыш славяндарҙа

Славян фольклорында Мәскәй әбей бер нисә бер нисә тотороҡло атрибутҡа эйә: ул сихырлай, килелә (ступа) оса белә, урман ситендә тауыҡ боттарында урынлашҡан^[5]) һәм кеше һөйәктәре һәм баштары менән уратып алынған өйҙә йәшәй. Ул батыр егет егеттәрҙе һәм балаларҙы уларҙы ашау өсөн әүрәтә. Үҙенең ҡорбандарын эҙәрлекләгәндә эҙен һепертке менән юйҙыра. «Иван Царевич һәм Марья Моревна» әкиәтендә^[12] Яга Ягишна (Мәскәй әбей, һөйәк аяҡ) «алыҫ-алыҫта, ете диңгеҙ аръяғында, диңгеҙҙән алыҫ түгел ут йылғаһы артында» йәшәй, уның бейәләре бар. Яга — өс ен ҡыҙҙың (ҡайһы саҡта принцесса, геройҙың иҫ киткес кәләше), әкиәт геройы тарафынан үлтерелгән йыландың әсәһе^[5].

В. И. Даль былай тип өҫтәй: «Ул ябай сәсле ҡатын-ҡыҙ һәм билдекһеҙ күлдәктә»^[13].

Фольклор теорияһы һәм тарихы өлкәһендә иң күренекле белгес В. Я. Пропп фекеренсә, Мәйкәйҙең өс төрө айырыла: бүләк итеүсе (ул геройға әкиәт ат йәки тылсымлы предмет бүләк итә); балаларҙы урлаусы; һуғышсан, әкиәт геройы уның менән «ғүмер өсөн түгел, ә үлем өсөн» һуғыша һәм икенсе кимәлгә күтәрелә. Шул уҡ ваҡытта уның асыулы һәм агрессив булыуы уның төп һыҙаты булып тормай, әммә иррациональ холҡоноң күренеше генә булып тора.

Мәскәй әбейҙең фольклорҙағы ҡапма-ҡаршылыҡлы холҡо, беренсенән, урман хужабикәһе образы менән бәйләнгән, уны ҡыуандырырға кәрәк; икенсенән, яуыз йән эйәһе образы, ул балаларҙы ҡыҙҙырыу өсөн көрәккә һала. Уның был образы үҫмерҙәрҙе инициация йолаһы (индивидтың ниндәй ҙә булһа йәмәғәт төркөмө йәки мистик йәмғиәт сиктәрендә яңы үҫеш баҫҡысына күсеүе) аша үткәреүсе рухани (жрица) функцияһы менән бәйле^[14]. Күп әкиәттәрҙә Мәскәй геройҙы ашарға теләй, ләкин, ашатып-эсереп, йомғаҡ йәки серле белем биреп, ебәрә йәки герой үҙе ҡаса.

Уның образын ҡәбилә ҡурсалаусыларына ҡараған һәм тәбиғәт культы менән бергә хөрмәт ителгән боронғо тотемға табыныу менән бәйләйҙәр. Ул шулай уҡ ҡәбиләнең ҡурсалаусы рухы һыҙаттарына эйә, сөнки ул күрәҙә, әкиәттәрҙә геройҙы дөрөҫ юлға йүнәлтә, сөнки барыһын да белә. Усаҡ культы менән бәйле ҡурсалаусы ғаилә рухы булараҡ, уның атрибуттары бар, мәҫәлән, мейес, киле, төйгөс, көллөксә һеперткеһе^[15].

Көньяҡ славяндарҙа

Австрия Каринтияһының элекке славян ерҙәрендә «Баба-яга Пехтра» (нем. Pechtrababajagen) Крещение кисәһендә һәм Пепеле мөхите алдында йорттарҙы ҡарап сығыуҙа йола персонажы булып тора^[16]^[17]. Йола ваҡытында ҡайһы берҙә төркөмдәге бер кеше ағас аяҡта аҡһап йөрөй — иҫке тасуирламаларҙа Пехтраның ҙур «ҡаҙ» аяҡлы була. Помурье словендары Юрий көнөндә (Юрьев день) яҙҙы ҡаршылаған ваҡытта «Йәшел Юрий» йәки "Весника"ны үткәргән. Улар ҡышты Баба Яга тип атайҙар:

Оригинал
Zelenega Jurja vodimo,
Maslo in jajca prosimo,
Ježi-babo zganjamo,
Mladoletje trošimo!^[18]

Перевод
Зелёного Юрия водим,
Масло и яйца просим,
Бабу Ягу прогоняем,
Весну рассыпаем!

Сербияла, Черногорияла һәм Хорватияла уны Мөгөҙлө ҡарсыҡ тип атайҙар һәм һәм кескәй балалар шаярһа һәм йоҡларға теләмәһәләр ул килә тип ҡурҡытҡандар^[19].

Черногорияла (Рисан ҡалаһында), Масленицала Масленицаға кейенеү йолаһында ҡатнашыусыларҙың береһе Убырлы ҡарсыҡ («бабай әбейе») булып кейенә һәм ҡулында «бала» (ҡурсаҡ) йөрөтә. Был образ ата-бабаларҙы символлаштыра һәм алдағы йылға уңдырышлылыҡ тәьмин итә тип иҫәпләнә.

Экранда

Баба-яга ролендә иң күбе Георгий Милляр уйнаған, ул төшкән фильмдар:

«Василиса Прекрасная» (фильм, 1939)
«Морозко (фильм)» (1964)
«Огонь, вода и… медные трубы» (1967)
«Золотые рога» (1972)

Фильмдар

«Весёлое волшебство» (1969) — Валентина Сперантова
«В тринадцатом часу ночи» (1969) — Зиновий Гердт
«Лада из страны берендеев» (1971) — Майя Булгакова
«Баба-яга» (Франция-Италия, 1973).
«Новогодние приключения Маши и Вити» (1975) — Валентина Кособуцкая
«Как Иванушка-дурачок за чудом ходил» (1977) һәм «Сказка про влюблённого маляра» (1987)— Мария Барабанова
«Там, на неведомых дорожках…» (1982) һәм «После дождичка в четверг» (1985) — Татьяна Пельтцер (игелекле Баба-Яга)
«Лиловый шар (фильм)» (1987) — Светлана Харитонова
«Остров ржавого генерала» (1988) — Александр Леньков (робот Баба-Яга)
«Дед Мороз» (ингл. Father Frost) (1996) — Дональд О’Коннор
«Сказ про Федота-стрельца» (2001) — Ольга Волкова
«Чудеса в Решетове (фильм)» (2004) — Ёла Санько
«Лесная царевна» (2004) — Галина Морачева
«Новая старая сказка» (2006) — Елена Санаева
«Книга мастеров» (2009) — Лия Ахеджакова
«Приключения в Тридесятом царстве» (2010) — Анна Якунина
«Морозко (фильм, 2010)|Морозко» (2010) — Кристина Орбакайте
«Реальная сказка (фильм)» (2011) — Людмила Полякова
«Добрая фея» (Испания, 2015) — Макарена Риверо
«Польские легенды» (серия фильмов) (Польша, 2016) — Катаржина Поспех
«Последний богатырь» (2017) — Светлана Колпакова

Мультфильмдар

«Ивашко и Баба-Яга (мультфильм)|Ивашко и Баба-Яга» (1938)
«Гуси-лебеди (мультфильм)» (1949)
«Царевна-Лягушка (мультфильм, 1954)» (1954)
«Конец Чёрной топи» (1960)
«Про злую мачеху» (1966)
«Сказка сказывается» (1970)
«Царевна-Лягушка (мультфильм, 1971)» (1971)
«Василиса Прекрасная (мультфильм)» (1977)
«Два клёна» (1977)
«Жихарка» (1977)
«Летучий корабль (мультфильм)» (1979)
«Баба-яга против!» (1980)
«Ивашка из Дворца пионеров» (1981)
«А в этой сказке было так…» (1984)
«Домовёнок Кузя» (1985—1987)
«Ну, погоди! (выпуск 16)» (16-й выпуск) (1986)
«Уважаемый леший» (1988)
«Два богатыря (мультфильм)» (1989)
«Фантазёры из деревни Угоры (мультфильм)» (1994)
«Барток Великолепный» (1999)
«Бабка Ёжка и другие» (2006)
«Новые приключения Бабки Ёжки» (2008)
«Добрыня Никитич и Змей Горыныч» (2006; Россия)
"Про Федота-стрельца, удалого молодца (мультфильм)|" (2008; Россия)
«Иван Царевич и Серый Волк» (2011; Рәсәй)
«Три богатыря на дальних берегах» (2012; Рәсәй)
«Царевны» (2018; Роәсәй)

Шулай уҡ ҡара

Бефана
Калинов мост

Иҫкәрмәләр

↑ Башҡорт халыҡ ижады. Әкиәттәр. 1—2‑се кит. Өфө, 1976
↑ Башҡорт халыҡ ижады.1‑се т. Йола фольклоры. Өфө, 1995
↑ Башҡорт халыҡ ижады. 4‑се т. Эпос. Өфө, 1999
↑ Потебня А. А. «О мифическом значении некоторых поверий и обрядов» (1865) с. 270
↑ ^5,0 ^5,1 ^5,2 Петрухин, 2012, с. 614
↑ Дубровський, 1918, с. 5
↑ Гуманитарный словарь, 2002
↑ НИЭ, 2002, Обычно выступает в качестве враждебной человеку силы, реже — помощницы героя, с. 78
↑ Заколдованный замок
↑ Ян Деда и красная баба-яга
↑ Флетчер Д. Гл. XX. О пермяках, самоедах и лопарях // О государстве русском : [1588 г.] : [пер. с англ.]
↑ Иван-царевич и Марья Моревна
↑ Даль, 1880—1882
↑ Пропп, 2000
↑ Штемберг Андрей Сергеевич Герои русских народных сказок: кто они и почему ведут себя так, а не иначе? // Пространство и Время. — 2011. — В. 4. Архивировано из первоисточника 13 февраль 2021.
↑ Энциклопедия сверхъестественных существ. — Москва: Локид-МИФ, 2000 г.
↑ Валенцова, 2009, с. 18
↑ Pesmi obredne
↑ Babaroga 2013 йыл 27 сентябрь архивланған. (инг.)

Әҙәбиәт

урыҫ телендә

Баба-Яга // Российский гуманитарный энциклопедический словарь. — М.: Владос: Филологический факультет СПбГУ, 2002. — Т. 1. А – Ж. — ISBN 5-8465-0037-4.
Баба-Яга // Новая иллюстрированная энциклопедия. — М.: Большая Российская энциклопедия (издательство), 2002. — Т. 2. Ар – Би. — С. 78. — 256 с. — ISBN 5-85270-192-0.
Баба-яга // Брокгауз һәм Ефрондың энциклопедик һүҙлеге: 86 томда (82 т. һәм 4 өҫтәмә том). — СПб., 1890—1907. (рус.)
Перхта / Валенцова М. М. // Славянские древности: Этнолингвистический словарь : в 5 т. / под общ. ред. Н. И. Толстого; Институт славяноведения РАН. — М. : Межд. отношения, 2009. — Т. 4: П (Переправа через воду) — С (Сито). — С. 18–20. — ISBN 5-7133-0703-4, 978-5-7133-1312-8.
Яга 2 ; Баба // Толковый словарь живого великорусского языка : в 4 т. / авт.-сост. В. И. Даль. — 2-е изд. — СПб. : Типография М. О. Вольфа, 1880—1882.
Забылин М. Русский народ : его обычаи, обряды, предания, суеверия и поэзия. — М.: Издание книгопродавца М. Березина, 1880. — 616 с.
Топорков, Андрей Львович Откуда у Бабы-Яги ступа? // Русская речь (журнал РАН) : журнал. — 1989. — № 4. — С. 126—130. Архивировано из первоисточника 10 август 2017.(4.03.2016)
Яга / Петрухин В. Я. // Славянские древности: Этнолингвистический словарь : в 5 т. / под общ. ред. Н. И. Толстого; Институт славяноведения РАН. — М. : Межд. отношения, 2012. — Т. 5: С (Сказка) — Я (Ящерица). — С. 614. — ISBN 978-5-7133-1380-7.
Потебня А. А. Баба-Яга // О мифическом значении некоторых поверий и обрядов / добав. Лавровский, Пётр Алексеевич. — Чтения в обществе истории и древностей российских при Моск. Унив. — М. : в университетской типографии, 1865. — Кн. III. — С. 85—232.
Пропп В. Я. Гл. III: Таинственный лес // Исторические корни волшебной сказки. Научная редакция, текстологический комментарий И. В. Пешкова. — М.: Лабиринт, 2000. — С. 36—89. — 336 с. — ISBN 5-87604-008-8.
Степанов Ю. С. Баба-Яга // Константы. Словарь русской культуры. Опыт исследования. — М.: Школа «Языки русской культуры», 1997. — С. 87.
Георгий / Толстой H. И. // Славянские древности: Этнолингвистический словарь : в 5 т. / под общ. ред. Н. И. Толстого; Институт славяноведения РАН. — М. : Межд. отношения, 1995. — Т. 1: А (Август) — Г (Гусь). — С. 496–498. — ISBN 5-7133-0704-2.

башҡа телдәрҙә

Валодзіна Т., Прохараў А. Баба Яга, Ягня, Юга // Беларуская міфалогія. Энцыклапедычны слоўнік / С. Санько, Т. Валодзіна, У. Васілевіч і інш. — Мн.: Беларусь, 2004. — С. 34–35. — ISBN 985-01-0473-2. (белор.)
Дубровський В. Г. Словник московсько-український. — К.: Рідна мова, 1918. — 542 с.
Ivanova E. V. The Problem of Mysteriousness of Baba Yaga Character in Religious Mythology = Проблема загадочности образа Бабы-яги в религиозной мифологии // Journal of Siberian Federal University. Humanities & Social Sciences. — 2013. — Т. 12. — № 6. — P. 1857—1866.

Һылтанмалар

[1] Башҡорт халыҡ ижады. Әкиәттәр. 1—2‑се кит. Өфө, 1976

[2] Башҡорт халыҡ ижады.1‑се т. Йола фольклоры. Өфө, 1995

[3] Башҡорт халыҡ ижады. 4‑се т. Эпос. Өфө, 1999

[4] Потебня А. А. «О мифическом значении некоторых поверий и обрядов» (1865) с. 270

[Петрухин—2012——614-5] 5,0 ^5,1 ^5,2 Петрухин, 2012, с. 614

[Дубровський—1918——5-6] Дубровський, 1918, с. 5

[Гуманитарный_словарь—2002——-7] Гуманитарный словарь, 2002

[НИЭ—2002—Обычно_выступает_в_качестве_враждебной_человеку_силы,_реже_—_помощницы_героя—78-8] НИЭ, 2002, Обычно выступает в качестве враждебной человеку силы, реже — помощницы героя, с. 78

[9] Заколдованный замок

[10] Ян Деда и красная баба-яга

[11] Флетчер Д. Гл. XX. О пермяках, самоедах и лопарях // О государстве русском : [1588 г.] : [пер. с англ.]

[12] Иван-царевич и Марья Моревна

[Даль—1880—1882——-13] Даль, 1880—1882

[Пропп—2000——-14] Пропп, 2000

[15] Штемберг Андрей Сергеевич Герои русских народных сказок: кто они и почему ведут себя так, а не иначе? // Пространство и Время. — 2011. — В. 4. Архивировано из первоисточника 13 февраль 2021.

[16] Энциклопедия сверхъестественных существ. — Москва: Локид-МИФ, 2000 г.

[Валенцова—2009——18-17] Валенцова, 2009, с. 18

[18] Pesmi obredne

[19] Babaroga 2013 йыл 27 сентябрь архивланған. (инг.)

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]