Чех теле

Википедия — ирекле энциклопедия мәғлүмәте
Чех теле
Халыҡтың үҙенә үҙе биргән исеме

čeština, český jazyk

Илдәр

Чехия;
Словакия, Австрия, Хорватия;
Көнбайыш Европа илдәре;
Рәсәй;
АҠШ, Канада, Аргентина;
Австралия

Рәсми статусы

Чехия Чехия
Европа Берләшмәһе Европа Берләшмәһе
Региондар:
Австрия Австрия[1];
Босния һәм Герцеговина Босния һәм Герцеговина[1];
Хорватия Хорватия[1];
Словакия Словакия[1]

Идара итеүсе ойошма

Чех теле институты

Был телдә һөйләшеүселәр

10,62 млн чел.[2]

Статус

Хәүефһеҙлектә

Классификация
Категория

Евразия телдәре

Һинд-европа ғаиләһе

Славян тармағы
Көнбайыш славян төркөмө
чех-словак төркөмсәһе

Туғандаш телдәр: словак, поляк, кашуб, лужи һәм полаб

Әлифба

Латиница
(чех алфавиты)

Тел коды
ГОСТ 7.75–97

чеш 790

ISO 639-1

cs

ISO 639-2

ces/cze

ISO 639-3

ces

Был телдә Википедия

Чех теле (үҙатамаһы: čeština, český jazyk) — чехтарҙың теле, славян телдәренең береһе. Көнбайыш славян төркөмө ; словак теленә иң яҡын торған тел, уның менән чехия-словакия төркөмсәһенә берләшә.[3][4]. Башлыса Чехияла таралған; ҙур булмаған чех телендә һөйләшеүселәр төркөмдәре Словакияла, Австралияла, Рәсәйҙә, Хорватияла, Көнбайыш Европаның ҡайһы бер илдәрендә, АҠШ- та, Канадала, Аргентинала, Австралия һәм башҡа илдәрҙә йәшәй. Чех Республикаһының рәсми теле (úřední jazyk) һәм Европа берлегенең 2004 йылдан 24 рәсми телдәренең береһе[5]. Ҡайһы бер Үҙәк һәм Көнсығыш Европа дәүләттәрендә , ҡағиҙә булараҡ, чехтар ойошоп йәшәйҙәр (Австрия, Босния һәм Герцеговина, Хорватия һәм Словакия), чех теле өсөн төбәк статусын алыу мөмкинлеге ҡарала.

Донъяла чех телендә һөйләшеүселәрҙең дөйөм һаны 10,62 миллион кешегә артты, шуларҙан Чехияла — 10,40 млн кеше йәшәй (2012).

Чех теленең үҙенсәлеге түбәндәгеләр: ҡайһы бер көнбайыш славян телдәренән айырыусы йәки уларға яҡынайтыусы фонетик билдәләр, һуҙынҡы фонемаларының оҙон һәм ҡыҫҡа вокализм системаһы , a, ā, u, ū йомшаҡ тартынҡылар араһында тарихи үҙгәреше һәм e, i, í йомшаҡ тартынҡыларҙан һуң; консонантизм системаһында— ижек яһаусы танау өндәре [л] һәм [r], альвеоляр ҡалтыраулы ř ([rš], [rž]) булыуы, йомшаҡ r' үҫешкән, палаталь тартынҡыларҙың юғалыуы; морфонологияла — ҡыҫҡа һуҙынҡыларҙың оҙон һуҙынҡылар һәм дифтонг ou ([ou]) бер морфема сиктәрендә сиратлашыуы; морфология өлкәһендәге үҙенсәлек: исемдәрҙең бик күп килеш менән үҙгәртеү төрө (склонение), хәҙерге заман ҡылым формаларының зат менән үҙгәреш типтарының булыуы, ябай үткән замандың булмауы .

Чех телендә дүрт диалект төркөмө билдәләнә: чех теленең үҙенең, ганац, ляш (силезский) һәм моравия-словак диалекттары. Чех әҙәби теленең нигеҙе булып урта чех һөйләше тора. Әҙәби тел һәм диалекттар менән бер рәттән, чех телендә һөйләшеүселәр араһында интердиалекттар таралған. Шуларҙың береһе — көнкүреш йәнле һөйләү теле (сығышы буйынса чех интердиалекты) — чех теленең субстандарт формаһы булып тора.

Чех әҙәби теле тарихы боронғо чех (1500 йыл тиклем), иҫке чех (XVIII быуаттың беренсе яртыһына тиклем) һәм яңы чех (XVIII быуаттың икенсе яртыһынан алып) осорҙарына бүленә[6].

Яҙма нигеҙендә латин графикаһы ята, Европала диакритика киң ҡулланылған (42 позицияның 15). Тәүге яҙма ҡомартҡылары XIII быуат аҙағына ҡарай.

Атамаһы тураһында[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Чех телендә үҙатамаһының ике варианты бар. Уларҙың береһе — jazyk český — рәсми атамаһы; икенсеһе — čeština — йәнле һөйләү телендә киң таралыш алған[7]. Лингвоним «чех теле» чех халҡының үҙатамаһынан Češi «чехтар» (Čech «чехтар», Češka «чешка») килеп сыҡҡан. Һүҙ «чех» кесерәйтеү форманты *-xъ ярҙамында килеп сыҡҡан, *čelověkъ һәм *čelędь һүҙҙәрендә сағыла йәки был һүҙҙең эске формаһы булып тора[8].

Чех теленең тәүге яҙмаһы латинса — lingua Sclavonica — XII быуаттар башында телгә алына. Һуңыраҡ тексттарҙа түбәндәге атамалар барлыҡҡа килә: Slavico lingua-Bohemica йәки Slavo lingua-Bohemica «славя-богема (славян-чех) теле» һәм һуңынан lingua Bohemica «богема (чехия) теле»[9]. Латинса исеме lingua Bohemica урта быуаттарҙағы Чехияның тарихи өлкәһе Богемия (Bohemia) атамаһынан килеп сыҡҡан, был төбәк халҡының боронғо кельт ҡәбиләләре менән бәйле. Латиндан был лингвоним башҡа телдәргә лә үтеп инә, мәҫәлән, немец теленә — Sprache böhmische (ул хәҙерге ваҡытта иҫкергән тип иҫәпләнә).

Лингвогеография[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Ареалы һәм һаны[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Чех теленең төп таралған территорияһы — Чех Республикаһы. 2011 йылғы халыҡ иҫәбен алыу мәғлүмәтенә ярашлы, Чехияның 10,44 млн халҡынан 9,26 миллион кеше туған телен чех тип күрһәтә, улар араһынан чехтар — 6 593,23 мең , моравандар — 429,63 мең, словактар —14,73 мең, силезецтар — 10,76 мең, немецтар — 4,71 мең (2,08 миллион кеше милләтен күрһәтмәгән). Дөйөм алғанда чехия (беренсе йәки икенсе телдә) Чехияла 10,40 млн кеше һөйләшә (2012). Донъяла барлығы, донъя телдәре Ethnologue белешмә мәғлүмәте буйынса, теге йәки был дәрәжәлә 10,62 миллион кеше чех телен белә.

Чех телендә һөйләшкән 200 меңдән ашыу кеше Чехиянан ситтә йәшәй. Чехия менән күрше дәүләттәр территорияһында чех телендә һөйләшеүселәрҙең иң күбеһе Словакияла, ул оҙаҡ ваҡыт Чехия менән бергә . Австро-венгрия империяһы составында була һәм, һуңғараҡ, берҙәм Чехословакия дәүләтендә. Чех телен белеүселәр Словакияла , ҡағиҙә булараҡ, дисперслы күсенгәндәр. 2011 йылдағы халыҡ иҫәбен алыу мәғлүмәте буйынса, был илдә 35 216 мең кеше туған тел сифатында чех телен күрһәтә, йәки илдәге халыҡтың 0,7 % (2001 йылда 48 201 мең кешеһе өсөн чех теле туған тел), йәмәғәт тормошонда 18 747мең кеше Словакияның (0,3 %) чех телен ҡулланған булһа, өйҙәге аралашыуҙа — 148 17 (0,3 %). Шул уҡ ваҡытта Словакияла үҙҙәренен чехтар тип 30 367 кеше (0,6 %) кеше иҫәпләй. Бөтә словактар өсөндә чех телен һүлпән белеү хас[3].

Сағыштырмаса ҙур һанда чех телендә һөйләшеүселәр шулай уҡ күрше Австрияла йәшәйҙәр — 17 742 мең кеше (2001). Польшала чех телендә һөйләшеүселәр һаны аҙ. 2011 йылғы мәғлүмәткә ярашлы, чех телендә өйҙә аралашҡан кеше һаны — 1451 , туған теле тип атаған — 890 кеше. Шуның менән Польшаның 3447 кешеһе үҙен чехия милләтенә индергән.

Чешко-Ауылы Воеводинала (Сербия)
Чех телендә һөйләшеүселәр АҠШ территорияһында таралышы (2000)

Чех телендә һөйләшеүселәр шулай уҡ Австрия-Венгрия империяһының элекке башҡа илдәрендә лә йәшәй.

Хорватияла чех телен туған тел тип һанаусы 6292 кеше (унда бөтәһе чехтар — 9641). Сербияла чех телен туған тип 2000-ләп кеше атай; XIX быуатта Чехиянан күсенеүселәр Бела-Црква Воеводина общинаһының бер нисә ауылдарында йәшәй (чех теле дүрт төбәк телдәренең береһе) — күпселек чех телендә һөйләшеүселәр бер генә ауылда — Чешко-Село. Серб Боснияһы Республикаһында һәм Герцеговинала чехтар 500-ҙән ашыу кеше түгел.Румынияла 2011 йылда Халыҡ иҫәбен алыу мәғлүмәте буйынса, чех телендә һөйләшеүселәр 2174 иҫәпләнә.

Чех теле шулай уҡ элекке Рәсәй империяһы илдәрендә таралған. Украинала 5917 чех милләте кешеһенең мең бер йөҙ туҡһаны чех телен туған тип күрһәтә (2001), Рәсәйҙә — 13 074 (2010). Бынан тыш, чех телендә йәшәгән һөйләшеүселәр Ҡаҙағстанда һәм башҡа илдәрҙә йәшәй.

Чех телендә Төньяҡ Америкалағы XIX быуаттағы иммигранттарҙың тоҡомдары һәм Көнбайыш Европа илдәрендәге хәҙерге заман хеҙмәт мигранттары һөйләшә.. АҠШ-та чех телендә 52 890 кеше һөйләшә (2010) булһа, Канадала — 23580 кеше (2011[en]).

Халыҡ иҫәбен алыу һәм баһалау мәғлүмәте буйынса, чех телендә һөйләшеүселәр һаны төрлө дәүләттәрҙә

Донъя илдәре һаны

(чел.)
халыҡ иҫәбен алыу йылы

(баһалар)/сығанаҡ
Чехия 10 400 000 2011[cs][10]
США 52 890 2010[11]
Словакия 35 216 2011[12][13][14]
Канада 23 580 2011[en][15]
Австрия 17 742 2001[16]
Россия 13 074 2010
Хорватия 6292 2011[hr][17]
Румыния 2174 2011[18]
Сербия 2000 2011[sr][19]
Польша 1451 2011[pl][20]
Украина 1190 2001[21]

Социолингвистик мәғлүмәт[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Прага лингвистик түңәрәге ағзалары (бигерәк тә Б Гавранек һәм А. Едличка) тарафынан чех теленең ҡатмарлы стилистик дифференциацияһын (айырылыуын) тасуирлайҙар. Әлеге мәлдә түбәндәге стилистик кимәлдәр айырылалар[22]:

  • әҙәби чех (čeština spisovná) — телдең яҙма формаһының урта һәм юғары стилистик кимәлдәре формаль текста һәм беллетристикала ҡулланыла.
  • чех теленең көнкүреш--йәнле һөйләү теле (čeština obecná) — Богемияла һәм көнбайыш Моравияла телдең ауыҙ- тел формаһы, интердиалект йәки койнэ Үҙенең фонетик, морфологик һәм лексик үҙенсәлектәре бар:
    • протеза v алдында o- (vona урынынан ona «ул-она»);
    • j төшөп ҡалыуы башланғыс тартынҡылар төркөмдәрендә (jsem урынынан «я есть», du урынынан jdu «я иду»);
    • ҡайһы бер осраҡта тартынҡылар төркөмдәрен ябайлаштырыу (jabko урынынан jablko «алма-яблоко», pučit урынынан půjčit «одолжить»);
    • ҡайһы бер урындарҙа (позицияла) оҙон һуҙынҡыларҙы ҡыҫҡартыу (domu урынынан domů «өйгә-домой», jim урынынан jím «мин ашаным-я ем»);
    • сифат ҡылымдарҙа тартынҡыларҙан һуң -l l төшөп ҡала (upad урынынан upadl «упал»);
    • сифаттарҙың ҡалын ялғауҙары (dobrej урынынан dobrý «хороший», dobrý урынынан dobří (мужск. одушев.) һәм dobré (мужск. неодушев. һәм женск.) «хорошие»);
    • ҡайһы бер ҡылым формалары (seděj йәки seději урынынан sedí « улар ултыралар-они сидят»);
    • сығанаҡ килеш ялғауҙары күплектә -ama/-ema (ženama урынынан ženami «женщинами-ҡатын-ҡыҙ менән» , mužema урынынан muži «мужчинами-ирҙәр менән», stromama урынынан stromy «ағастар менән-деревьями»);
    • ҡайһы бер лексика (furt урынынан pořád/stále «даими-постоянно», fáč урынынан obvaz «бинт», flaška урынынан láhev «шешә-бутылка», бул урынынан brečet/plakat «илай-плакать»);
  • чех теленең йәнле һөйләү теле (čeština hovorová йәки běžně čeština mluvená) — чех теленең ауыҙ-тел формаһын ябай формаль булмаған коммуникацияла ҡулланыу, бер яҡлап асыҡтан-асыҡ китап әйтемдәрһеҙ һәм икенсе яҡлап вульгаризмдарҙың юҡлығы; чех теленең йәнле һөйләү теленә түбәндәге күренештәр хас :
    • рәүештәрҙә аҙаҡҡы һуҙынҡыларҙың төшөп ҡалыуы (zas урынынан zase «яңынан-снова», míň урынынан méně «аҙ-меньше»);
    • форма урынынан ji «её» төшөм килештә килеүе;
    • билдәләү алмаштары сифатында co формаһын ҡулланыу který «который» урынына (holka, miluju jí co holka, miluji kterou "девушка, которую я люблю ");
  • стандарт тел (čeština standardní) — яҙма тексттарҙың теле, окказиональ (автор неолог.) неологизмдарҙан һәм вульгаризмдарҙан таҙартылған.
Воеводина чех телен рәсми ҡулланыу, Сербия — община, ул чех телендә рәсми таный, айыра зәңгәр төҫ









.

1911 йылдан чех телен көйләү һәм өйрәнеү Чехия фәндәр Академияһы эргәһендәге чех теле институты шөғөлләнә[~ 1]. Уның алдында хәҙерге чех теле һәм тарихын фундаменталь һәм ғәмәли тикшеренеүҙәр үткәреү бурысы тора.[23]. Тәҡдим ителгән баҫмалар нәшер итә (мәҫәлән, " Чех теленең орфография ҡағиҙәләре " (Pravopisu Pravidla českého), "Чех әҙәби теле һүҙлектәре, « (Češtiny Slovník spisovné), „ Сит ил һүҙҙәренең академик һүҙлектәре“ (Akademický slov slovník cizích)) һәм йәмәғәтселеккә тел мәсьәләләре буйынса консультация бирә.. Мәғариф, йәштәр һәм физик тәрбиә министрлығы (Ministerstvo školství, д mládeže tělovýchovy) үрҙә күрһәтелгән уҡыу әсбаптарын чех телен өйрәнеүҙә хуплай, бигерәк тә мәктәптә чех телен өйрәнгән саҡта[24][25].

Диалекттар[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Диалекты чешского языка[26][27][28]

Чех теле бер нисә диалекта бүленә, дөйөм алғанда, улар бер-береһен аңлайҙар. Әлеге ваҡытта әҙәби теленең йоғонтоһо аҫтында диалекттар араһындағы сиктәр юйылалар.

А. М. Селищев чех теле диалекттарын чехия һәм моравияға бүлә. Чехия диалекты , үҙ сиратында, төньяҡ-көнсығыш һәм көньяҡ-көнбайышҡа бүленә[29].

Б Гавранек классификацияһы буйынса, чехия диалекттары 6 диалект төркөмгә бүленә: урта чехия, көнсығыш чехия, көнбайыш чехия, ганац һәм ляш диалекттары.

Башҡа классификация буйынса, чехия диалекты 4 диалект төркөмгә бүленә[30]:

  • чех һөйләштәре (һөйләү телендә койне сифатында);
  • үҙәк морав төркөмө һөйләштәре (ганац);
  • көнсығыш морав һөйләштәре төркөмө (морав-словак);
  • силезия һөйләштәре.

Элекке судет немецтары йәшәгән сик буйы ерҙәрен халҡының төрлөлөгө арҡаһында бер диалектҡа индерергә мөмкин түгел.

Польша ғалимы Т. Л-Сплавинский чех телендәге иң боронғо диалект үҙенсәлектәренә түбәндәгеләрҙе индерә[31]:

  • акут интонацияһы аҫтында ганац һәм ляш һөйләщендә , шулай уҡ улар менән ҡайһы бер күршеләрендә ике ижекле һүҙҙәрҙә оҙон һуҙынҡы ҡыҫҡартыла: skala (әҙәби. skála), jama (әҙәби. jáma), březa (әҙәби. bříza), blato (әҙәби. bláto);
  • v билабиаль әйтелешле һуҙынҡы, интервокаль хәлдә, тартынҡылар алдынан һәм төньяҡ-көнсығыш чех һөйләштәренең һүҙ аҙағында : kráwa (әҙәби. kráva), prauda (әҙәби. pravda), kreu (әҙәби. krev);
  • протез v күпселек һөйләштәрҙә o- алдынан, һәм бынан көньяҡ чех һәм ляш һөйләштәренән башҡа : voko (әҙәби. oko), von (әҙәби. on), vod (әҙәби. od);
  • башланғыс ji- күсә i- төньяҡ-көнсығыш чех һөйләштәрендә : iskra (әҙәби. jiskra), ídlo (әҙәби. jídlo);
  • тартынҡылар ҡушылмаһы šč күсә šť чехия һөйләштәрендә, шул уҡ ваҡытта моравия һөйләштәрендә тәүге хәл һаҡлана: šťáva — ščáva;
  • һуңғы тартынҡыны v-, m-, l-, r- алдынан яңғыраулана ляш һәм көнсығыш ганац һөйләштәрендә, шулай уҡ күсемле диалекттарҙың бер өлөшөндә;
  • көньяҡ чех һөйләштәрендә һаңғырау тартынҡыларҙан һуң, тартынҡыларҙың һаңғырауланышы: kfjet (әҙәби. květ), tfoje (әҙәби. tvoje);
  • t һәм d.тартынҡылары e алдынан йомшаҡ әйтелә, йыш ҡына — ć һәм ляш һөйләштәрендә күсеүе менән бәйле: idźe (әҙәби. jde), ćeplo (әҙәби. teplo);
  • тауыш среднеязычный ś һәм ź был һөйләш ляшский: nośić (әҙәби. nosit), na voźe (әҙәби. na voze);
  • ляш һөйләштәрендә dz өнө һаҡлана: cudzy (әҙәби. cizí).

Тел тарихы[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Чех теле тарихы традиция буйынса өс периодҡа бүленә[6]::

  1. чех теленең боронғо осоро (čeština stará) — чех теле башҡа көнбайыш славян телдәр араһынан айырылған ваҡыттан (шартлы) 1500 йылдан. Был осор ике этапҡа бүленә: яҙмаға тиклем һәм яҙма.
  2. Чех теленең иҫке осоро (čeština starší) — XVI быуаттың беренсе яртыһынан алып XVIII быуатҡа тиклем. Ҡайһы берҙә иҫке чех теле сиктәрендә осорҙар бүленә: XVI быуаттың мәҙәни- яҙма теле — „ гуманистик чех теле“ (čeština humanistická) һәм артабанғы быуат ярым тел — „ барокко чех теле“ (čeština barokní).
  3. чех теленең яңы осоро (čeština nová) —XVIII быуаттың икенсе яртыһынан чех теленең милли яңырышы башланғысынан (яңы чех осороноң әҙәби тел башланғыс этабы čeština obrozenská булараҡ билдәле) әлеге ваҡытҡа тиклем —хәҙерге чех теленең эшмәкәрлегенең этапты (čeština současná).
XIX быуатта чех һәм словак телдәренең таралыуы

Беҙҙең көндәргә тиклем килеп еткән чех телендәге XIII быуат башында тулы кимәлдәге фраза 1057 йылдағы Литомержицк капитулын нигеҙләү тураһындағы грамотаға теркәлгән[6].

Боронғо чех теле төрлө жанрҙағы ҙур һандағы ҡомартҡыларҙа документлаштырылған. Был осорҙа түбәндәге үҙгәрештәр булған[6]:

  • һуҙынҡыларҙың үҙгәреше 'a > ě, 'u > i, 'o > e;
  • дифтонгылашыу һәм монофтогизациялашыу ě >i̯e > ī, ō > uo > ū;
  • килеш һәм зат менән үҙгәреш системаһын үҙгәртеп ҡороу;
  • йәнлелек (одушёв) категорияһын булдырыу;
  • һан (двойстенного числа) юғалтыу;
  • аорист һәм имперфектты юғалтыу.

Иҫке чех теле ҙур һандағы баҫма китаптарҙа сағылдыра. Грамматикаларҙа нығытылған нормалар барлыҡҡа килгән (1533 йылда чех теленең беренсе грамматикаһы сыға). Кралицкая Библияһы чех теленең юғары вариантына тәржемә ителгән[6].

Яҙмаһы[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Мәҫәлән, китаптың „Дөйөм ботаник“, икенсе баҫма, 1846 йыл
Алфавит хәрефтәрен ҡулъяҙма чех

Айырым чех һүҙҙәре X быуат башынан уҡ латин һәм немец әҫәрҙәрендә осрай . Ләкин тулыһынса чех телендә яҙылған әҫәрҙәр XIII быуаттың икенсе яртыһында ғына билдәле („Островская песнь“ и „Кунгунтина песнь“). XIV быуаттан чех телендә байтаҡ ҡына әҙәбиәт барлыҡҡа килә[32]. Уның яҙмаһы өсөн латин алфавиты ҡулланыла, әммә унда бөтә чех өндәрен бирер өсөн, хәрефтәр етмәй. Шуның өсөн яҙмаға төрлө диграфтар (spřežkový pravopis)[33] индерелә, ләкин ниндәй ҙә булһа берҙәм система булмай (t͡ʃ өсөн c, cz, czz, chz, ch ҡулланылған)[34].

1406 йылда исемһеҙ орфографик трактат яҙылған булған, уны XIX быуатта Ф. Палацкий аса һәм „<i id="mwAqA">Orthographia bohemica</i>“ тип атай, уның авторын Ян Гус тип фаразлай. Был трактатта чех теле өсөн эҙмә-эҙлекле орфография системаһы тәҡдим ителә. Чех телендәге өндәрҙе билдәләү өсөн латин алфавитында етмәгән хәрефтәр урынына диакратик билдәләр индерергә тәҡдим итәләр. Шулай шышылдаулы (щипящий) һәм йомшаҡ тартынҡыларҙы тапшырыу өсөн хәреф өҫтөндәге нөктә хеҙмәт итә, мәҫәлән, ċ, , ż, , , артабан алмаштырыла гачек менән (háček „ырғаҡ-крючок“), мәҫәлән, č, š, ž, ř, ň, ť. Һуҙынҡыларҙың оҙонлоғон тапшырыу өсөн акут файҙаланылған (чех. čárka, „черточка“)[35][36][37]. Диакритика менән яҙыу тиҙ генә лә һәм һәр ерҙә лә ҡабул ителмәй. XVI быуат уртаһына тиклем диакритик һәм диграфик орфография паралллель ҡулланыла[38].

Чех QWERTZ-клавиатура. QWERTY поженятся урыны менән генә айырылып һәм ул Y Z

1842 йылда j өнөн j хәрефе менән билдәләү тәҡдим ителә, элеккесә оҙон һуҙынҡы i — í хәрефе менән , ә j менән түгел, ә дифтонг  — хәреф ҡуш. ej , ә ey түгел. Был яңылыҡты билдәле славист Шафарик хуплай[38][39]. 1849 йылда w урынына v яҙа башлайҙар ә au урынына — ou.

Чех яҙыу өлгөһө буйынса уға бик яҡын словак теле яҙмаһы төҙөлә. XIX быуат башында чех системаһына (ҡайһы бер үҙгәрештәр менән) хорват латины күсерелә. („гаевица“). Чех теле өлгөһө буйынса ҡайһы бер славян телдәренең киң таралған латинлаштырыу системалары проектлаштырыла : белорус теленең, украина һәм рус телдәренең, төп стандарттары латин транслитерацияһы, ғөмүмән, кириллица:

хәреф чех

атамаһы
өн

(МФА)
алло-

фондар
A a á [a]
Á á dlouhé á [aː]
B b [b] [p]
C c [ts] [dz]
Č č čé [tʃ] [dʒ]
D d [d] [t]
Ď ď ďé [ɟ] [c]
E e é [ɛ]
É é dlouhé é [ɛː]
Ě ě ije [ɛ], [jɛ]
F f ef [f]
G g [g] [k]
H h [ɦ] [x], [h]
Ch ch chá [x] [ɣ], [ɦ]
I i í [ɪ]
Í í dlouhé í [iː]
J j [j]
K k [k] [g]
L l el [l]
M m em [m] [ɱ]
N n en [n] [ŋ]
хәреф чех

атамаһы
өн

(МФА)
алло-

фондар
Ň ň [ɲ]
O o ó [o]
Ó ó dlouhé ó [oː]
P p [p] [b]
Q q kvé qu=[kv]
R r er [r]
Ř ř [r̝] [r̝°]
S s es [s] [z]
Š š [ʃ] [ʒ]
T t [t] [d]
Ť ť ťé [c] [ɟ]
U u ú [ʊ]
Ú ú dlouhé ú [uː]
Ů ů ů s kroužkem [uː]
V v [v] [f]
W w dvojité vé [v] [f]
X x iks [ks] [gz]
Y y ypsilon [ɪ]
Ý ý dlouhé ypsilon [iː]
Z z zet [z] [s]
Ž ž žet [ʒ] [ʃ]

Лингвистик ҡылыҡһырлама[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Фонетика һәм фонология[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Һуҙынҡылар[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Чех монофтонгыларының яңғырашы[40][41]

Чех телендә ун һуҙынҡы фонема, оҙонлоҡ — ҡыҫҡалыҡ буйынса айырылалар[42]:

Күтәрелеш Рәт
Алғы Уртансы Артҡы
ҡыҫҡа оҙон ҡыҫҡа оҙон ҡыҫҡа оҙон
Юғары ɪ u
Урта ɛ ɛː o
Түбәнге a

Һуҙынҡылар оҙонлоғо мәғәнә айырмаһын бирә.: dal „ул бирҙе-он дал“ — dál „алыҫ- ,дальше“, „господа-әфәнделәр“ — páni» — paní «госпожа-ханымдар», stály « улар тора-они стоят» — stálý «даими-постоянно». Оҙон һуҙынҡылар ҡыҫҡа һуҙынҡыға ҡарағанда яҡынса ике тапҡыр оҙонораҡ дауам ителә; бынан тыш, бер пар /ɪ/ — /iː/ күтәрелеш буйынса ныҡ айырыла. Оҙон һуҙынҡылар һаны һүҙҙә сикләнмәгән: vzácný «һирәк-редкий», mávání «полоскание», získávání «алыу, һатыу». Телмәр контексында ҡыҫҡа һуҙынҡылар оҙон һуҙынҡыларға ҡарағанда 3-4 тапҡырға йышыраҡ осрай[43].

Бынан тыш чех телендә өс дифтонг: ou, au һәм eu бар. Дифтонг au һәм eu шулай уҡ оҙон ó тик үҙләштергән һүҙҙәрҙә, ымлыҡтарҙа һәм өноҡшаш һүҙҙәрҙә осрай.[44][45].

Өн яһау хас [r] һәм [l]: vlk «бүре-волк», krtek «крот», bratr «брат». Бындай ижектәрҙе әйткәндә саманан тыш ҡыҫҡа тоноҡ өн барлыҡҡа килә.. Тотош фразалар бер «ысын» һуҙынҡыһыҙ бар: Strč krk prst skrz «просунь палец сквозь горло».

Тартынҡылар[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Чех теле тартынҡылары (йәйә эсендә фонемаларҙың позицион варианттары, тартынҡы парларында һулдан- һаңғырау тартынҡылар, уң яҡтан — яңғырау тартынҡылар килтерелгән)[46]:

Ирен тартынҡылары Альвеоляр (тел осо) Палатальный (тел уртаһы) Веляр (тел арты) Тамаҡ төбө (Глоттальный)
Танау m n ɲ
Шартлаулы p b t d. c ɟ k (g)
Аффрикаттар ts (dz) tʃ (dʒ)
Фрикативтар (f) v 's z ʃ ʒ x ɦ
Ҡалтыраулы r r
Аппроксиманталар l джан

Һүҙ аҙағында яңғырау тартынҡы һаңғыраулана. Тартынҡылар регрессив рәүештә һаңғырау-яңғырау буйынса ассимиляциялаша: obchod [opxot] «магазин», platba [pladba] «платёж». Моравия вариантында sh төркөмөндә һүҙ башында шулай уҡ регрессив ассимиляция барлыҡҡа килә, ә көнбайыш чех телендә һәм әҙәби телдә — прогрессив: na shledanou (әҙәби. [na sxledanou], моравия [na zɦledanou]) «до свидания». Өн ř һаңғыраулана алдында ғына түгел, ләкин һаңғырау тартынҡынан да һуң[47].

Ғәҙәттә, паузанан һуң һүҙ башында һуҙынҡылар алдынан тамаҡ төбө шартлаулы (ʔ) барлыҡҡа килә. Был шулай уҡ һүҙҙәр тоташҡанда һуҙынҡыларҙың берләшеүендә, бәйләүестәрҙә, приставкаларҙа (тамыр алдынан килеүсе) барлыҡҡа килә. Шул уҡ ваҡытта бәйләүестең (предлог) аҙаҡҡы тартынҡыһы тамаҡ төбө шартлаулы тартынҡыһы алдынан да унан башҡа ла һаңғыраулана : v autě — [ʔaucɛ f] / [aucɛ f] «в машине»[47].

Тартынҡы n яһалыш урыны буйынса ŋ артҡы рәт алдында k һәм g: tenký [teŋkiː] «йоҡа», tango [taŋgo] «танго» ассимиляциялаша[47].

Просодия[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Чех әҙәби телендә баҫым экспираторлы, һүҙ баҫымы фиксацияланғана (инициаль баҫым) — һәр ваҡыт беренсе ижеккә төшә. Бер һәм ике ижекле исемдәр һәм алмаштар, уларға беркетелгән бер ижекле бәйләүестәр бер баҫымлы төркөм барлыҡҡа килтерә: do Prahy « в Прагу»,ˈod nás «от нас»[44].

Морфология[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Исем (һүҙ төркөмө)[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Чех телендә исемдәр һан һәм килеш менән үҙгәрә, шулай уҡ енес категорияһының классификацияһы менән билдәләнә. Һан бары икәү — берлектә (jednotné číslo / singulár) һәм күплектә (množné číslo / plurál). Исемдәрҙең тик берлек һандағы төркөмө (singularia tantum) һәм (pluralia tantum) тик күплек һанлы ғына булыу төркөмө . Килештәр алты — төп килеш, эйәлек килеш, төбәү килеш, төшөм килеш, урын һәм сығанаҡ килештәр. Бынан тыш, (муж. р.) һәм (жен. р.) берлек һанда саҡырыу (звательная) формаһы бар, ғәҙәттә, уларҙы шулай уҡ килеш тип һанайҙар. Исемдәр дүрт енес төшөнсәһе буйынса бүленәләр — муж. р. йәнле (одушевленный), муж. р. йәнһеҙ (неодушев.) жен. р. һәм сред. р.[48][49].

Килеш менән үҙгәртеүҙең 14 тибы бар (склонение), традиция буйынса аталған исемдәр өлгөһө: pán, hrad, muž, stroj, předseda, soudce, žena, růže, píseň, kost, město, moře, kuře, stavení[50].

Исемдәрҙең килеш менән үҙгәрешенә (муж р. одушевленный) миҫал: pán «господин», muž «мужчина», předseda «председатель» һәм soudce «судья». Беренсе килеш тибы буйынса төп килештә ҡаты тартынҡыға тамамланған исемдәр үҙгәрә, икенсе тип буйынса йомшаҡ тартынҡыға тамамланған исемдәр[51]..

Килеш Берлек һанда Күплек һанда Берлек һанда Күплек һанда Берлек һанда Күплек һанда Берлек һанда Күплек һанда
Төп килеш pán pánové/páni muž muži předseda předsedové soudce soudci
Эйәлек килеш pána pánů muže mužů předsedy předsedů soudce soudců
Төбәү килеш pánovi/pánu pánům muži/mužovi mužům předsedovi předsedům soudci soudcům
Төшөм килеш pána pány muže muže předsedu předsedy soudce soudce
Саҡырыу килеш pane pánové/páni muži muži předsedo předsedové soudce soudci
Сығанаҡ килеш pánem pány mužem muži předsedou předsedy soudcem soudci
Урын-ваҡыт килеш pánovi/pánu pánech muži/mužovi mužích předsedovi předsedech soudci soudcích

Исемдәрҙең ир-ат енесе төшөнсәһенә ҡараған (муж. р.), йәнһеҙ (неодушёв) килеш менән үҙгәрешенә өлгө: hrad «замок», stroj «машина (механизм)» һәм kámen «таш-камень» Исемдәр төп килештә ҡаты тартынҡыға тамамланһа, беренсе тип буйынса үҙгәрә, икенсе тип буйынса функциональ йомшаҡ тартынҡыға. kámen өлгөһөндә ҙур булмаған исемдәрҙең төркөмө stroj тибында ялғау менән берлек һанда һәм hrad төрҙәре күплектә[52]..

Килеш Бер. һан Күп. һан Бер. һан Күп. һан Бер. һан Күп. һан
Төп килеш hrad hrady stroj stroje kámen kameny
Эйәлек килеш hradu hradů stroje strojů kamene kamenů
Төбәү килеш hradu hradům stroji strojům kameni kamenům
Төшөм килеш hrad hrady stroj stroje kámen kameny
Саҡырыу килеш hrade hrady stroji stroje kameni kameny
Сығанаҡ килеш hradem hrady strojem stroji kamenem kameny
Урын-ваҡыт килеш hradu/hradě hradech stroji strojích kameni kamenech

Исем һүҙ төркөмө жен. р. үҙгәреү өлгөһө — žena «ҡатын-ҡыҙ-женщина», růže «роза», píseň «йыр» һәм kost «һөйәк-кость». Беренсе тип буйынса үҙгәрә төп килештә -а- ялғауына тамамланған, икенсе тип буйынса -e- ялғауына тамамланған исемдәр. Тартынҡыларға тамамланған исемдәр, píseň һәм kos тип буйынса үҙгәрәләр[53].

Килеш Бер. һан Күп. һан Бер. һан Күп. һан Бер. һан Күп. һан Бер. һан Күп. һан
Төп килеш žena ženy růže růže píseň písně kost kosti
Эйәлек килеш ženy žen růže růží písně písní kosti kostí
Төбәү килеш ženě ženám růži růžím písni písním kosti kostem
Төшөм килеш ženu ženy růži růže píseň písně kost kosti
Саҡырыу килеш ženo ženy růže růže písni písně kosti kosti
Сығанаҡ килеш ženou ženami růží růžemi písní písněmi kostí kostmi
Урын-ваҡыт килеш ženě ženách růži růžích písni písních kosti kostech

Хәйер, píseň тибы исемдәре růže тибы исемдәренән төп килеш һәм төшөм килештә берлек һанда тик ялғауһыҙ булыуҙары ( нуль), шулай уҡ саҡырыу килеше ялғауы менән айырылалар, традицион рәүештә айырым типҡа бүленәләр.[54].

Исемдәрҙең (средний род) килеш менән үҙгәрешенә миҫалдар: město «ҡала», moře «диңгеҙ», kuře «себеш» һәм stavení «здание». Исемдәрҙең беренсе типтағы (-o ялғауына тамамланған) килеш менән үҙгәреше, икенсе тип -e ялғауы менән. Исемдәрҙең kuře тибы буйынса хайуан балаларын белдергән атамалар (детёнышей) һәм бер нисә һүҙ үҙгәрә. Исем һүҙ төркөмө -í тамамланған staven тибы буйынса үҙгәрәí[55].

Килеш Бер. һан Күп. һан Бер. һан Күп. һан Бер. һан Күп. һан Бер. һан Күп. һан
Төп килеш město města moře moře kuře kuřata stavení stavení
Эйәлек килеш města měst moře moří kuřete kuřat stavení stavení
Төбәү килеш městu městům moři mořím kuřeti kuřatům stavení stavením
Төшөм килеш město města moře moře kuře kuřata stavení stavení
Саҡырыу килеш město města moře moře kuře kuřata stavení stavení
Сығанаҡ килеш městem městy mořem moři kuřetem kuřaty stavením staveními
Урын-ваҡыт килеш městě městech moři mořích kuřeti kuřatech stavení staveních

Сифат (һүҙ төркөмө)[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Сифаттар ике тип буйынса килеш менән үҙгәрәләр: йомшаҡ һәм ҡаты[56].

Сифаттарҙың ҡаты төрөнөң килеш менән үҙгәрешенә миҫалдар: nový «яңы»[57]:

Килеш Берлек һанда Күплек һанда
Мужской род Средний род Женский род Мужской род



йәнле (одушевлённый)
Мужской род



йәнһеҙ (неодушевлённый.)



жен. род һәм средний род
Средний род
Төп килеш nový nové nová noví nové nová
Эйәлек килеш nového nové nových
Төбәү килеш novému nové novým
Төшөм килеш неодуш. nový nové novou nové nová
одуш. nového
Сығанаҡ килеш novým novou novými
Урын-ваҡыт килеш novém nové nových

Чех теле һөйләшендә әҙәби урынына -ý- һәм -é-ялғауҙарҙа -ej- һәм -ý- ҡулланыла, шуға ярашлы: novej «новый», novýho «нового», novýmu «новому», novejch «новых», novejm «новым»[58].

Әҙәби чех телендә исемдәр төп килештә, күплек һанда, муж. р. йәнле (одушёв.) торғанда ялғау алдынан тартынҡыларҙың сиратлашыуы барлыҡҡа килә: mlad.ý «йәш-молодой» — mlad.í, prostý «ябай-простой» — prostí, hodný «добрый» — hodní, dobrý «хороший» — dobří, vysoký «юғары-высокий» — vysocí, uboh.ý «бәхетһеҙ-несчастный» — ubozí, tichý «тихий» — tiší, městský «городской» — městští, anglický «инглизса-английский» — angličtí[59].

Чех телендә төп килештә, күплектә енес төшөнсәһендәге айырма юғала һәм исемдәр менән -ý ялғаулы форма ҡушылмаһы бөтә енесте белдергән исемдәр менән (муж.р. ,жен.р. ,сред. р.) ҡулланыла[60].

Сифаттарҙың йомшаҡ төрөнөң килеш менән үҙгәрешенә миҫал cizí «чужой-ят, сит ил-иностранный»[57]:

Килеш Берлек һаны Күплек һаны
Мужской род Средний род Женский род
Төп килеш cizí cizí cizí cizí
Эйәлек килеш cizího cizí cizích
Төбәү килеш cizímu cizí cizím
Төшөм килеш неодуш. cizí cizí cizí cizí
одуш. cizího
Сығанаҡ килеш cizím cizí cizími
Урын-ваҡыт килеш cizím cizí cizích

Эйәлекте белдергән сифаттар (притяжательные) тик ир-ат енесенә ҡараған (муж.р.) суффикс -ov- ярҙамында йәки ҡатын-ҡыҙ енесе төшөнсәһендәге (жен.р.) -in- суффиксы ярҙамында барлыҡҡа килә. Эйәлекте белдергән сифаттар ҡатнаш тип буйынса килеш менән үҙгәрәләр: килештәрҙең бер өлөшөндә сифаттарҙың ялғауы булып, ә бер өлөшө — исемдәрҙеке булып тора[61].

Эйәлек мәғәнәһен белдереүсе сифаттарҙың (притяжательные) килеш менән үҙгәртеү өлгөһө otcův «атаһының-отцов»[62]:

Килеш Берлек һанда Күплек һанда
Мужской род Средний род Женский род Мужской род



йәнле(одушев.)
Мужской род



йәнһеҙ (неодушев.)



женский род һәм средний род
Средний род
Төп килеш otcův otcovo otcova otcovi otcovy otcova
Эйәлек килеш otcova otcovy otcových
Төбәү килеш otcovu otcově otcovým
Төшөм килеш неодуш. otcův otcovo otcovu otcovy otcova
одуш. otcova
Сығанаҡ килеш otcovým otcovou otcovými
Урын-ваҡыт килеш otcově otcově otcových

Шулай уҡ сит телдән барлыҡҡа килгән ҙур булмаған килеш менән үҙгәрмәүсе исем һүҙ төркөмө ба: khaki «хаки», lila «лиловый», blond «блондинистый», prima / príma «клёвый», fajn «классный», fér «честный», nóbl «аристократический», extra[63].

Сағыштырыу (komparativ / druhý stupeň) һәм артыҡлыҡ дәрәжәләре (superlativ / třetí stupeň) тик төп сифаттарҙан ғына барлыҡҡа килә. Сағыштырыу дәрәжәһе суффикстар (һүҙ яһаусы ялғауҙар) -ější/-ejší, -ší, -čí ярҙамында барлыҡҡа килә. Иң киң таралған суффикс -ější/-ejší, суффикс -ší частоталы 40-ҡа яҡын булған сифаттарҙа ҡулланыла, суффикс -čí тик ун ҙур булмаған -ký тамамланған сифаттар менән ҡулланыла[64].

Ҡайһы бер сифаттарҙың сағыштырыу дәрәжә формалары супплетив барлыҡҡа килә: velký / veliký «ҙур-большой» — větší, dobrý « яҡшы-хороший» — lepší, malý «бәләкәй-маленький» — menší, špatný «насар-плохой» / zlý «яуыз-злой» — horší, dlouhý «оҙон-длинный» — delší, brzký «тиҙ, иртә-скорый, ранний» — dřívější[65].

Артыҡлыҡ дәрәжәһе формалары сағыштырыу дәрәжәһенә префикс nej- ҡушыу ярҙамында барлыҡҡа килә[66].

Һандар[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Чех телендә телендә һандар түбәндәге лексик-грамматик разрядтар буйынса бүленәләр[67][68]:

  • төп һандар (základní): jeden «бер», dva «ике», tři «өс»;
  • рәт һандары (řadové): první «беренсе», druhý «икенсе», třetí «өсөнсө»;
  • йыйыу һандары (видовые, druhové): dvojí, trojí, čtverý;
  • сама һандары (násobné) dvojnásobný "ике тапҡыр двукратный ", dvakrát «икеләтә-дважды»;
  • бүлем һандары: po jednom «бер өҫтәрәк», po dvou «икешәр-по два», po třech буйынса «өсәр-по три».

Һандар разрядтарға бүленеүгә ҡарамай, ике төркөмдө барлыҡҡа килә: билдәле һандар(určité: pět, pátý, pětkrát, paterý) һәм билдәһеҙлек (neurčité: několik, několikátý, několikrát, několikerý)[69][70].

Шулай уҡ һандар араһында ябай (dva, tři), ҡушма (dvacet, třicet), ҡатмарлы (pět sto třicet) һандар бар.

Берҙән алып егерме бергә тиклем һандар :

Төп һандар Рәт һандары Йыйыу һандары
Бер jeden (р. м.), jedna (ярай. р.), jedno (с. р.) první
Ике dva (р. м.), dvě (ярай. р. с. р.) druhý dvoje
Өс tři třetí troje
Дүрт čtyři čtvrtý čtvero
Биш pět pátý patero
Алты šest šestý šestero
Ете sedm sedmý sedmero
Һигеҙ osm osmý osmero
Туғыҙ devět devátý devatero
Ун deset desátý desatero
Ун бер jedenáct jedenáctý jedenáctero
Ун ике dvanáct dvanáctý dvanáctero; tucet
Ун өс třináct třináctý třináctero
Ун дүрт čtrnáct čtrnáctý čtrnáctero
Ун биш patnáct patnáctý patnáctero
Ун алты šestnáct šestnáctý šestnáctero
Ун ете sedmnáct sedmnáctý sedmnáctero
Ун һигеҙ osmnáct osmnáctý osmnáctero
Ун туғыҙ devatenáct devatenáctý devatenáctero
Егерме dvacet dvacátý dvacatero
Егерме бер dvacet jedna dvacátý první jednadvacatero

«Бер» һанының килеш менән үҙгәреше[71]:

Килеш Берлек һанда Күплек һанда
Мужской род Средний род Женский род Муж. р.йәнле (одушев.) Муж. р.йәнһеҙ (неодушев.) женский род Средний род
Төп килеш jeden jedno jedna jedni jedny jedna
Эйәлек килеш jednoho jedné jedněch
Төбәү килеш jednomu jedné jedným
Төшөм килеш неодуш. jeden jedno jednu jedny jedna
одуш. jednoho
Сығанаҡ килеш jedním jednou jednými
Урын-ваҡыт килеш jednom jedné jedněch

«Ике», «өс», «дүрт», «биш» һандарының килеш менән үҙгәреше[72]:

Килеш Ике Өс Дүрт Биш
Мужской род Женский род һәм средний род
Төп килеш dva dvě tři čtyři pět
Эйәлек килеш dvou tří / třech čtyř / čtyřech pěti
Төбәү килеш dvěma třem čtyřem pěti
Төшөм килеш dva dvě tři čtyři pět
Сығанаҡ килеш dvěma třemi / třema čtyřmi / čtyřma pěti
Урын-ваҡыт килеш dvou třech čtyřech pěti

Форма třech, třema, čtyřech, čtyřma йәнле һөйләү телмәрендә осрай.[73].

6-19 һәм тиҫтә һандары pět кеүек үҙгәрәләр[73].

Йыйыу һандары tantum pluralia (jedny dveře "одни двери ") исем менән бергә йәки төркөмдәре менән сығыш яһай йыйылмаһы йәки башҡа пар һүҙҙәре менән ҡулланыла (boty dvoje «ике пар аяҡ кейеме-две пары обуви», dvoje sirky «ике тартма шырпы-две коробки спичек»). Әҙәби телдә төп килештә шундай формалар айырыла dvoje, troje, бер төрлө әйберҙәрҙе билдәләү өсөн ҡулланыла, һәм dvojí, trojí, төрлө предмет билдәләрен: boty dvoje «ике пар аяҡ кейеме-две пары обуви» — boty dvojí «ике (төрлө) пар аяҡ кейеме-две разные пары обуви». Әммә был айырма йәнле һөйләү телендә хәҙер юйыла[74].

Алмаштар[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Чех телендә алмаштар түбәндәге разрядтарға бүленә: зат алмаштары, зат-ҡайтым (возвратное мест.), эйәлек, эйәлек-ҡайтым, күрһәтеү, билдәләү, һорау, сағыштырмаса, билдәһеҙлек, юҡлыҡ.

Зат һәм зат-кире (лично-возвратное) алмаштары араһында тулы формаһы менән бер рәттән ҡыҫҡа формаһы билдәләнә.

.

Беренсе һәм икенсе зат һәм ҡайтым (возвратное мест.) алмаштарының үҙгәреше[75]:

Килеш Берлек һаны Күплек һаны Ҡайтым (Возвратный)
1-се зат 2-се зат 1-се зат 2-се зат
Мин Һин Беҙ Һеҙ Үҙ
Төп килеш ty my vy
Эйәлек килеш mne, mě tebe, tě nás vás sebe, se
Төбәү килеш mně, mi tobě, ti nám vám sobě, si
Төшөм килеш mne, mě tebe, tě nás vás sebe, se
Сығанаҡ килеш mnou tebou námi vámi sebou
Урын-ваҡыт килеш mně tobě nás vás sobě

Ҡылым[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Чех телендә ҡылымдың түбәндәге категориялары билдәләнә: төрҙәре, һөйкәлеш, заман, зат, залог һәм енес (род)[76].

Күсемле ҡылымдар (slovesa zvratná / reflexivní) se һәм si киҫәксәләре ярҙамында барлыҡҡа килә[77].

Чех телендә өс ҡылым нигеҙе бар — хәҙерге заман нигеҙе (přítomný / kmen prézentní), унан хәҙерге заман формаһы, бойороҡ һөйкәлеше һәм хәл ҡылым, инфинитив нигеҙе һәм үткән заман нигеҙе (minulý kmen), унан үткән заман формалары, теләк-өндәү һөйкәлеше һәм хәл ҡылымдың үткән заманы барлыҡҡа килә[78].

Төрҙәре[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Ҡылымдың ике төрө була: тамамланған эш-хәлде белдереүсе (dokonavý vid) һәм тамамланмаған эш-хәлде белдереүсе (nedokonavý vid)[79].

Зат менән үҙгәреше[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Хәҙерге заман, берлектә, 3-сө зат ялғауына ярашлы, чех телендә ҡылымдар 5-се класҡа бүленә (třída), ул, үҙ сиратында, 13 типҡа бүләнәләр (vzor)[80]:

  • I класс: -e- (nese килтерә-несёт "«, bere „ала-берёт“, peče „печёт“, maže „мажет“, umře „уирёт“);
  • II класс: -ne- (tiskne „баҫтыра-печатает“, „минует“», začne «башлай-начнет»);
  • III класс: -je- (kryje «кроет», kupuje «покупает»);
  • IV класс: -í- (trpí «страдат, терпит», prosí «һорай-просит», sází «ултырта-сажает»);
  • V класс: -á- (dělá «делает»).

Ҡылымдарҙың nese төрөнә хәҙерге заман, берлек һанда, 3-сө затта -e- ялғауы менән , ә инфинитивта — нигеҙе 's йәки z тамамланған, шул уҡ ваҡытта хәҙерге заман һәм инфинитив нигеҙе йыш ҡына һуҙынҡының оҙонлоғо һәм сифаты менән айырыла, шулай уҡ тартынҡыларҙың сиратлашыуы ҡатнаша: kvést «цвести» — kvete цветёт", číst «читать» — čte «читает», růst «расти» — roste «растёт», příst «прясть, мурлыкать» — přede «прядёт, мурлычет», třást «трясти» — třese «трясёт», vézt «везти» — veze «везёт», lézt «лезть» — leze «лезёт», nést «нести» — nese «несёт»[81].

Ҡылымдар хәҙерге заманда, берлектә, 3-сө затта нигеҙҙә ҡаты тартынҡынан һуң -e- булһа, bere төрөнә инә, ә инфинитивта — нигеҙе á. Ул кире формаларҙа һәм приставкаларҙа (brát «брать» — nebrat «не брать» — vybrat "выбрать «) ҡыҫҡарырға мөмкин. Йыш ҡына хәҙерге заман һәм инфинитив нигеҙе араһында сиратлашыу бара: brát „брать“ — bere „берёт“, hnát „гнать“ — žene „гонит“[82].

Хәҙерге заман ҡылымдарының зат менән үҙгәрешенә миҫал: nést „нести“, tisknout „печатать“, krýt „крыть“, kupovat „покупать“, trpět „терпеть, страдать“ и. dělat „делать“. Форма / мё4л=мётенён 8у\ йәнле һөйләү теле булып тора.[83]:

Зат һәм һан I класс II класс III класс IV класс V класс
1-се зат берлек һанда nesu tisknu kryji / kryju kupuji / kupuju trpím dělám
2-се зат берлек һанда neseš tiskneš kryješ kupuješ trpíš děláš
3-сө зат берлек һанда nese tiskne kryje kupuje trpí dělá
1-се зат күплек һанда neseme / nesem tiskneme / tisknem kryjeme / kryjem kupujeme / kupujem trpíme děláme
2-се зат күплек һанда nesete tisknete kryjete kupujete trpíte děláte
3-сө зат күплек һанда nesou tisknou kryjí / kryjou kupují / kupujou trpí dělají

Бынан тыш ярҙамсы ҡылымдар (неправильные глаголы) бар (nepravidelná slovesa), төрҙәрҙең береһенә лә инмәй: být „бар-быть“, jíst „бар-есть“, vědět „белеү-знать“, chtít „теләү-хотеть“, jít „идти“[84]:

Зат һәм һан být jíst vědět chtít jít
1-се зат берлек һанда jsem jím vím chci jdu
2-се зат берлектә jsi / seš jíš víš chceš jdeš
3-сө зат берлек һанда je chce jde
1-се зат күплек һанда jsme jíme víme chceme / chcem jdeme / jdem
2-се зат күплек һанда jste jíte víte chcete jdete
3-сө зат күплек һанда jsou jedí vědí chtějí jdou

Йәнле һөйләү телендә ҡылымдарҙа být һәм jít башланғыс - тартынҡы алдынан ишетелмәй, ләкин юҡлыҡ, инҡар итеү яңғырай (nejsem „я не есть“, nejdu „я не иду“). Бынан тыш, чех йәнле һөйләү телендә seš барлыҡ формаһы „ты есть“ бар, ә Моравияла шулай уҡ su „я есть“.Ҡылымдарҙың 3-сө затта, берлек һанда юҡлыҡ формаһы být яңғырай není кеүек „он не есть“ (йәнле һөйләү теленең варианттары шулай уҡ бар neni)[85].

Заман төрҙәре[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Чех телендә ҡылымдың өс заман төрө билдәләнә: үткән заман, хәҙерге һәм киләсәк заман[86]. Шулай уҡ элегерәк күптән үткән заман (давнопрошедший), улар хәҙерге телдә юғалғандар[87].

Үткән заман ҡушма юл менән барлыҡҡа килә: ул тора. l-сифат ҡылымдан һәм ярҙамсы ҡылым být хәҙерге заман формаһынан. Ярҙамсы ҡылым 3-сө затта ҡуйылмай[87].

Зат Берлек һанда Күплек һанда
мужской род женский род средний род йәнле(одушевлённый) мужской род йәнһеҙ (неодушевлённый) женский род һәм мужской род средний род
1-се зат byl jsem byla jsem *bylo jsem byli jsme byly jsme *jsme byla
2-се зат byl jsi byla jsi *bylo jsi byli jste byly jste *jste byla
3-сө зат byl byl bylo byli byly byla
Ҡылым һөйкәлештәре[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Чех телендә өс ҡылым һөйкәлеше бар: хәбәр (oznamovací způsob / indikativ), теләк-өндәү (podmiňovací způsob / kondicionál) һәм бойороҡ (rozkazovací způsob / imperativ)[88].

Хәҙерге заман теләк һөйкәлеше l-сифат ҡылымдан һәм ярҙамсы ҡылымдың айырым формаларынан- být — тора. Ҡылым být хәҙерге заман теләк һөйкәлешенең зат менән үҙгәреше[89]:

Зат Берлек һанда Күплек һанда
мужской род женский род средний род мужской род йәнле йәнһеҙ женский род һәм мужской род средний род
1-се зат byl bych byla bych *bylo bych byli bychom byly bychom *bychom byla
2-се зат byl bys byla bys *bylo bys byli byste byly byste *byste byla
3-сө зат by byl by byla by bylo by byli by byly by byla

Йәнле һөйләш телендә bychom урынына , ғәҙәттә, bysme формаһы ҡулланыла[89].

Шулай уҡ әҙәби чех телендә үткән заман теләк һөйкәлеше бар. Ул төп ҡылым сифат ҡылымдан l- һәм хәҙерге заман теләк һөйкәлеше být тора. Үтәлмәҫлек теләкте (ирреаль) белдереү өсөн ҡулланыла, мөмкинлек, үткән заманда сағыла.: Jistě by nám to byl sdělil, kdyby napsal byl dopis vysvětlenou na očekávaný „Ул, моғайын. быны беҙгә хәбәр итер ине, әгәр ҙә көткән хат аңлатылып яҙылған булһ.“[89].

Рәүеш[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Чех телендә рәүештәр аңлатҡан мәғәнәләренә ҡарап түбәндәге төркөмсәләргә бүленәләр: урын рәүештәре, ваҡыт рәүештәре, күләм-дәрәжә рәүештәре һәм сәбәп рәүештәре. Хәл-торошто һәм модаллекте белдереүсе рәүештәр айырым төркөмдө тәшкил итә[90]. Сағыштырыу дәрәжәһе формалары суффикстар ярҙамында яһала -ěji/-eji (ostře „остро“ > ostřeji „острее“, často „часто“ > častěji „чаще“), шулай уҡ йәнле һөйләү телендә -ějc/-ejc (rychle „тиҙ-быстро“ > rychlejc „быстрее“, teple тепло» > teplejc «теплее») йәки -ějš/-ejš (pomalu «медленно» > pomalejš «медленнее»). Ҡайһы бер сағыштырыу дәрәжәһе рәүештәре супплетив барлыҡҡа килә: dobře «яҡшы-хорошо» — lépe (әҙәби.) / líp (һөйләштә.) «лучше», zle «насар-плохо» — hůře (әҙәби.) / hůř (һөйләштә.) «хуже», mnoho / hodně «күп-много» — více (әҙәби.) / víc (һөйләштә.) «больше», málo — méně (әҙәби.) / míň (һөйләштә.) «меньше», brzo «иртә-рано» — dříve (әҙәби.) / dřív (һөйләштә) «раньше». Артыҡлыҡ дәрәжәһе сағыштырыу дәрәжәһе формаһына префикс nej- ҡушыу ярҙамында яһала[91].

Бәйләүестәр[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Килеп сығышы буйынса чех бәйләүетәре беренселгә бүленә (vlastní, původní) һәм икенселгә (nevlastní, nepůvodní). Икенсел бәйләүестәр башҡа һүҙ төркөмдәренән барлыҡҡа килгәндәр[92].

Теркәүестәр[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Теркәүестәр яһалышы буйынса бүленә ябай (jednočlenné: a «и.», ale «ләкин-но», nebo «йәки-или», pokud «әгәр-если», protože «сөнки потму что») һәм ҡушма (vícečlenné: i když «шулай булыуға ҡарамаҫтан-несмотря на то, что, ул», kvůli tomu, že "из-за того, что, ", proto, že "сөнки, — тип, ", …ani ani «ниндәй да…», nebo buď… «йәки…йәки»). Синтаксик функциялары буйынса теркәүестәр бүленә: теҙеүсе (souřadicí) һәм эйәртеүле (podřadicí)[93].

Киҫәксәләр[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Чех теленең киҫәксәләре һорау, үтенес, бойороҡ, вәғәҙә, раҫлау, ышандырыу, көсәйтеү-раҫлау, үтенес, ризаһыҙлыҡ, янау мәғәнәләрен бирә ( «булһын-пусть», aby «чтобы», kéž «хоть бы», chraňbůh aby «не дай бог, чтобы»), баһалау (nepochybně «һис шикһеҙ-несомненно», patrně «күрәһең-по-видимому», prý «имеш-якобы», samozřejmě «үҙенән-үҙе-само собой», sotva «һай-һай-вряд ли», určitě «моғайын-наверняка»), эмоциональ (bohužel «ҡыҙғанысҡа ҡаршы-к сожалению», dokonce «хатта-даже», naštěstí «бәхеткә-к счастью», stejně «барыбер-все равно», vždyť «бит-ведь») һәм текст структураһы (naopak «киреһенсә-напротив», například «мәҫәлән.-например», řekněme «скажем», tedy «то есть.», třeba «скажем, допустим», zkrátka «ҡыҫҡаса әйткәндә-короче говоря»)[94].

Ымлыҡтар[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Чех теленең ымлыҡтары төрлө хис-тойғоно белдерә (ach «ах», fujtajbl «фу», hergot «шайтан алғыры-чёрт возьми», mňam «ням-ням»), контактлы, кешеләр араһында бәйләнеш булдырыу өсөн (ahoj «сәләм», ano «эйе», děkuji «рәхмәт», ден dobrý «хәйерле көн», dobře « яҡшы», na shledanou «иҫән-һау», ne «юҡ», pozor «иғтибар», promiňte «ғәфү итегеҙ», prosím «рәхим итегеҙ», sbohem «һау булығыҙ»), һәм өноҡшаштар (cink «звяк», haf «гав», chacha «һа-һа», mňau «мяу», žbluňk «бултых»)[95].

Синтаксис[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Чех телендәге һүҙҙәр тәртибе сағыштырмаса ирекле, һөйләмдәрҙе актуаль киҫәктәргә бүлеүгә бәйле. Мәҫәлән, һөйләм Evu František miluje "Франтишек любит Эву " хәбәр итеүенсә, Франтишек кемде ярата, предложение František Evu miluje "Эву любит Франтишек « хәбәр итеүенсә, кто любит Эву[96].

Чех телендә ҡағиҙә буйынса ярайһы ҡәтғи рәүештә клтитиктар һөйләмдә икенсе урынды биләй, шунда уҡ һөйләмдең беренсе киҫәгенән һуң киләләр. Шундай клитикалар булып, беренсе сиратта, ҡылым формаһы булып být „быть“ тора, әгәр ҙә ул ярҙамсы ролендә булһа, , алмаштарҙың ҡыҫҡа формаһы һәм ҡайтым киҫәксәләре se һәм si, бынан тыш, был ролде ҡайһы бер алмаштар һәм рәүештәр башҡара ала.[97].Әгәр ҙә бер нисә клитик һөйләмдә эләккән осраҡта, улар ҡәтғи иерархия буйынса теҙеләләр: ҡылым формаһы být — ҡайтым (возвратный) киҫәксә— зат алмаштарының ҡыҫҡа формаһын — һәм башҡа клитикалар. Мәҫәлән: se jsem mu pak omluvil „Мин һуңынан уның алдында ғәфү үтендем- Потом я перед ним извинился“[98].

Лексикаһы[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Чех теленең лексикаһында бик күп германизмдар: děkovat „благодарить“ < боронғо нем. телендә , šlechta „дворянство“ < боронғо нем. тел., hrabě „граф“ < боронғо нем. тел, rytíř „рыцарь“ < боронғо нем. тел., krunýř панцирь» < боронғо нем. тел., hák «крюк» < боронғо нем. hake.[99].

Христианлыҡ динен ҡабул итеү бик күп латин һәм грек дини терминдарын үҙләштереүгә булышлыҡ итә , уларҙың күбеһе йыш ҡына немец аша килә: kostel «костёл» < лат. castellum «нығытыу-укрепление», klášter «монастырь» < бор. үр. нем. klōstar < лат. claustrum, mnich «монах» < бор. үр. нем. munih < лат. monachus < бор. грек. μοναχός[99].

XVIII быуатта будитель-пуристар эшмәкәрлеге һөҙөмтәһендә күп германизмдар әҙәби телдән ҡыҫырыҡлап сығарыла, тикчех теленең йәнле һөйләү телендә генә һаҡлана: fotr «папаша» (әҙәби otec «отец», táta, tatínek «папа»), ksicht «рожа» (әҙәби килә. obličej «лицо»), špacírovat «гулять» (әҙәби килә. se procházet)[100].

Будителдәр үҙ алдарына мөһим бурыстарҙың береһе итеп чех фәнни терминологияны булдырыуҙы ҡуялар,Ул чех телененең тормоштоң бөтә өлкәләрендә файҙаланыу яраҡлығын күрһәтергә тейеш. Бигерәк тә Й. Юнгман һәм Я Пресль эшмәкәрлеге билдәләнелә[101].

Өйрәнеү тарихы[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Чех теле буйынса беренсе ҡулланма 1531 йылда барлыҡҡа килә. Был анонимәҫәр була Naučenie řeči krátké obojí, д čísti se česky mluviti německy učiti a, a česky Čechóm německy Němcóm сауҙагәрҙәр өсөн тәғәйенләнгән һөйләш ҡулланмаһы (разговорник), шулай уҡ дөрөҫ әйтелеш тасуирламаһы[102].

Тик ике йылдан һуң, 1533 йылда, беренсе чех теле грамматикаһы донъя күрә V stránce česká Gramatyka dvojí, Orthographia předkem, Etymologia potom, Б. Оптат, П. Гзел һәм В.Филоматес тарафынан яҙылған[103].

Текстарҙың өлгөһө[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Ярослав. Гашектың «Похождение бравого солдата» :

"Zabili Tak nám Ferdinanda, " Švejkovi řekla posluhovačka panu, vojenskou který léty před službu opustiv, za blba prohlášen definitivně když vojenskou byl komisí lékařskou, se živil prodejem psů, nečistokrevných ošklivých oblud, rodokmeny padělal kterým.
Si a zaměstnání tohoto kolena Kromě byl právě stižen mazal opodeldokem revmatismem.
«Ferdinanda Kterýho, paní Müllerová?» Švejk se otázal, si kolena nepřestávaje masírovat, «Ferdinandy znám dva já. Jednoho, je na omylem Průši láhev sluhou u a vypil drogisty ten nějakého jednou mu vlasy mazání tam, д Ferdinanda potom ještě znám Kokošku, ty sbírá hovínka psí co. Škoda Vobou není žádná.»

Яңғырашына миҫалдар[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

(аудио)
(аудио)
[[:Файл:{{{Имя_файла}}}|{{{Название}}}]]
[[Файл:{{{Имя_файла}}}|left|180px|noicon]]
Помощь по воспроизведению


Шулай уҡ ҡарағыҙ[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Иҫкәрмәләр[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Комментарий
  1. Первоначально с 1911 года существовал в качестве Кабинета словаря чешского языка (Kancelář Slovníku jazyka českého), в 1946 году преобразованную в Институт чешского языка (Ústav pro jazyk český).
Сығанаҡтар
  1. 1,0 1,1 1,2 1,3 List of declarations made with respect to treaty No. 148. European Charter for Regional or Minority Languages (ингл.). Council of Europe (1 апрель 2016). 2015 йыл 18 сентябрь архивланған. (Тикшерелеү көнө: 16 ғинуар 2017)
  2. Lewis, M. Paul, Gary F. Simons, Charles D. Fennig: Czech. A language of Czech Republic (ингл.). Ethnologue: Languages of the World (19th Edition). Dallas: SIL International (2016). Архивировано 16 ғинуар 2017 года. (Тикшерелеү көнө: 16 ғинуар 2017)
  3. 3,0 3,1 Short D. Czech // The Slavonic Languages / Comrie B., Corbett G. — London, New York: Routledge, 1993. — P. 455. — 1078 p. — ISBN 0-415-04755-2.
  4. Селищев А. М. Славянское языкознание. Западнославянские языки. — М.: Государственное учебно-педагогическое издательство Наркомпроса РСФСР, 1941. — Т. 1. — С. 22. — 462 с.
  5. Скорвид С. С. Западнославянские языки. Чешский язык // Языки мира. Славянские языки. — М.: Academia, 2005. — С. 234—235. — ISBN 5-87444-216-2.
  6. 6,0 6,1 6,2 6,3 6,4 Скорвид С. С. Западнославянские языки. Чешский язык // Языки мира. Славянские языки. — М.: Academia, 2005. — С. 236. — ISBN 5-87444-216-2.
  7. Скорвид С. С. Западнославянские языки. Чешский язык // Языки мира. Славянские языки. — М.: Academia, 2005. — С. 234. — ISBN 5-87444-216-2.
  8. Spal J., Machek V. Původ jména Čech // Naše řeč. — 1953. — Т. 36. — № 9—10. — С. 263—267.
  9. Дуличенко А. Д. Введение в славянскую филологию. — 2-е изд., стер. — М.: «Флинта», 2014. — 338 с. — ISBN 978-5-9765-0321-2.
  10. Необходимо задать параметр url= в шаблоне {{cite web}}. Необходимо задать параметр title= в шаблоне {{cite web}}. [ ]. (Тикшерелеү көнө: 16 ғинуар 2017)
  11. Необходимо задать параметр url= в шаблоне {{cite web}}. Необходимо задать параметр title= в шаблоне {{cite web}}. [ ]. (Тикшерелеү көнө: 16 ғинуар 2017)
  12. Необходимо задать параметр url= в шаблоне {{cite web}}. Необходимо задать параметр title= в шаблоне {{cite web}}. [ ]. (Тикшерелеү көнө: 16 ғинуар 2017)
  13. Необходимо задать параметр url= в шаблоне {{cite web}}. Необходимо задать параметр title= в шаблоне {{cite web}}. [ ]. (Тикшерелеү көнө: 16 ғинуар 2017)
  14. Необходимо задать параметр url= в шаблоне {{cite web}}. Необходимо задать параметр title= в шаблоне {{cite web}}. [ ]. (Тикшерелеү көнө: 16 ғинуар 2017)
  15. Необходимо задать параметр url= в шаблоне {{cite web}}. Необходимо задать параметр title= в шаблоне {{cite web}}. [ ]. (Тикшерелеү көнө: 16 ғинуар 2017)
  16. Необходимо задать параметр url= в шаблоне {{cite web}}. Необходимо задать параметр title= в шаблоне {{cite web}}. [ ]. (Тикшерелеү көнө: 16 ғинуар 2017)
  17. Необходимо задать параметр url= в шаблоне {{cite web}}. Необходимо задать параметр title= в шаблоне {{cite web}}. [ ]. (Тикшерелеү көнө: 16 ғинуар 2017)
  18. Необходимо задать параметр url= в шаблоне {{cite web}}. Необходимо задать параметр title= в шаблоне {{cite web}}. [ ]. (Тикшерелеү көнө: 16 ғинуар 2017)
  19. Необходимо задать параметр url= в шаблоне {{cite web}}. Необходимо задать параметр title= в шаблоне {{cite web}}. [ ]. (Тикшерелеү көнө: 16 ғинуар 2017)
  20. Необходимо задать параметр url= в шаблоне {{cite web}}. Необходимо задать параметр title= в шаблоне {{cite web}}. [ ]. (Тикшерелеү көнө: 16 ғинуар 2017)
  21. Необходимо задать параметр url= в шаблоне {{cite web}}. Необходимо задать параметр title= в шаблоне {{cite web}}. [ ]. (Тикшерелеү көнө: 16 ғинуар 2017)
  22. Štícha F. et al. Akademická gramatika spisovné češtiny. — Praha: Academia, 2013. — С. 25—27. — ISBN 978-80-200-2205-9.
  23. Ústav pro jazyk český Akademie věd České republiky. Архивировано 20 февраль 2008 года. 2008 йыл 20 февраль архивланған.
  24. Sdělení Ministerstva školství, mládeže a tělovýchovy k postupu a stanoveným podmínkám pro udělování a odnímání schvalovacích doložek učebnicím a učebním textům a k zařazování učebnic a učebních textů do seznamu učebnic. Архивировано 28 май 2006 года.
  25. Katalog požadavků k maturitní zkoušce: Český jazyk a literatura: Zkouška zadávaná Ministerstvem školství, mládeže a tělovýchovy. Архивировано 7 ноябрь 2006 года. 2006 йыл 7 ноябрь архивланған.
  26. Bělič J.[cs]. Nástin české dialektologie. — Praha: SPN, 1972. — P. 40. Přehled nářečí českého jazyka.
  27. Short D. Czech // The Slavonic Languages / Comrie B., Corbett G. — London, New York: Routledge, 1993. — P. 528 (Map 9.1. The main Czech dialect divisions). — 1078 p. — ISBN 0-415-04755-2.
  28. Kuldanová, Pavlína. Čeština po síti. Útvary českého národního jazyka. Tradiční teritoriální dialekt (чеш.). Ostravská univerzita v Ostravě[cs] (2003). — Mapka českých nářečí (карта чешских диалектов). Архивировано из оригинала 14 апрель 2011 года. 2016 йыл 15 ноябрь архивланған. (Тикшерелеү көнө: 16 ғинуар 2017)
  29. Селищев А. М. . — Государственное учебно-педагогическое издательство Наркомпроса РСФСР. — М., 1941. — С. 184—186.
  30. Karlík, Nekula, Pleskalová. Encyklopedický slovník češtiny. Praha : Nakladelství Lidové noviny, 2002, с. 393.
  31. Lehr-Spławiński T. Tło ugrupowania gwar czeskich // Studia i szkice wybrane z językoznawstwa słowiańskiego. — 1966. — Т. 2. — С. 253—254.
  32. Селищев А. М. Славянское языкознание. Западнославянские языки. — Государственное учебно-педагогическое издательство Наркомпроса РСФСР. — М., 1941. — С. 36.
  33. Sedláček М. K vývoji českého pravopisu. Část 1. // Naše řeč. — 1993. — Т. 76. — № 2.
  34. Гордина М. В. История фонетических исследований. — СПб: Филологический факультет СПбГУ, 2006. — С. 36. — ISBN 5-8465-0243-1.
  35. Селищев А. М. . — Государственное учебно-педагогическое издательство Наркомпроса РСФСР. — М., 1941. — С. 40.
  36. Гордина М. В. История фонетических исследований. — СПб: Филологический факультет СПбГУ, 2006. — С. 36—37. — ISBN 5-8465-0243-1.
  37. . — Academia. — Praha, 2007. — С. 11.
  38. 38,0 38,1 Sedláček М. K vývoji českého pravopisu. Část 1. // Naše řeč. — 1993. — Т. 76. — № 2.
  39. Jedlička А. P. J. Šafařík a český jazyk // Naše řeč. — 1961. — Т. 44. — № 9—10.
  40. Cvrček V. et al. Mluvnice současné češtiny. — Praha: Karolinum, 2010. — С. 43. — ISBN 978-80-246-1743-5.
  41. Czech.
  42. Скорвид С. С. Западнославянские языки. Чешский язык // Языки мира. Славянские языки. — М.: Academia, 2005. — С. 238. — ISBN 5-87444-216-2.
  43. Cvrček V. et al. Mluvnice současné češtiny. — Praha: Karolinum, 2010. — С. 44—45. — ISBN 978-80-246-1743-5.
  44. 44,0 44,1 Скорвид С. С. Западнославянские языки. Чешский язык // Языки мира. Славянские языки. — М.: Academia, 2005. — С. 239. — ISBN 5-87444-216-2.
  45. Cvrček V. et al. Mluvnice současné češtiny. — Praha: Karolinum, 2010. — С. 44. — ISBN 978-80-246-1743-5.
  46. Cvrček V. et al. Mluvnice současné češtiny. — Praha: Karolinum, 2010. — С. 45—46. — ISBN 978-80-246-1743-5.
  47. 47,0 47,1 47,2 Скорвид С. С. Западнославянские языки. Чешский язык // Языки мира. Славянские языки. — М.: Academia, 2005. — С. 240. — ISBN 5-87444-216-2.
  48. Cvrček V. et al. Mluvnice současné češtiny. — Praha: Karolinum, 2010. — С. 134—140. — ISBN 978-80-246-1743-5.
  49. Скорвид С. С. Западнославянские языки. Чешский язык // Языки мира. Славянские языки. — М.: Academia, 2005. — С. 245. — ISBN 5-87444-216-2.
  50. Štícha F. et al. Akademická gramatika spisovné češtiny. — Praha: Academia, 2013. — С. 311. — ISBN 978-80-200-2205-9.
  51. Štícha F. et al. Akademická gramatika spisovné češtiny. — Praha: Academia, 2013. — С. 316—317. — ISBN 978-80-200-2205-9.
  52. Štícha F. et al. Akademická gramatika spisovné češtiny. — Praha: Academia, 2013. — С. 329—330. — ISBN 978-80-200-2205-9.
  53. Štícha F. et al. Akademická gramatika spisovné češtiny. — Praha: Academia, 2013. — С. 338—339. — ISBN 978-80-200-2205-9.
  54. Štícha F. et al. Akademická gramatika spisovné češtiny. — Praha: Academia, 2013. — С. 338. — ISBN 978-80-200-2205-9.
  55. Štícha F. et al. Akademická gramatika spisovné češtiny. — Praha: Academia, 2013. — С. 348—349. — ISBN 978-80-200-2205-9.
  56. Cvrček V. et al. Mluvnice současné češtiny. — Praha: Karolinum, 2010. — С. 198. — ISBN 978-80-246-1743-5.
  57. 57,0 57,1 Short D. Slovak // The Slavonic Languages. — London, New York: Routledge, 1993. — P. 476. — ISBN 978-83-01-15390-8.
  58. Cvrček V. et al. Mluvnice současné češtiny. — Praha: Karolinum, 2010. — С. 198—199. — ISBN 978-80-246-1743-5.
  59. Cvrček V. et al. Mluvnice současné češtiny. — Praha: Karolinum, 2010. — С. 199. — ISBN 978-80-246-1743-5.
  60. Cvrček V. et al. Mluvnice současné češtiny. — Praha: Karolinum, 2010. — С. 199—200. — ISBN 978-80-246-1743-5.
  61. Cvrček V. et al. Mluvnice současné češtiny. — Praha: Karolinum, 2010. — С. 203. — ISBN 978-80-246-1743-5.
  62. Cvrček V. et al. Mluvnice současné češtiny. — Praha: Karolinum, 2010. — С. 204—205. — ISBN 978-80-246-1743-5.
  63. Cvrček V. et al. Mluvnice současné češtiny. — Praha: Karolinum, 2010. — С. 205. — ISBN 978-80-246-1743-5.
  64. Cvrček V. et al. Mluvnice současné češtiny. — Praha: Karolinum, 2010. — С. 206—207. — ISBN 978-80-246-1743-5.
  65. Cvrček V. et al. Mluvnice současné češtiny. — Praha: Karolinum, 2010. — С. 208—209. — ISBN 978-80-246-1743-5.
  66. Cvrček V. et al. Mluvnice současné češtiny. — Praha: Karolinum, 2010. — С. 208. — ISBN 978-80-246-1743-5.
  67. Скорвид С. С. Западнославянские языки. Чешский язык // Языки мира. Славянские языки. — М.: Academia, 2005. — С. 258—259. — ISBN 5-87444-216-2.
  68. Cvrček V. et al. Mluvnice současné češtiny. — Praha: Karolinum, 2010. — С. 227. — ISBN 978-80-246-1743-5.
  69. Cvrček V. et al. Mluvnice současné češtiny. — Praha: Karolinum, 2010. — С. 226. — ISBN 978-80-246-1743-5.
  70. Štícha F. et al. Akademická gramatika spisovné češtiny. — Praha: Academia, 2013. — С. 423. — ISBN 978-80-200-2205-9.
  71. Cvrček V. et al. Mluvnice současné češtiny. — Praha: Karolinum, 2010. — С. 227—228. — ISBN 978-80-246-1743-5.
  72. Cvrček V. et al. Mluvnice současné češtiny. — Praha: Karolinum, 2010. — С. 227—229-230. — ISBN 978-80-246-1743-5.
  73. 73,0 73,1 Cvrček V. et al. Mluvnice současné češtiny. — Praha: Karolinum, 2010. — С. 230. — ISBN 978-80-246-1743-5.
  74. Cvrček V. et al. Mluvnice současné češtiny. — Praha: Karolinum, 2010. — С. 234. — ISBN 978-80-246-1743-5.
  75. Скорвид С. С. Западнославянские языки. Чешский язык // Языки мира. Славянские языки. — М.: Academia, 2005. — С. 264. — ISBN 5-87444-216-2.
  76. Cvrček V. et al. Mluvnice současné češtiny. — Praha: Karolinum, 2010. — С. 236. — ISBN 978-80-246-1743-5.
  77. Štícha F. et al. Akademická gramatika spisovné češtiny. — Praha: Academia, 2013. — С. 429. — ISBN 978-80-200-2205-9.
  78. Cvrček V. et al. Mluvnice současné češtiny. — Praha: Karolinum, 2010. — С. 247. — ISBN 978-80-246-1743-5.
  79. Cvrček V. et al. Mluvnice současné češtiny. — Praha: Karolinum, 2010. — С. 245. — ISBN 978-80-246-1743-5.
  80. Cvrček V. et al. Mluvnice současné češtiny. — Praha: Karolinum, 2010. — С. 249—250. — ISBN 978-80-246-1743-5.
  81. Cvrček V. et al. Mluvnice současné češtiny. — Praha: Karolinum, 2010. — С. 251—252. — ISBN 978-80-246-1743-5.
  82. Cvrček V. et al. Mluvnice současné češtiny. — Praha: Karolinum, 2010. — С. 253. — ISBN 978-80-246-1743-5.
  83. Cvrček V. et al. Mluvnice současné češtiny. — Praha: Karolinum, 2010. — С. 251—266. — ISBN 978-80-246-1743-5.
  84. Cvrček V. et al. Mluvnice současné češtiny. — Praha: Karolinum, 2010. — С. 266—273. — ISBN 978-80-246-1743-5.
  85. Cvrček V. et al. Mluvnice současné češtiny. — Praha: Karolinum, 2010. — С. 267—268, 270. — ISBN 978-80-246-1743-5.
  86. Cvrček V. et al. Mluvnice současné češtiny. — Praha: Karolinum, 2010. — С. 239. — ISBN 978-80-246-1743-5.
  87. 87,0 87,1 Cvrček V. et al. Mluvnice současné češtiny. — Praha: Karolinum, 2010. — С. 241. — ISBN 978-80-246-1743-5.
  88. Štícha F. et al. Akademická gramatika spisovné češtiny. — Praha: Academia, 2013. — С. 435. — ISBN 978-80-200-2205-9.
  89. 89,0 89,1 89,2 Cvrček V. et al. Mluvnice současné češtiny. — Praha: Karolinum, 2010. — С. 242. — ISBN 978-80-246-1743-5.
  90. Cvrček V. et al. Mluvnice současné češtiny. — Praha: Karolinum, 2010. — С. 275. — ISBN 978-80-246-1743-5.
  91. Cvrček V. et al. Mluvnice současné češtiny. — Praha: Karolinum, 2010. — С. 279—280. — ISBN 978-80-246-1743-5.
  92. Cvrček V. et al. Mluvnice současné češtiny. — Praha: Karolinum, 2010. — С. 282. — ISBN 978-80-246-1743-5.
  93. Cvrček V. et al. Mluvnice současné češtiny. — Praha: Karolinum, 2010. — С. 290. — ISBN 978-80-246-1743-5.
  94. Štícha F. et al. Akademická gramatika spisovné češtiny. — Praha: Academia, 2013. — С. 531—532. — ISBN 978-80-200-2205-9.
  95. Štícha F. et al. Akademická gramatika spisovné češtiny. — Praha: Academia, 2013. — С. 534—535. — ISBN 978-80-200-2205-9.
  96. Štícha F. et al. Akademická gramatika spisovné češtiny. — Praha: Academia, 2013. — С. 551—555. — ISBN 978-80-200-2205-9.
  97. Štícha F. et al. Akademická gramatika spisovné češtiny. — Praha: Academia, 2013. — С. 555. — ISBN 978-80-200-2205-9.
  98. Štícha F. et al. Akademická gramatika spisovné češtiny. — Praha: Academia, 2013. — С. 567. — ISBN 978-80-200-2205-9.
  99. 99,0 99,1 Скорвид С. С. Западнославянские языки. Чешский язык // Языки мира. Славянские языки. — М.: Academia, 2005. — С. 270. — ISBN 5-87444-216-2.
  100. Скорвид С. С. Западнославянские языки. Чешский язык // Языки мира. Славянские языки. — М.: Academia, 2005. — С. 271. — ISBN 5-87444-216-2.
  101. Short D. Slovak // The Slavonic Languages. — London, New York: Routledge, 1993. — P. 523. — ISBN 978-83-01-15390-8.
  102. . — Academia. — Praha, 2007. — С. 12.
  103. . — Academia. — Praha, 2007. — С. 15.

Әҙәбиәт[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

  1. Bauer J., Lamprecht A., Šlosar D. Historická mluvnice češtiny. — Praha: SPN, 1986. — С. 25.
  2. Al V Cvrček et. Češtiny Mluvnice současné. — Praha: Karolinum, 2010. — ISBN 978-80-246-1743-5.
  3. Lehr-T. Spławiński Tło czeskich ugrupowania gwar. // Z Studia wybrane i językoznawstwa szkice słowiańskiego. 2 Seria. — Warszawa: Wydawnictwo Państwowe Naukowe, 1966. — 251—258 S..
  4. Short D. Czech // The Slavonic Languages / Comrie B., Corbett G. — London, New York: Routledge, 1993. — P. 455—532. — 1078 p. — ISBN 0-415-04755-2.
  5. Al F. Štícha et. Akademická češtiny gramatika spisovné. — Praha: Academia, 2013. — ISBN 978-80-200-2205-9.
  6. Я Белич Чех диалектология торошо һәм бурыстары. // Тел ғилеме мәсьәләләренә, 1968, № 4. — С. 4-12
  7. Белич Я, Гавранек Б, А. Едличка, Ф. Травничек Һыу мәсьәләһе тураһында «ҡа-йәнле һөйләү» чех теле чех телендә әҙәби һәм уның мөнәсәбәте. // Тел ғилеме мәсьәләләренә, 1961, № 1. — С. 44-51
  8. Селищев А. М. Славянское языкознание. Западнославянские языки. — М.: Государственное учебно-педагогическое издательство Наркомпроса РСФСР, 1941. — Т. 1. — С. 27—190. — 462 с.
  9. П. Сталл — Ҡа-чех телендә аралашҡан. // Тел ғилеме мәсьәләләренә, 1960, № 2. — С. 11-20
  10. А. Г Широковтың Чех телендә әҙәби үҫеш тарихы булыуы. // Тел ғилеме мәсьәләләренә, 1955, № 4. — 35-54 с
  11. Широкова А. Г., Нещименко Г. П. Становление литературного языка чешской нации // Национальное возрождение и формирование славянских литературных языков. — М.: Наука, 1978. — С. 9—85.

Һылтанмалар[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]