Эстәлеккә күсергә

Нигилизм

Википедия — ирекле энциклопедия мәғлүмәте
Нигилизм
Социаль селтәрҙә күҙәтеүселәр 134 764
 Нигилизм Викимилектә
Нигилистка, Поль Мерварт картинаһы

Нигилизм (лат. nihil. «бер нәмә лә») дөйөм ҡабул ителгән ҡиммәттәрҙе, идеалдарҙы, әхлаҡи нормаларҙы, мәҙәниәтте йәки объектив хәҡиҡәт, белем, әхлаҡ, ҡиммәттәр йәки тормош мәғәнәһе[1][2] кеүек фундаменталь төшөнсәләрҙе шик аҫтына ҡуйған (ҡәтғи формаһында — кире ҡаҡҡан) фәлсәфә.[3] Төрлө нигилистик позициялар кеше ҡиммәттәре мәғәнәһеҙ, тормош мәғәнәһеҙ, белем мөмкин түгел тигән ҡараштарҙы яҡлай.[4] Нигилизм дөйөм мәғәнәлә кире ҡағыуҙы, ижтимағи тормоштоң билдәле бер өлөшөнә йәки хатта бөтә яҡтарына кире мөнәсәбәтте күҙ уңында тота.[5] Һүҙлектәрҙә шулай уҡ «кире ҡағыу», «абсолют кире ҡағыу», «социаль-әхлаҡи күренеш», фекер йүнәлеше булараҡ та билдәләнә.

Нигилизм тәғлимәтен номинализмдан, скептицизмдан һәм фәлсәфәүи пессимизмдан, шулай уҡ, бәлки, христианлыҡтан килеп сыҡҡан айырым тарихи концепция тип ҡарарға мөмкин.[6] Был идеяның хәҙерге заман төшөнсәһе күп йәһәттән Фридрих Ницшеның "нигилизм көрсөгө"нән килеп сыҡҡан. Унан ике үҙәк концепция барлыҡҡа килә: юғары ҡиммәттәрҙе емереү һәм тормош раҫлауына ҡаршы тороу.[7] Әммә нигилизмдың иртә формалары социаль, әхлаҡи, сәйәси һәм эстетик фекерҙең аныҡ гегемонияларын инҡар итеүҙә һайланмыш булыуы мөмкин.[8] Европанан ситтә Будда яҙмаларының элементтары нигилистик фекерҙең иң тәүге бәхәстәренең һәм тәнҡитле анализдарының береһе булараҡ билдәләнә. Нигилизмды билдәләү төрлө ваҡытта төрлө: мәҙәни-тарихи дәүергә, кешеләрҙең субъектив концептуаль ҡараштарына, ваҡиғаларға, модаға һәм башҡа факторҙарға бәйле була — был нигилизмдың төрлө формалары барлыҡҡа килеү сығанағы булып тора.

Был термин ҡайһы берҙә аномия менән бергә ҡулланыла һәм кеше принциптары, социаль институттарҙың йәшәйеше мәғәнәһеҙлеген ҡабул итеү йәки иреклелеге арҡаһында дөйөм өмөтһөҙлөк кәйефен аңлатыу өсөн ҡулланыла. Нигилизм шулай уҡ билдәле бер тарихи осорҙарҙы билдәләүсе тип тасуирлана. Мәҫәлән, Жан Бодрийяр[9][10] һәм башҡалар постмодернды нигилистик дәүер йәки фекерләү образы тип баһалай.[11][12][13] Шулай уҡ ҡайһы бер дин белгестәре һәм дини эшмәкәрҙәр постмодернизм һәм хәҙерге[14] замандың күп аспекттары дини принциптарҙы инҡар иткән нигилизм тип белдерә.[15] Әммә нигилизм дини һәм дини булмаған ҡараштарға ла бәйле.[6]

Көнкүрештә был термин ғәҙәттә экзистенциаль нигилизм формаларына ҡарай, уға ярашлы, тормош эске ҡиммәттән, мәғәнәнән йәки маҡсаттан мәхрүм. Нигилизм сиктәрендә башҡа күренекле позициялар бөтә норматив һәм этик ҡараштарҙан, бөтә социаль һәм сәйәси институттарҙан баш тартыуҙы, бер ниндәй ҙә белем юҡ йәки булырға мөмкин түгел тигән позицияны, шулай уҡ абстракт булмаған объекттар, ҡушма объекттар юҡ, хатта тормош үҙе лә юҡ тип раҫлаған метафизик позицияларҙы (Нигилизм позициялары) үҙ эсенә ала.

Этимологияһы, терминологияһы һәм билдәләмәһе

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Нигилизмдың этимологик килеп сығышы булып латин телендәге nihil (йәғни «бер нәмә лә түгел») тамыр һүҙе тора, ул туғандаш annihilate терминында ла осрай һәм nihility — «бер нәмә лә түгел» тигәнде аңлата. XVIII быуатта Европаның бер нисә урынында, бигерәк тә немец телендә Nihilismus формаһында барлыҡҡа килә, шулай уҡ Урта быуаттарҙа мөртәтлектең айырым формаларын билдәләү өсөн ҡулланыла.[16][17][18] Концепция үҙе тәүге тапҡыр рус һәм немец фәлсәфәһендә формалаша, улар XX быуатҡа тиклем нигилизм тураһындағы бәхәстең ике төп ағымын сағылдыра.[17] Термин, инглиз теленә йә немец (Nihilismus), һуң латин (nihilismus), йә француз (nihilisme) теленән инеүе ихтимал.[19]

Был терминды ҡулланыуҙың тәүге миҫалдарын немец баҫмаларында табырға мөмкин. 1733 йылда немец яҙыусыһы Фридрих Леберехт Гетц уны ноизм менән бергә әҙәби термин итеп ҡулланған. Француз революцияһына тиклемге осорҙа был термин шулай уҡ замандың билдәле ҡиммәти-деструктив тенденциялары өсөн кәмһетеүле була, атап әйткәндә, христианлыҡты һәм дөйөм алғанда Европа традицияларын инҡар итә. Нигилизм беренсе тапҡыр фәлсәфәне өйрәнеүгә Кант һәм посткант фәлсәфәһен урап алған бәхәс сиктәрендә килеп инә. Уның 1787 йылда Швейцария эзотеригы Якоб Герман Оберейттың хеҙмәттәрендә һәм 1799 йылда немец фәлсәфәсеһе Фридрих Генрих Якоби хеҙмәттәрендә барлыҡҡа килеүе билдәле.1824 йылда был термин социаль коннотацияға эйә була башлай, ә немец журналисы Йозеф фон Геррес уны ғәмәлдәге социаль һәм сәйәси институттарҙы кире ҡағыуға бәйләй.[20][16][21] Был һүҙҙең рус телендәге формаһы, нигилизм, 1829 йылда уны Николай Надеждин скептицизмдың синонимы булараҡ ҡулланғас, барлыҡҡа килә. Рәсәй журналистикаһында ул әлегәсә билдәле социаль коннотацияға эйә..

Якоби осоронан был термин, уны урыҫ яҙыусыһы Иван Тургенев тергеҙеп, 1862 йылда «Отцы и дети» романында ҡулланылышҡа индергәнгә тиклем тулыһынса тиерлек бөтә Европала ҡулланылыштан сыға. Һәм күп ғалимдар был һүҙҙе ул үҙе уйлап тапҡан тип ышанырға мәжбүр итә.[22] Романдың нигилистик персонаждары үҙҙәрен «бөтә нәмәне инҡар итеүселәр», «был принцип ниндәй хөрмәткә эйә булмаһын, бер ниндәй принципҡа ла ышанмаусылар» һәм үҙҙәрен «хәҙерге ваҡытта инҡар итеү бар нәмәнән дә файҙалы» тип иҫәпләүселәр тип билдәләй.[23] Тургеневтың антинигилистик ынтылыштарына ҡарамаҫтан, уның күп кенә уҡыусылары шулай уҡ нигилист исемен ала, шуның менән Рәсәй нигилистик хәрәкәтенә исем бирә.[24] Немец фәлсәфәһенә әйләнеп ҡайтҡанда, нигилизмды өҫтәмә рәүештә немец фәлсәфәсеһе Фридрих Ницше тикшерә, ул был терминды көнбайыш донъяһында традицион әхлаҡтың тарҡалыуын тасуирлау өсөн ҡуллана. Ницше өсөн нигилизм "Аллаһытың үлеме"ндә сағылған хәҙерге заман ҡиммәттәрен емертеү тенденцияларына ла, шулай уҡ христианлыҡ[25][26] әхлағы менән тормошто инҡар итеүгә лә ҡағыла. Ницшеның тәрән йоғонтоһо аҫтында был термин француз фәлсәфәһендә һәм континенталь фәлсәфәлә киң мәғәнәлә артабан үҫеш ала, шул уҡ ваҡытта Рәсәйҙә нигилизм йоғонтоһо, бәлки, совет[27] дәүерендә лә дауам иткәндер.

Томас Дж. Дж. Альтицер кеүек дин белгестәре, нигилизм мотлаҡ дин менән бәйле аңлатылырға тейеш һәм уның характерының төп элементтарын өйрәнеү фундаменталь дини ҡараш талап итә, тип белдерә.[28]

Тарихы

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Нигилизм концепцияһы, Тхеравад һәм Махаянаның "Трипитак"ында яҙылғанса, Будда менән тикшерелә (Беҙҙең эраға тиклем 563 йылдан 483 йыл).[29] Тәүҙә пали телендә яҙылған «Трипитака» нигилизмды — наттикавада, ә нигилистик ҡараштарҙы миччадитти[30] тип атай. Унда төрлө сутралар Будда тере сағында аскеттарҙың төрлө секталары тотҡан ҡараштар һүрәтләнә, уларҙың ҡайһы берҙәрен ул әхлаҡи яҡтан нигилистик тип һанай. "Нигилизм доктринаһы"нда Апаннака суттела Будда әхлаҡи нигилистарҙы түбәндәге ҡараштарға таяныусылар тип һүрәтләй:[31]

  • Бер ниндәй ҙә файҙалы һөҙөмтә юҡ;
  • Яҡшы һәм насар ғәмәлдәр бер ниндәй ҙә һөҙөмтә бирмәй;
  • Үлгәндән һуң йән эйәләре ысын донъяға йәки башҡа донъяға тыумай;
  • Донъяла йән эйәләренең был донъяға йәки икенсе донъяға тыуыуын туранан-тура белем ярҙамында раҫлаусы бер кем дә юҡ.

Будда артабан раҫлауынса, был ҡараштарҙы тотоусылар яҡшы аҡыл, һүҙ һәм тән тәртибендә изгелекте һәм ғәмәлдәрҙәге хәүефте күрә алмай, шуға күрә улар һуңғыһына эйәрә.[31]

Нирвана һәм нигилизм

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Будда өйрәткән юлдың иң бейек нөктәһе булып нирвана, «ғадәм урыны… булмауы һәм… бәйһеҙлек… үлемдең һәм тарҡалыуҙың ахыры» тора[32]. 40 йылдан ашыу стажлы бағышланған будда монахы Аджан Амаро, мәҫәлән, инглиз телендә юҡлыҡ нигилизм булып яңғырауы мөмкин, тип билдәләй. Әммә был һүҙҙе, ул юҡлыҡ булмаһын өсөн, башҡаса билдәләргә мөмкин: нирвана — һеҙ таба алған нәмә түгел, ә, киреһенсә, һеҙ бәйлелек булмауын тойоу һәләте ул.[32]

Шулай уҡ ҡарағыҙ

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Иҫкәрмәләр

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
  1. ↑ Veit, Walter (2018). «Existential Nihilism: The Only Really Serious Philosophical Problem». Journal of Camus Studies: 211–236. DOI:10.13140/RG.2.2.26965.24804.
  2. ↑ Crosby, Donald A. (1998), Nihilism, Routledge Encyclopedia of Philosophy, Taylor and Francis, ISBN 9780415250696, DOI 10.4324/9780415249126-N037-1.
  3. ↑ Gilles. .
  4. ↑ The Meaning of Life#Nihilism. Stanford Encyclopedia of Philosophy. Дата обращения: 3 август 2020. Архивировано 20 октябрь 2021 года.
  5. ↑ Новиков А. И. Нигилизм и нигилисты: опыт критической характеристики. — Л.: Лениздат, 1972. — С. 10.
  6. ↑ 6,0 6,1 Gillespie, Michael Allen. Nihilism Before Nietzsche. — University of Chicago Press, 1996. — ISBN 9780226293486.
  7. ↑ Gillespie Michael Allen. Nihilism Before Nietzsche. — University of Chicago Press, 1996. — ISBN 9780226293486.
  8. ↑ Gillespie, Michael Allen. Nihilism Before Nietzsche. — University of Chicago Press, 1996. — ISBN 9780226293486.
  9. ↑ Baudrillard, Jean. 1993. «Game with Vestiges.» In Baudrillard Live, edited by M. Gane.
  10. ↑ Baudrillard, Jean. [1981] 1994. «On Nihilism.» In Simulacra and Simulation, translated by S. F. Glasser.
  11. ↑ Cited in Woodward, Ashley. 2002. «Nihilism and the Postmodern in Vattimo’s Nietzsche.» Minerva 6. ISSN 1393-614X. Archived from the original on 2010-04-05. fn 1.
  12. ↑ See:
  13. ↑ see: Rose, Gillian. 1984. Dialectic of Nihilism; Carr, Karen L. 1988. The Banalization of Nihilism; Pope John-Paul II. 1995. Evangelium vitae: Il valore e l’inviolabilita delta vita umana. Milan: Paoline Editoriale Libri."
  14. ↑ Phillips, Robert. «Deconstructing the Mass». Winter. ISSN 2004-04-17. “For deconstructionists, not only is there no truth to know, there is no self to know it and so there is no soul to save or lose." and "In following the Enlightenment to its logical end, deconstruction reaches nihilism. The meaning of human life is reduced to whatever happens to interest us at the moment...”
  15. ↑ Leffel, Jim The Postmodern Challenge: Facing the Spirit of the Age. Christian Research Institute. — «...the nihilism and loneliness of postmodern culture...» Архивировано из оригинала 19 август 2006 года. 2006 йыл 19 август архивланған.
  16. ↑ 16,0 16,1 ter Borg, Meerten B.. «The Problem of Nihilism: A Sociological Approach». 1.
  17. ↑ 17,0 17,1 "Nichilismo", Nichilismo, Treccani: Istituto della Enciclopedia Italiana, <https://www.treccani.it/enciclopedia/nichilismo/>. Проверено 30 октябрь 2020.  2020 йыл 4 ноябрь архивланған.
  18. ↑ "Nihilism", Nihilism, <https://www.britannica.com/topic/nihilism>  2022 йыл 4 октябрь архивланған.
  19. ↑ "nihilism". Oxford English Dictionary. Oxford University Press. 2nd ed. 1989.
  20. ↑ Karen. . — P. 145–200.
  21. ↑ Klemme, Heiner F.; Kuehn, Manfred, eds. (2010). «Obereit, Jacob Hermann». The Dictionary of Eighteenth-Century German Philosophers. Continuum. ISBN 9780199797097.
  22. ↑ Gillespie Michael Allen. Nihilism Before Nietzsche. — 1996. — P. 110.
  23. ↑ Frank, Joseph. Достоевский: Чудесные годы, 1865—1871 гг.. — Princeton University Press, 1995. — «Ибо именно Базаров первым объявил себя „нигилистом“ и объявил, что, „поскольку в настоящее время отрицание является самым полезным из всех“, нигилисты „отрицают — всё“.». — ISBN 0-691-01587-2.
  24. ↑ Petrov, Kristian (2019). «'Strike out, right and left!': a conceptual-historical analysis of 1860s Russian nihilism and its notion of negation». Stud East Eur Thought 71 (2): 73–97. DOI:10.1007/s11212-019-09319-4. Bibcode: free.
  25. ↑ Carr, Karen L. 1992. The Banalisation of Nihilism. Albany: State University of New York Press.
  26. ↑ Deleuze Gilles. Nietzsche and Philosophy. — 1983.
  27. ↑ Ramos, Alice (1996). «Triumph of the Will». The Review of Politics. 58 (1): 181—184. DOI:10.1017/S0034670500051779.
  28. ↑ Altizer, Thomas J. J. (1997). «Review: Nihilism before Nietzsche by Michael Allen Gillespie and Metaphysics by Michel Haar & Michael Gendre». The Journal of Religion (University of Chicago Press) 77 (2): 328–330. DOI:10.1086/490005. PMID Thomas J. J. Altizer.
  29. ↑ Buddhists celebrate birth of Gautama Buddha. HISTORY. Дата обращения: Apr 7, 2020. Архивировано 2 сентябрь 2019 года.
  30. ↑ Bhikkhu Bodhi. «Pali-English Glossary» and «Index of Subjects.» In The Connected Discourses of the Buddha: A New Translation of the Samyutta Nikkaya.
  31. ↑ 31,0 31,1 Bhikkhu Ñāṇamoli, and Bhikkhu Bodhi, trans. «Apannaka Sutta.» In The Middle Length Discourses of the Buddha. note 425
  32. ↑ 32,0 32,1 (October 2009) «Knowing, Emptiness and the Radiant Mind». Forest Sangha Newsletter (88). ISSN June 2018 12 June 2018. Проверено 24 June 2019. 2018 йыл 12 июнь архивланған.

Әҙәбиәт

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Һылтанмалар

[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
«https://ba.wikipedia.org/w/index.php?title=Нигилизм&oldid=1276770» битенән алынған