Фридрих Ницше

Фридрих Ницше
Friedrich Nietzsche
Исеме	Фридрих Вильгельм Ницше
Тыуған көнө	15 октябрь 1844({{padleft:1844|4|0}}-{{padleft:10|2|0}}-{{padleft:15|2|0}})
Тыуған урыны	Рёккен, Германия берлеге
Вафат көнө	25 август 1900({{padleft:1900|4|0}}-{{padleft:8|2|0}}-{{padleft:25|2|0}}) (55 йәш)
Вафат булған урыны	Веймар, Германия империяһы
Ил	Пруссия → Герман империяһы
Әҫәрҙәре теле	немец теле
Мәктәп/традиция	классик булмаған немец фәлсәфәһе
Йүнәлеше	тормош фәлсәфәһе
Основные интересы	философия, дин, мәҙәниәт, сәйәсәт, филология
Значительные идеи	камил кеше, «Илаһ үлгән», цикллылыҡ, перспектив субъективизм, ресентимент
Оказавшие влияние	Сократ, Әфләтун (Платон), Аристотель, Эпикур, Парменид, Боронғо грек фәлсәфәһе, Паскаль, Вольтер, Кант, Гегель, Һёте, Шопенгауэр, Вагнер, Гёльдерлин, Достоевский
Испытавшие влияние	Шпенглер, Ортега-и-Гассет, Д’Аннунцио, Эвола, Һайдеггер, Шелер, Лёвит, Маннһейм, Тённис, Ясперс, Камю, Батай, Юнгер, Бенн, Бубер
Имзаһы	Friedrich_Nietzsche_Signature.svg
Сайт	http://www.nietzsche.ru/
Lib.ru сайтында әҫәрҙәре
Викиөҙөмтәлә цитаталар

Фри́дрих Ви́льгельм Ни́цше (нем. Friedrich Wilhelm Nietzsche [ˈfʁiːdʁɪç ˈvɪlhɛlm ˈniːtsʃə]; 15 октябрь 1844 (18441015), Рёккен, Германия берлеге — 25 август 1900, Веймар, Германия империяһы) — немец фекер эйәһе, классик филолог, үҙенсәлекле фәлсәфәүи тәғлимәтте барлыҡҡа килтереүсе. Был тәғлимәт фәнни-фәлсәфәүи берлек сиктәрендә генә ҡалмай, башҡа өлкәләрҙә лә сағылыш таба. Ницшеның төп концепцияһы ысынбарлыҡҡа баһа критерийҙарында әхлаҡтың, диндең, мәҙәниәттең һәм ижтимағи-сәйәси мөнәсәбәттәрҙең нигеҙҙәрен шик аҫтына алып, айырмалы тормош фәлсәфәһен үҙ эсенә ала. Афористик манерала бирелеүе менән Ницшеның күпселек әҫәрҙәрен бер яҡлы ғына ҡарап булмай һәм күп бәхәстәр тыуҙыра.

Биографияһы

Бала сағы

Фридрих Ницше Рёккендә (Лейпциг янында, Көнсығыш Германия) лютеран пасторы Карл Людвиг Ницше (1813—1849) ғаиләһендә тыуған. Атаһы үлгәндән һуң әсәһе тәрбиәһендә ҡала, 1858 йылда атаҡлы «Пфорта» гимназияһына һабаҡҡа төшә. Ул бик ҡыҙыҡһынып төрлө фәндәрҙе өйрәнә, музыка, әҙәбиәт мауыҡтыра.

Йәшлек йылдары

1862 йылда Бонн университетына уҡырға инеп, теология һәм филологияны өйрәнә башлай. Һабаҡташтары араһында фекерҙәштәр тапмай, шул сәбәпле лә уҡытыусыһы Фридрих Ричль артынан Лейпциг университетына күсә. Унда ла, әйткәндәй, ҡәнәғәтлек тапмай. 24 кенә йәшендә, студент сағында әле, Базель университетына классик филология профессоры итеп саҡырыла — Европа университетарында булмаған хәл!

Ницше 1870 йылғы Франк-прусс һуғышында санитар булып ҡына ҡатнашырға хоҡуҡ ала. Ауырыуҙарҙы вагонда алып китеп барғанда ул дизентерия һәм дифтерия йоҡтора.

Вагнер менән дуҫлығы

1868 йылдың 8 ноябрендә Ницше гимназияла музыкаһын яратып тыңлаған композитор Рихард Вагнер менән таныша. Улар күп йәһәттән оҡшаш ҡарашлы булып сыға һәм дуҫлаша. Тик өс йыл самаһы аралашҡандан һуң 1872 йылда Вагнер Байройтҡа күсенә, һәм аралары һыуына башлай. Вагнера Ницшеның «Кешегә хас, артыҡ хас» тигән китабын тәнҡиләп сыҡҡандан һуң бәйләнештәр бөтөнләй өҙөлә.

Ижадҡа ныҡлап тотоноуы

Ницше һәр саҡ сирләшкә булған. 18 йәштән үк баш ауыртыуыан яфалана һәм 30 йәшенә бөтөнләй өҙлөгә. 1879 йылдың 2 майында 3000 франк йыллыҡ пенсия менән университетта уҡытыуҙы ҡалдыра. Артабанғы ғүмере ауырыуҙар менән алышта үтә, әммә яҙыуҙан ул туҡтамай.

1881 йылдың июлендә «Иртәнге шәфәҡ» тигән китабы сыға, шунан башлап Ницшеның иң емешле осоро башлана.

Һуңғы йылдары

Ницше ғүмеренең һуңғы йылдарында үҙ фәлсәфәһенә ярашлы әҫәрҙәр яҙа, уны киң ҡатламдар ғына түгел, яҡындары ла аңлай алмай. 1880-се йылдарҙа ғына уны таный башлайҙар

Ницше 1889 йылда ижадтан туҡтай — аҡылдан яҙа. Ницшеның күҙе алдында бер кеше атын туҡмағандан һуң башлана был. Ауырыуын нәҫелдән килеүе менән дә, ағыулауҙары менән дә, нейросифилис менән ауырыу ихтималлығы менән дә бәйләгән фекерҙәр бар. Философты Базельпсихиатрия хастаханаһына һалалар. 1900 йылдың 25 авгусында вафат була. Реккенда XII быуатта төҙөлгән сиркәүҙә ерләйҙәр. Туғандарының ҡәберҙәре лә шунда

1875 йылдағы фотографияһы

Фәлсәфә стиле

Белеме буйынса филолог булараҡ, Ницше үҙ фәлсәфәһен һүрәтләгәндә фекерен аңлатыуға, ылыҡтырырлыҡ итеүгә ныҡ иғтибар итә, һәм талантлы стилист булып абруй ҡаҙана.. Ҡанатлы һүҙҙәре, афоризмдары әҙ һүҙ менән күпте әйтергә ярҙам итә. Бының сәбәбен аңлата алмайҙар. Ул саф һауала күп йөрөргә тырыша, был фекерҙе бүлмәй генә яҙыуға ҡамасау итә. Икенсенән, аҡҡа ҡарағанда уның күҙҙәре һыҙлай башлауы ла үҙенекен эшләй, күрәһең. Нисек булһа ла, афоризмды ул үҙенең стиле итеп ала Афоризм фекерҙе төрлөсә киңәйтеп аңлатыуға ла юл ҡалдыра.

Ихтыяр (теләк, ирек)

Ницшенең ҡарашынса, донъяның нигеҙен «ихтыяр» тәшкил итә. Ихтыяр, уныңса, берҙән-бер мәғәнәлә генә йөрөмәй. Ул — ысынбарлыҡтың этәргес көсө лә, хәрәкәттәге есем дә, хаҡимлыҡҡа йүнәлдерелгән тойғо ла, "мин"дең экспансияһы ла. Ихтыяр, хаҡимлыҡҡа йүнәлдерелгән тойғо буларак, йәшәү өсөн көрәштең сағылышы рәүешендә лә ҡарала. Ницше, ихтыярҙың ошо (йәшәү) аспектын киңәйтеп, философияла яңы теорияның һәм яңы ағымдың — «йәшәү филосоияһының» — барлыҡҡа килеүенә беренсе аҙым яһай.

Әхлаҡ

Этикала Ницше нигилизм позицияһын яҡлап сыға. Кеше интеллектының үҫә барыуы кешенең беренсе инстинкттарын һүнеүгә килтерә, кешенең тәбиғәт менән берлектә булыуына зарар китерә. Ницше әхлаҡты тиҫкәре күренеш тип ҡарай. Уныңса, әхлаҡ коллективта (ҡәбиләләрҙә, дәүләттә, сиркәүҙә һ. б.) «шәкли выждан» ролен генә үтәй һәм кешеләрҙе бойороҡ аҫтында тотоуға ҡамасаулау ғына. Ницше йәмғиәттәге үҙгәрештәрҙең тәрәкҡыят йүнәлешендә барғанын инҡар итә. Уның иманы — йәмғиәттең яңынан үҙенә әйләнеп ҡайтыу теорияһы яғында. Ул асыҡтан-асыҡ кешеләр араһында, ғөмүмән йәмғиәт тормошонда, тигеҙлек һәм ғәҙеллек принциптарына ҡаршы, элитар принциптарҙы яҡлап сыға.

Ғәййәр кеше

Ницше үҙенең «Заратустра шулай һөйләгән ине», тигән хикийәһендә, кешеләрҙе бөжәктәр менән сағыштырып, әле кәмһетә, әле ҙур ҡеүәткә эйә булған кешене юғарыға сөя, идеаллаштыра. Уның идеалы — «ғәййәр тәбиғи кеше» («сверхчеловек»). Был идеал Ницшенең фәнни хеҙмәттәрендә лә үҙәк урынды биләп тора. Ғөмүмән, «ницшеанлыҡ» XIX быуатның философия фәнендә иң реакцион теория булып һаналған. Ул немец фашистларының расалар теорияһы өсөн нигеҙ ролен үтәгән. Ницшеанлыҡ социаль яҫылыҡта шовинизмдың, расизмдың, милитаризмдың үрсеүенә теоретик ерлек булһа, сәнғәт өлкәһе өсөн дә ул шулай ук тиҫкәре роль уйнап килә. Сәнғәттәге элитар теориялар барыһы ла ницшеанлыҡ ағымы эсендә йәшәй. Улар — халыҡсанлыҡ принциптарының иң радикаль дошмандары.

Әҫәрҙәре

Төп әҫәрҙәре

• «Рождение трагедии, или Эллинство и пессимизм» (Die Geburt der Tragödie , 1871)
• «Несвоевременные размышления» (Unzeitgemässe Betrachtungen , 1872—1876)

1. «Давид Штраус в роли исповедника и писателя» (David Strauss: der Bekenner und der Schriftsteller , 1873)
2. «О пользе и вреде истории для жизни» (Vom Nutzen und Nachtheil der Historie für das Leben , 1874)
3. «Шопенгауэр как воспитатель» (Schopenhauer als Erzieher , 1874)
4. «Рихард Вагнер в Байрейте» (Richard Wagner in Bayreuth , 1876)

• «Человеческое, слишком человеческое. Книга для свободных умов» (Menschliches, Allzumenschliches , 1878). С двумя дополнениями:
  • «Смешанные мнения и изречения» (Vermischte Meinungen und Sprüche , 1879)
  • «Странник и его тень» (Der Wanderer und sein Schatten , 1880)
• «Утренняя заря, или мысли о моральных предрассудках» (Morgenröte , 1881)
• «Весёлая наука» (Die fröhliche Wissenschaft , 1882, 1887)
• «Так говорил Заратустра. Книга для всех и ни для кого» (Also sprach Zarathustra , 1883—1887)
• «По ту сторону добра и зла. Прелюдия к философии будущего» (Jenseits von Gut und Böse , 1886)
• «К генеалогии морали. Полемическое сочинение» (Zur Genealogie der Moral , 1887)
• «Казус Вагнер» (Der Fall Wagner , 1888)
• «Сумерки идолов, или как философствуют молотом» (Götzen-Dämmerung , 1888), книга также известна под названием «Падение кумиров, или О том, как можно философствовать с помощью молотка»
• «Антихрист. Проклятие христианству» (Der Antichrist , 1888)
• «Ecce Homo. Как становятся сами собою» (Ecce Homo , 1888)
• «Воля к власти» (Der Wille zur Macht , 1886—1888, 1-е изд. 1901, 2-е изд. 1906), книга, собранная из заметок Ницше редакторами Э. Фёрстер-Ницше и П. Гастом. Как доказал М. Монтинари, хотя Ницше и планировал написать книгу «Воля к власти. Опыт переоценки всех ценностей» (Der Wille zur Macht — Versuch einer Umwertung aller Werte), о чём упоминается в конце произведения «К генеалогии морали», но оставил этот замысел, при этом черновики послужили материалом для книг «Сумерки идолов» и «Антихрист» (обе написаны в 1888).

Башҡа әҫәрҙәре

• «Гомер и классическая филология» (Homer und die klassische Philologie , 1869)
• «О будущности наших образовательных учреждений» (Über die Zukunft unserer Bildungsanstalten , 1871—1872)
• «Пять предисловий к пяти ненаписанным книгам» (Fünf Vorreden zu fünf ungeschriebenen Büchern , 1871—1872)

1. «О пафосе истины» (Über das Pathos der Wahrheit)
2. «Мысли о будущности наших образовательных учреждений» (Gedanken über die Zukunft unserer Bildungsanstalten)
3. «Греческое государство» (Der griechische Staat)
4. «Соотношение между философией Шопенгауэра и немецкой культурой» (Das Verhältnis der Schopenhauerischen Philosophie zu einer deutschen Cultur)
5. «Гомеровское соревнование» (Homers Wettkampf)

• «Об истине и лжи во вненравственном смысле» (Über Wahrheit und Lüge im außermoralischen Sinn , 1873)
• «Философия в трагическую эпоху Греции» (Die Philosophie im tragischen Zeitalter der Griechen)
• «Ницше против Вагнера» (Nietzsche contra Wagner , 1888)

Тәүге әҫәрҙәре

• «Из моей жизни» (Aus meinem Leben , 1858)
• «О музыке» (Über Musik , 1858)
• «Наполеон III как президент» (Napoleon III als Praesident , 1862)
• «Фатум и история» (Fatum und Geschichte , 1862)
• «Свободная воля и фатум» (Willensfreiheit und Fatum , 1862)
• «Может ли завистник быть действительно счастливым?» (Kann der Neidische je wahrhaft glücklich sein? , 1863)
• «О настроениях» (Über Stimmungen , 1864)
• «Моя жизнь» (Mein Leben , 1864)

Кинематограф

• В фильме Лилианы Кавани «По ту сторону добра и зла» (инг.)баш. (итал. «Al di là del bene e del male», 1977) Ницше воплощает Эрланд Юзефсон (Лу Саломе — Доминик Санда, Пауль Реё — Роберт Пауэлл (инг.)баш., Элизабет Фёрстер-Ницше — Вирна Лизи, Бернард Фёрстер (нем.)баш. — Умберто Орсини (итал.)баш.).
• В биографическом фильме Жулиу Брессане (порт.)баш. «Дни Ницше в Турине» (инг.)баш. (порт. «Dias de Nietzsche em Turim», 2001) философа cыграл бразильский актёр Фернанду Эйрас (порт.)баш..
• В фильме Пинхаса Перри (Pinchas Perry) «Когда Ницше плакал» (ингл. «When Nietzsche Wept», США—Израиль, 2007, по роману Ялома Ирвина) заглавного персонажа сыграл Арманд Ассанте (Лу Саломе — Кэтрин Винник (инг.)баш., Йозеф Брёйер — Бен Кросс, Зигмунд Фрейд — Джейми Элмэн (инг.)баш., Берта Паппенгейм — Михаль Янай (йәһ.)баш.).
• Фильм венгерского режиссёра Белы Тарра «Туринская лошадь» (мадьярса  «A torinói ló», 2011) основан на истории о Ницше, который в Турине 3 января 1889 года стал свидетелем избиения лошади извозчиком. Ницше бросился к лошади, обнял её, а после этого замолчал навсегда, последние одиннадцать лет своей жизни проведя в больнице для душевнобольных.

Әҙәбиәт

• Ницше Ф. Полное собрание сочинений: В 13 томах / Пер. с нем. В. М. Бакусева, Ю. М. Антоновского, Я. Э. Голосовкера и др.; Ред. совет: А. А. Гусейнов и др.; Ин-т философии РАН. — М.: Культурная революция, 2005-.
• Ницше Ф. Полное собрание сочинений: В 13 томах: Т. 12: Черновики и наброски, 1885—1887 гг. — М.: Культурная революция, 2005. — 556 с. — ISBN 5-902764-07-6
• Бугера, В. Е. Социальная сущность и роль философии Ницше. — М.: КомКнига, 2010. — ISBN 978-5-484-01062-2.
• Марков, Б. В. Человек, государство и Бог в философии Ницше. — СПб.: Владимир Даль: Русский остров, 2005. — 786 с. — (Мировая Ницшеана). — ISBN 5-93615-031-3, ISBN 5-902565-09-X
• Нордау М. Фридрих Ницше // Вырождение. — М.: Республика, 1995.— 400 с. — (Прошлое и настоящее). ISBN 5-250-02539-0
• [Стихотворения]// «Зарубежная поэзия в переводах Вячеслава Куприянова», Радуга, Москва, 2009

Һылтанмалар

• * Гиззәтов К. Т., Философия: 2 китап. 1 -се китап: Ҡыҫкаса философия тарихы. Философиянең нигеҙ проблемалары: Юғары уҡыу йорто өсөн дәреслек. -Казан. Мәфариф. 2002.ISBN 5-7761-1122-6

• Русскоязычный сайт о Фридрихе Ницше
• Максим Мошков китапханаһында Фридрих Ницше
• Фридрих Ницше в «Журнальном зале»
• В. Микушевич. 2010 йыл 9 декабрь архивланған.Ирония Фридриха Ницше 2010 йыл 9 декабрь архивланған.
• Стефан Цвейг Ницше
• Трубецкой Е. Н., Философия Ницше: Критический очерк
• Картины Хейдиз из цикла Так говорил Заратустра 2005 йыл 26 август архивланған.
• Л. Троцкий Кое-что о философии «сверхчеловека» 2010 йыл 15 апрель архивланған.