Уғырҙар
Уғырҙар (төрки ырыу-ҡәбилә берләшмәһе) менән бутамаҫҡа.'Уйғырҙар менән бутамаҫҡа.'Уғыҙҙар менән бутамаҫҡа.
Уғырҙар — телдәре буйынса туғандаш халыҡтарға — венгрҙар (мадьярҙар), мансилар, хантыларға бирелгән дөйөм этник исеме[1]. Уғыр телдәре һәм уларға туғандаш булған фин-пермь телдәре урал тел ғаиләһенә ҡарай. Уғыр телендә һөйләшкән хәҙерге халыҡтарға венгрҙарҙы һәм обь уғырҙарын (хантылар һәм мансилар) индерәләр.
Этноним
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]Уртаҡ ҡабул ителгән версия буйынса «уғыр» этнонимы боронғо төрки һүҙе «Уғыр»ҙан барлыҡҡа килә, ул компонент булараҡ күп кенә боронғо төрки уғыр халыҡтары этнонимдарына керә: унуғырҙар, утырғырҙар, кутурғырҙар һ. б. Исемдең тәүге өлөшө ҡәбилә структураһының һанын аңлатҡан: «биш», «ун», «утыҙ». Уғыр һүҙе «мөгөҙ» (берәмек, өлөш) тип тә аңлатыла. Ҡытай ҡулъяҙмаларында һундарҙың (унуғыр) «Ун мөгөҙ» һәм көньяҡ һундарҙың (болғарҙар) «Биш өлөш» исемле дәүләт берәмектәре теркәлгән. «Ongur» термины төрки-болғарҙар телендә Бөйөк Болғар дәүләтенең йәҙрәһен тәшкил иткән унуғырҙарҙы билдәләү өсөн ҡулланыла[2].
Этник тарихы
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]Уғырҙар беҙҙең эраның 410 йылда весгот короле Аларих II Римға походы составында телгә алына.
Коми-зыряндар тәүгеләрҙән булып ханты һәм мансиларҙың ата-бабалары менән таныша һәм уларҙы «Йӧгра» тип атай. Был терминды урыҫтар үҙләштерә һәм уны «Югра» тип тауышландыра.
Обь (хантылар һәм мансилар) һәм дунай (мадьярҙар) уғырҙарына бүленәләр. Урыҫ ҡульяҙмаларында ҡара уғырҙар (мадьярҙар) һәм аҡ уғырҙар телгә алына. Артабан был славян этнонимын башҡа европа халыҡтары үҙләштерә: нем. Ungarisch, франц. hongrois, ингл. Hungarian, лат. hungarus. Венгрҙар үҙҙәрен «magyar» — мад(ь)яр тип атай.
«Жития Наума» (924 й.) болгар әҫәренең авторы венгрҙарҙы телгә ала: «Оугри Пеонский язык» (уғры фин теле).
«Повесть о латенех, когда отлучишася от грек» тигән XII быуат әҫәрендә 2 венгр кенәзенең Констанинополдә суҡындырылыуы тураһында хикәйә бар, кенәздәр өс атама (грек, славян һәм венгр) менән бирелгән: «Пеоне, глаголеме Оугри, иже сами нарицаются Магере»[3].
«Повесть временных лет|Повести временных лет» тигән XII быуат әҫәрендә венгрҙарҙың ата-бабалары «уғырҙар» тип, ә ханты һәм мансиларҙың — «югра» тип аталған. Һуңыраҡ «югра» башлыса хантылар артынан нығытыла. «Югра» боронғо урыҫ һүҙе «угре» менән бәйле түгел[4].
Лингвистик классификацияла фин телдәренең «уғыр тармағы» генетик яҡтан боронғо Урал тел ғаиләһенә ҡарай. Моғайын уғыр тармағы был ғаиләнән бик боронғо осорҙа (б.э.т. 4—3 мең йыллыҡтар) айырылып сыҡҡан. Башта протоуғырҙар Көнбайыш Себерҙең көньяҡ тайгаһы һәм урманлы-дала сигендә Урта Уралдан Иртыш буйына ҡәҙәр һуҙылған ерҙәрҙә туплана. Ошо урындан манси һәм хантыларҙың ата-бабалары төньяҡтараҡ таралып ултыра, ә мадьярҙарҙың ата-бабалары VIII—IX быуаттарҙа көнбайышҡа табан йүнәлә һәм Дунайға барып етә[1].
Уғырҙар боронғо иран һәм төрки телле ҡәбиләләр менән берлектә, Евразияның күп халыҡтарының (шул иҫәптән башҡорттарҙың) этногенезында ҡатнашалар. Был уғыр-төрки-иран ҡәбилә берләшмәләре антик һәм көнсығыш авторҙарында артабанғы атамалар менән телгә алыналар: һундар һәм уи бэй го[5], унуғырҙар, аварҙар, болғарҙар һ.б.
Шулай уҡ ҡарағыҙ
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]Иҫкәрмәләр
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]- ↑ 1,0 1,1 [ Угры] — Ҙур совет энциклопедияһында мәҡәлә
- ↑ Меliсh J. Uber den Ursprung des Namens Ungar // Archiv für slavische Philologie. Bd. 38. — Berlin. — 1923. — S. 248.
- ↑ Попов А. Историко-литературный обзор древнерусских полемических сочинений против латинян. — М., 1875. — С. 187.
- ↑ Фасмер М. Этимологический словарь русского языка — М.: Прогресс, 1964—1973. — Т. 1—4.
- ↑ Сб. «По следам древних культур». Т. II. М., 1954. С. 191.
Әҙәбиәт
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]- Иванов В. А. Древние угры-мадьяры в Восточной Европе. — Уфа, 1999.
|
Уғырҙар Викимилектә |
|---|