Фекерләшеү:Әрмәнстан тарихы

Башҡа телдәрҙә был бит юҡ
Википедия — ирекле энциклопедия мәғлүмәте
Уның үҫеше Башҡорт Википедияһының төп йүнәлеше. Һеҙ «Мириада» проектына ярҙам итә алаһығыҙ.
«Әрмәнстан тарихы» мәҡәләһе «Вики-яҙ — 2016» халыҡ-ара конкурсы өсөн яҙылды. Ҡатнашыусы Аҡҡашҡа. Мәҡәлә темаһы: Тарих. Ил: Әрмәнстан.


Мәҡәләнең юйылған өлөшө ошонда, кәрәкле өлөшөн күсереп алғас, юйырға мөмкин.

Боронғо Әрмәнстан[сығанаҡты үҙгәртеү]

Тарихҡа тиклем осор[сығанаҡты үҙгәртеү]

Әрмәнстандың төньяғында (Лори платоһы), башлыса, вулканлы Джавахет тау һырттарының итәгендә урынлашҡан 20-нән ашыу һуңғы ашель һәйкәлдәре (0,6 млн йыл) табылған. Улар Раздан (Джрабер, Фонтан, Кендарасы) йылғаһы үҙәнендәге материалдарға оҡшаған[1]. Шулар араһында өҫкө ҡатламдан йыйылған (Благодарное, Даштадем 3, Норамут һ. б.) урындағы гиалодациттан эшләнгән меңдән ашыу ашель монаяты, 360 ҡул менән эшләнгән рубилоны (ҡырҡҡыс) индереп, күпселекте тәшкил итә. Беренсе тапҡыр урта ашель һәм иртә ашель сәнәғәтен еткеререүсе тағы ла өс стратифицирланған (мәғлүмәте төркөмләнгән) һәйкәлдәр асыҡланған (Мурадово, Карахач и Куртан I). Вулкан көлө ҡатламында һәм түбәнерәк ятҡан пролювиаль (ваҡланған таш) ултырмаларҙа дациттың төрлө төрөнән, шулай уҡ андезиттан, оливинлы долериттан яһалған иртә ашель ҡоралдары булған Карахач (чопперҙар, һөңгөләр, тупаҫ бифастар һ.б.) ҙур ҡыҙыҡһыныу тыуҙыра. Көлдө уран-ҡурғаш методы менән өйрәнеү 1,75—1,94 млн йылдар элек диапозонына һәм таш ҡоралдарҙың йәшенә тап килә[2]. Карахачҡа яҡын урынлашҡан Мурад һәйкәленең түбәнге ҡатламдарында оҡшаш иртә ашель ҡоралдары табылған. Мурадтың иң өҫкө өлөшөндә (3-сө ҡатлам) һуңғы ашель материалы, ҡатламдың уртаһында (4—9-сы ҡатламдар) — урта ашель культураһы күҙгә ташлана. Лори платоһының көньяҡ-көнсығышында урынлашҡан Куртан I комплексында иртә һәм урта ашель һәйкәлдәре асыҡланған. Куртан I мәҙәни ҡатламдарына, барлыҡ мәғлүмәттәрҙе (ҡат-ҡат ятҡан көлдөң абсолют йәше, палеомагнит мәғлүмәт, алдараҡ табылған мөгөҙморон тештәренең йәш диапозоны) бергә йыйғандан һуң, 1 млн-ға яҡын йәш[1]. Төньяҡ Әрмәнстанда асылған һәйкәлдәр иртә кешеләрҙең Африка сиктәренә миграциялары эҙен һаҡлай. Карахачтың иртә ашель материалдары йәше буйынса Көнсығыш Африка бик боронғо иртә ашель сәнәғәтенә яҡын тора. (яҡынса 1,5—1,8 млн йыл элек)[3]. Иртә палеолитҡа Сатани-Дар ултырағы тап килә. Нор Гехи ултырағы (325 мең йыл элек) вулкан лаваһының бер ҡатламы аҫтында ике төрлө техника — бифасиаль һәм нығыраҡ алға киткән леваллуаз техникалары — булыуы менән билдәле[4].

Боронғо кеше йәшәгән эҙҙәр Әрмән ҡалҡыулығының төрлө райондарында: Арзниҙа, Нурнуста һәм башҡа урындарҙа таш ҡоралдары булған ултыраҡтар, ә Раздан тарлауығында, Лусакертта һ. б. мәмерйә-тораҡтар (Лусакерт I, Ереван I[5]) табылды.

Ереван I мәмерйә ултырағында 8—12 йәшлек баланың баш һөйәге, тештәре, 30—40 йәшлек өлкән кешенең өҫкө ҡырҡҡыс теше табылды. Лусакерт I мәмерйә ултырағында өлкән индивидтың аҫҡы яңаҡ һөйәгенең фрагментын таптылар. Табылдыҡтар архаизм ҡунығы булған сапиент формаһына ҡарай[6].

Әрмән ҡалҡыулығында неолит эпохаһы ултыраҡтары эҙе һаҡлана. Үҙәк Ҡаф тауы артында йәшәгән Шулавери — Шомутелин (б. э. т. VI—IV меңйыллыҡ) мәҙәниәте тәүге неолит мәҙәниәте өлгөһө. Башҡа иртә мәҙәниәттәргә Кура — Аракс (б. э. т. IV—II меңйыллыҡ) һәм Триалет (б. э. т. 2200—1500 йылдар) мәҙәниәттәре ҡарай.

2008 йылдың сентябрендә Әрмәнстандың Арени мәмерйәһендә 5500 йыл элек тегелгән иң боронғо аяҡ кейеме табыла. Табылдыҡ энеолит осорона тап килә (б. э. т. 3600—3500 йылдар). Был башы ослайып тамамланған йомшаҡ туфли — чарохи. Ошо аяҡ кейеме Европала һәм Азияла иң боронғо археологик табылдыҡ тип танылды. Белгестәр фекеренсә, ғәмәлдә был аяҡ кейеме әрмән ауылдарында кейелгән аяҡ кейеменән бер нисек тә айырылмай.

Әрмәнстан Республикаһы территорияһында дольмен (ерләү йолаһы, башҡа культ менән бәйле, өҫтәлгә оҡшаш таш), менгир (ҙур оҙонса вертикаль таш), кромлех (ергә ҡаҙап ҡуйылған бер нисә таш бағананан торған ҡоролма, ҡайһылары астрономик күҙәтеүҙәр өсөн төҙөлгән тигән теория йәшәй) кеүек ҡорамалдарҙың һәм циклоп диуарҙарының ҡалдыҡтары табылды. Арагац тауы эргәһендә хәҙерге Ошакан, Парпи, Агтц һәм Сисиан ҡалалары янындағы үҙәндәрҙә мегалитик ҡоролмалар табылды. Кош һәм Агавнатун ҡәлғәләре янындағы иң яҡшы һаҡланғандары сакраль һәм циклоп ҡоролмалары. Аракс йылғаһы ҡушылдыҡтары эргәһендәге ер эшкәртеүселәр йәшәгән неолитик ултыраҡ ҡалдыҡтары, шулай уҡ Сюник өлкәһендәге Сисиан ҡалаһынан йыраҡ түгел урынлашҡан Зорац Карер (әрм. Զորաց Քարեր), шулай уҡ Караундж булараҡ билдәле булған (әрм. Քարահունջ) мегалитик комплекс ҙур ҡыҙыҡһыныу тыуҙыра. Шенгавит, Лчашен, Неркин һәм Верин Навер, Артик, Карашамбта бик мөһим археологик һәйкәлдәр табылды. Археологик ҡаҙыныу эштәре барышында матди мәҙәниәт һәйкәлдәре: б. э. т. XV—XVI быуаттарҙың туҡыма киҫәге (Артик); б. э. т. XXII—XXI быуаттарҙың идеаль һаҡланған кескәй балтаһы (Карашамб); б. э. т. XV—XIV быуаттарҙың бронза һындары (Лори-Берд); б. э. т. III меңйыллыҡтың арыҫландар һүрәте төшөрөлгән алтын сынаяғы (Ванадзор), б. э. т. III меңйыллыҡтың дүрт тәгәрмәсле яу арбаһы (Лчашен), б. э. т. XIII—XII быуаттарҙың тәлмәрйен һыны. (Лчашен).

Һайаса дәүләте (б. э. т. XVI—XIII б.)[сығанаҡты үҙгәртеү]

һайаса дәүләте картаһы

Һайаса' — б. э. т. XVI—XIII быуаттарҙың хетт ырып яҙылған текстарында күрһәтелгән Һайаса дәүләте Көнбайыш Әрмәнстан территорияһында урынлашҡан була[7]. Шул осорҙа Һайаса ҡайһы берҙә Хетт батшалығы менән тыныслыҡ килешеүе төҙөй, хеттарға яһаҡ түләй, йә ҡайһы берҙә, хәрби конфликттар башлап, дошманын емерткес ҡыйрата. Һайасаның баш ҡалаһы ул ваҡытта Евфрат йылғаһының юғары ағымында хәҙерге Эрдзинжан ҡалаһы янында урынлашҡан Куммаха булһа, һуңғараҡ ул Кемах тип йөрөтөлгән.

Б. э. т. 1405 йылда Марияс батша идара иткән йылдарҙа, хеттар Һайасаға һөжүм иткән һәм Цопк провинцияһын тартып алған. Һуғыш Мариястың вариҫы Каранни дәүерендә лә дауам иткән. Б. э. т. 1397 йыл тирәһендә хеттар Катхалаиа (Каппадокиялағы) яуында Карани ғәскәрен еңәләр. Хеттар, уңышҡа өмөт итеп, тағы Цопкҡа һөжүм итә, әммә кире сигенә. Ани (Камах) ҡәлғәһе янындағы һуғышта ла хеттар еңеүгә өлгәшә алмай. Һуғыш б. э. т. 1380 йылға саҡлы дауам итә. Каранни ғәскәре бер нисә тапҡыр Хетт батшалығына һөжүм итә, емерә. Б. э. т. 1380 йылда Каранни хеттарҙың баш ҡалаһы Хаттусты баҫып ала һәм яндыра. Оҙаҡҡа һуҙылған яуҙар өсөн тулыһынса үс ала , әммә һуғыш тамамланмай. Б. э. т. 1375 йылда хеттар Һайасаның Ҡара диңгеҙ ярына һөжүм итә, тағы еңеләләр. Б. э. т. 1350 йылда Хетт батшалығы тағы Цопкты яулай, әммә б. э. т. 1349 йылда Хуканна был провинцияны кире ҡайтара. Б. э. т. 1345 йылда хеттар тағы Цопкты баҫып алалар, һөҙөмтәлә Тогарма һәм Мелид кенәзлектәре хеттарға күсә, ә Хуканнаға Хетт батшалығы өҫтөнлөгөн ҡабул итергә тура килә. Хәйер, шул уҡ йылды ул Каппадокияға һөжүм итеп, хеттарҙы Митанни территорияһынан сигенергә мәжбүр итә. Б. э. т. 1324 йылда хеттар Дуккум ҡәлғәһен һәм Ерзнка ҡалаһын яулап ала, әммә Анниястың йән аямай ҡаршы тороуынан һуң тыныслыҡ килешеүе төҙөргә мәжбүр булалар. Б. э. т. 1324, 1321, 1320, 1319 йылдарҙа хеттар Хайаса территорияһына бер нисә поход ойоштороп ҡарай, әммә етди уңышҡа өлгәшә алмай. Шул уҡ б. э. т. 1319 йылда Хетт батшалығы Ура нығытмаһын яулап алырға тырыша, ләкин кире ҡағыла. Ананиа ғәскәре, үсләшеп, Аррина менән Амкувойины баҫып ала һәм, шул ерҙәрҙе бөлгөнлөккә төшөрөп, сигенә. Ананиа б. э. т. 1318 йылда ла үҙ идаралығы аҫтындағы Каска кенәзлеге көстәре менән хеттарға һөжүм итә. Б. э. т. 1317 йылда Ура нығытмаһына хеттар сираттағы һөжүм ойоштора һәм етди еңелеүгә дусар ителә. . Киләһе йылда хеттар Канувара эргәһендә еңеләләр. Б. э. т. XIII быуатта, моғайын, Хайаса тарҡала, һәм уның территорияһы хурриттар тарафынан баҫып алына. Был осорҙа Һайаса территорияһы хуррит батшалығы Дайэаниға ҡараған булырға тейеш[8]. Дайэани[9].

Әрмән халҡы формалашыуы (б. э. т. XIII быуат — б. э. VI быуат)[сығанаҡты үҙгәртеү]

Ахеменид батшаһына яһаҡ түләүсе әрмән ир-аты[10][11]. Персеполдән рельеф барельеф, б. э. т. VI—V быуат.

Фәндә өҫтөнлөк алған теория буйынса, әрмәндәр б. э. т. XIII—VI быуаттарҙа Әрмән ҡалҡыулығында формалашҡан. Урарту дәүләте барлыҡҡа килмәҫ элек б. э. т. XIII быуатта протоәрмән телен йөрөтөүселәр, бригтар (фригийҙар йәиһә мушкалар) Балҡандан Әрмән ҡалҡыулығына күсенәләр һәм Мелитена өлкәһендә йәшәй башлайҙар. Аҙсылыҡ тәшкил иткән протоәрмән халҡы, үҙ теленең нигеҙен һаҡлап ҡалһа ла, башҡа телдәрҙән үҙләштереүҙәрҙең ҡалын ҡатламын ҡабул итеп, этник яҡтан Әрмән ҡалҡыулығында йәшәгән урарттар, хурриттар и лувийҙар араһында шыйыҡлана. Хәҙерге әрмән халҡы аҙ һанлы һинд-европалыларҙың, протоәрмән телен йөрөтөүселәрҙең, урарттар, хурриттар һәм лувийҙар массивында таралыуы нигеҙендә барлыҡҡа килгән. И. М. Дьяконов буйынса, күп һанлы хурриттар халыҡтың төп массаһын тәшкил иткән һәм физик күсәгилешлектең төп һыҙығын билдәләгән, ә протоәрмәндәр, төрлө тарихи сәбәптәр менән аңлатҡанда, яңы халыҡҡа үҙенең телен тапшырған. Хәҙерге әрмәндәр этногенезының башын ултыраҡ йәшәй башлаған мушкаларҙың лувийҙар һәм хурриттар менән тығыҙ контакттары осорона, б. э. т. II меңйыллығына, ҡайтарып ҡалабыҙ. Этнос барлыҡҡа килеүҙең тамамланыуы б. э. т. VI быуатына ҡарай. Урарттарҙың һуңғылары әрмән халҡы менән б. э. т. IV—II быуаттарына ҡушылып бөтә. Шулай итеп, әрмән этногенезы тураһында һуңғы гипотеза буйынса, улар ҡалҡыулыҡта йәшәгән бөтөн халыҡтарҙың физик һәм мәҙәни компонентын, беренсе сиратта, хәҙерге әрмәндәрҙең төп генетик компонентын тәшкил иткән хурриттарҙың, урарттарҙың һәм лувийҙарҙың вариҫтары И. М. Дьяконов концепцияһы академиктар Т. В. Гамкрелидзе һәм В. В. Иванов (1995), шулай уҡ В. А. Сафронов и Н. А. Николаева[12][13], Р. Ишханян һ. б. тарафынан тәнҡитләнә. Әрмән этногенезы хаҡындағы И. М. Дьяконовтың хаталы аңлатмаларын тулыһынса кире ҡағып, һау этнонимының килеп сығыуы һәм Һайаса менән Әрмәнстандың тигеҙлеге (тождественность) кеүек фәндә таралған ҡараштарҙы ғалим Вячеслав Иванов хупланы[14].

Помпония Меланың иң боронғо Рим картаһында Әрмәнстан, б. э. т. I б. I Китап, 13: «[Азияның] эске ерҙәрендә күп төрлө ҡәбиләләр йәшәй: […] Каспий ҡултығы аша — ҡомарҙар, массагеттар, ҡадустар, гиркандар, иберҙәр; […] ә тегендә, беҙҙең диңгеҙҙәргә етәрәк, — матиандар, тибарандар һәм беҙгә нығыраҡ таныштары: медтар, армениҙар, коммагендар, …»

Помпония Меланың иң боронғо Рим картаһында Әрмәнстан, б. э. т. I быуат. I Китап, 13: «[Азияның] эске ерҙәрендә күп төрлө ҡәбиләләр йәшәй: […] Каспий ҡултығы аша — ҡомарҙар, массагеттар, ҡадустар, гиркандар, иберҙар; […] ә тегендә, беҙҙең диңгеҙҙәргә етәрәк, — матиандар, тибарандар һәм беҙгә нығыраҡ таныш булған халыҡтар: медтар, армениҙар, коммагендар, …»

Киреһенсә, фригий теленең фракий һәм әрмән теленә яҡынлығы тел материалы менән раҫланмай.

И. М. Дьяконов концепцияһы академиктар Т. В. Гамкрелидзе һәм В. В. Иванов (1995), шулай уҡ В. А. Сафронов и Н. А. Николаева, Р. Ишханян һ. б. тарафынан тәнҡитләнә. Әрмән этногенезы хаҡындағы И. М. Дьяконовтың хаталы аңлатмаларын тулыһынса кире ҡағып, һау этнонимының килеп сығыуы һәм Һайаса менән Әрмәнстандың тигеҙлеге (тождественность) кеүек фәндә таралған ҡараштарҙы ғалим Вячеслав Иванов хупланы.

Б. э. т. VI быуатта был территория мидийҙар тарафынан яулап алына, ә б. э. т. 550 йылда бында үҙҙәренең мәҙәни традицияларын һәм зороастризм тәғлимәтен таратҡан Ахеменидтар империяһы составына индерелә[15][16]. Антик осорҙан бирле әрмәндәр йәшәгән бөтөн территорияны төрлө күршеләре Мелитенаға бәйле исемдәр менән атаған. Мәҫәлән, бор. фар. Armina арам. ˊarmǝn-āiē — дән килеп сыҡҡан — һәм боронғо грек ʾΑρμένιοι, Мелитена менән сиктәш, Тигрҙың юғары ағымында урынлашҡан хурр. Armi- өлкәһенең хурритса атамаһына барып тоташа.ʾΑρμένιοι, атамаһы таралғанға тиклем әрмәндәрҙең боронғо грекса атамаһы Μελιττήνιοι булған, грузинса — სომხეთი (somkheti), хеттарса Zuḫma һәм аккад. Suḫm — Мелитенанан төньяҡтараҡ юғары Евфрат үҙәне атамаһы, ә Әрмәнстандың үҙ атамаһы — грабарса Հայք (hay-kʿ), Мелитенаның урартса атамаһынан килеп сыҡҡан: урартск. Ḫāti[17][18].

XX быуаттың 1-се ярты йыллығында ҡайһы бер тикшеренеүселәр «Һайаса» һүҙендә әрмән халҡының үҙатамаһын аңлатҡан һүҙгә тура килгән «һайа» (һауа) тамыры төп өлөш булып тора, ә һүҙ һуңындағы "аса ((a)sa) хетт телендә «ил» тигәнде аңлатҡан суффикс тип раҫлағандар. Был инглиз телендәге «land» һүҙенә оҡшаш (Scotland, Ireland). Был фекерҙе Е. Форер башлап әйткән[19], немец ғалимы Пауль Кречмер дауам иткән, «Hayasa» һүҙендә «һай, әрмән иле» тигән Кесе Азия суффиксы бар тигән ул. 1933 йылда Вена фәндәр академияһында Кречмерҙың «Әрмәндәрҙең милли исеме Һайк» (нем. «Der nationale Name der Armenier Haik») тигән хеҙмәте донъя күрә. Кречмер "Богазкёс яҙмаларында ҡулланылған Һайаса атамаһы "Әрмәнстан"ды аңлата тигән һығымта яһай[20]. Миҫал итеп Кесе Азия «Turhunt» һәм «Datta» һүҙҙәрен килтерә, әгәр уларға «(a)са» ((a)sa) суффикстарын ҡушһаң, улар топоним (ил) мәғәнәһен ала, тип раҫлай: «Turhuntasa» и «Dattasa». Һуңғараҡ Әрмәнстанда был фекерҙе Николай Адонц, Григорий Капанцян һәм башҡа тарихсылар нигеҙләй[21]. Геворк Джаукян, был схеманы үҫтереп, «Harsankila», «Parminaija», «Hiwaswanta» һ. б. һүҙҙәрҙе миҫалға килтереп дәлилләй, ысынлап та улар, топонимға әйләнеп, «Harsanasa», «Parminasa», «Hiwasasa» төҫөн алырға тейеш, ти[22]. Шул ыңғай ул былай тип яҙҙы: «Һайасаның төп теле әрмән теле була һәм…әрмән элементы Һайаса дәүләтенең нигеҙен тәшкил иткән»[23]. Рафаэл Ишханян Ван әрмәндәре һәм илдең ҡайһы бер башҡа райондарының (мәҫәлән, Севан күленең көнбайышындығы әрмәндәрҙең) һөйләшендә хетт телендәге Ḫ, атап әйткәндә, грабар теленең Խ- менән алмаштырыла, был инде хетт телендәге Ḫajasa грабар телендәге Հայք (hay-kʿ)трансформацияһын аңлата. Дьяконов раҫлауынса, Һайаса һәм Әрмәнстан һүҙҙәре араһында бәйләнеш эҙләрлек бер сәбәп тә юҡ, бындай трансформация лингвистик яҡтан да хәл итерлек түгел: хетт телендәге Ḫ- грабар Խ- әйләнергә тейеш була, имеш[24]. Әрмәнстандың үҙендә Европа һәм совет ғалимдары тарафынан раҫланған, «һай» һүҙенә яңғырашы яғынан оҡшағанлыҡтан, б. э. т. II меңйыллыҡта Хетт батшалығына ҡаршы һуғышҡан Һайаса өлкәһендә протоәрмән ҡәбиләләре йәшәгән тигән фараз нығынған. ХХ быуаттың 80-се йылдарында был фараз һинд-европа теле әрмән теленән килеп сыҡҡан тигән гипотезаны ла «туҡландыра» ине. Әммә был фараз донъя фәнни берҙәмлегенең күпселеге тарафынан нигеҙһеҙ, тип кире ҡағылды[25] (әрмән гипотезаһы менән бергә[16][26][27]), ә уның хәҙерге замандағы Әрмәнстанда таралыуын ҡайһы бер ғалимдар, бөтөнләй фәнни түгел, тик идеологик мотивтарҙы күҙ уңында тота, тип таба[28][29].

Антик Әрмәнстан (б. э. т. VI быуат — б. э. V быуаты)[сығанаҡты үҙгәртеү]

Ахеминидтар осоронда Әрмәнстан (б. э. т. VI—IV бб.)[сығанаҡты үҙгәртеү]

Файл:Orontes II.jpg
Әрмәнстан сатрабы Ерванд I монетаһы, б. э. т. 362 йыл

Әрмәнстан тәү тапҡыр б. э. т. 520 йылда Дарий I-нең Бехустин яҙмаһында телгә алына, етмәһә, яҙманың вавилон фаразлауында ил Урартуның синонимы итеп бирелә. Әрмәндә һәм Әрмәнстан тураһындағы иртә мәғлүмәттәр шулай уҡ б. э. т. V быуатта йәшәгән боронғо грек ғалимдары— Геродот һәм Ксенофонт хеҙмәттәрендә лә бар. Һуңғыһы үҙенең «Анабасис» әҫәрендә гректарҙың б. э. т. 401—400 йылдарҙа Әрмәнстан аша Ҡара диңгеҙгә сигенеүен тасуирлаған. Ксенофонт Әрмәнстан хаҡында «Оронт идара иткән йәйрәп ятҡан бай ил» тигән[30]. Әрмәнстандың фарсы батшаһының ҡыҙына өйләнгән Ерванд (Оронт) сатрабынан башҡа ул тағы ла Көнбайыш Әрмәнстан гиппархы ҡайһылыр Тирибаз хаҡында ла телгә алып үтә. Б. э. т. VI быуатта Көнсығыш Әрмәнстан территорияһы (Әрмән ҡалҡыулығы һәм Урартуның элекке территориялары) үҙенең сиктәрен хатта Аракс йылғаһы аръяғына күсереп ҡуйған Мидия тарафынан йотолған. Һуңғараҡ барлыҡҡа килгән риүәйәттәргә ярашлы, башҡа халыҡ менән бер рәттән бында оҙаҡ йылдар дауамында мидий халҡы ла йәшәгән[31]. Әрмәнстанда мидия колонистары "Ашхарацуйц"та телгә алынған Мардаги һәм Мардастан округтарында ла йәшәгән[32]. «Киропедия» әҫәрендә Ксенофонт б. э. т. VI быуатта Мидияға буйһонған, әммә азатлыҡҡа ынтылған Әрмән батшалығы тураһында яҙған. Әрмәнстан батшаһының исеме әйтелмәһә лә, уның улдары атап әйтелгән — Кирҙың иптәше Тигран һәм Эмбастың хәрби башлығы Сабарис; батшалыҡтың күп байлыҡтары һәм хәрби көсө билдәләнгән, боронғо әрмәндәрҙең көнкүрешенә ҡағылған ҡыҙыҡлы ентекләүҙәр килтерелгән. Кир, ул саҡта әле Мидия полководецы, Әрмәнстанды тыныс юл менән буйһондора алған, хатта уларҙың төньяҡ-көнбайыш күршеләре — халдтар (халибтар) менән мөнәсәбәттәрен көйләүгә өлгәшкән булған. Һуңғараҡ Кир, Мидияны ҡыйратып, үҙ батшалығын булдырғанда ла, Тигран етәкселегендәге әрмән ғәскәренә таянған. Ксенофонт яҙған мәғлүмәт күпмелер кимәлдә Мовсес Хоренаци яҙғанға тап килә: Кирҙың, Ерванд батша улы, әрмән батшаһы Тигран менән бер булып, Мидияға ҡаршы торғаны.

Ксенофонт, «Анабасис», б. э. т. V быуат[33]:

Был көндө эллиндар Кентрит йылғаһы тигеҙлектәрендә урынлашҡан ауылдарҙа торҙолар. Кентриттың киңлеге яҡынса 2 плетраға тиң, һәм был йылға Әрмәнстан һәм кардухтар иле араһында сик булдыра[…] Әммә таң атыуға улар йылға аръяғында ҡораллы һыбайлыларҙы күрҙе, күрәһең, улар йылғаны кисеп сығыуҙы булдырмаҫ өсөн шунда торалар; шулай уҡ, һыбайлыларҙан өҫтәге ҡалҡыулыҡтарҙа, эллиндарҙың Әрмәнстанға һөжүм итеүен булдырмау маҡсатында, теҙелеп баҫҡан йәйәүле ғәскәрҙе лә күрҙеләр. Былар Оронт һәм Артухтың ялланған армияһы — армендар, мардтар һәм халдейҙар ине.

Нисек кенә булмаһын, б. э. т. 521 йылда (Дарий I-нең Бехустин яҙыуы ошо йылдағы ваҡиғаларҙы сағылдыра) беҙ Әрмәнстанды Ахеменид державаһының сатрапияһы итеп күрәбеҙ, был сатрапия үҙен батша итеп иғлан иткән ялған мидий батша улы өсөн фарсыларға ҡаршы һуғышҡан; бынан сығып, әрмәндәр үҙҙәренең законлы хөкөмдарҙары итеп мидийҙарҙы таныған тигән һығымтаға килеп була. Дарий I, яҙыу авторы, бында Әрмәнстанды беренсе тапҡыр хәҙерге Армина исеме менән телгә ала ( ). Ихтилал биш яу барышында Дарийҙың ике полководецы тарафынан баҫтырыла (шуларҙың береһе, Дадаршиш әрмән булған[34]. Дьяконов фекеренсә, иран исемен йөрөткән полководецтың әрмән булыуы, ә Әрмәнстанда йәшәүсе бер ябай кеше генә түгеллеге, бик икеле[35]). Геродоттан белеүебеҙсә, әрмән ерҙәре ике Ахеменид сатраплығына: 13-сөгә һәм 18-сегә индерелгән булған.

Әрмәнстандағы фарсы хакимлығы ике йөҙйыллыҡ арауығында дауам иткән (б. э. т. 550—330 йй.). Ахеменидтар династияһының һуңғы фарсы батшалары осоронда Әрмәнстан тыныслыҡ һәм имен хозур тормошта, рәхәтлектә йәшәгән. Хакимлыҡ итеүселәр әрмәндәрҙең эске эштәре менән бик аҙ ҡыҙыҡһынған, Әрмәнстанда сауҙагәрлек һәм ауыл хужалығы сәскә атҡан.

Боронғо әрмәндәрҙең дине һәм донъяға ҡарашы[сығанаҡты үҙгәртеү]

Б. э. т. IV—II быуаттарҙа әрмән мәжүсилегенең ҡатмарлы системаһы формалаша башлаған. Армавирҙағы данлыҡлы Ҡояш һәм Ай храмдарынан башҡа, әрмәндәрҙең Муштан йыраҡ түгел, Тарон провинцияһында, Артишат эргәһендәге изге урманда бик күп ғибәҙәтхана һәм алтарҙары булғаны билдәле. Унда бер нисә храм урынлашҡан булған, иң танылғаны Анахит алиһәһенә бағышланған ғибәҙәтхана.

Боронғо әрмәндәрҙең хоҙайҙар пантеоны синкретик рәүештә булған. Ерлектәге хоҙайҙарын ситтән, грек мифологияһынан һәм фарсы ышаныуҙарынан, индерелгәндәр менән, Урартуҙың емерелеү дәүеренән һаҡланған культтар менән, ҡушып, дини йолалар атҡарғандар. Йыш ҡына бер хоҙайға ике йәиһә өс ипостась йөрөтөлгән: ошоға асыҡ миҫал булып Арай — Арамазд/Ахурамазд — Зевс тора. Боронғо әрмәндәрҙең йышыраҡ ҡулланылған культтарына, уны Ҡояш (Гелиос)менән дә, Аполлон менән дә, Гермес менән дә тиңләгән, Михрға/Митраға табыныуҙы билдәләргә мөмкин.

Боронғо әрмәндәр төрлө оракулдарға, күрәҙәселеккә һәм хоҙайҙарҙың асылына төшөнөүҙәргә әһәмиәт биргәндәр. Төрлө эйәләргә һәм мифик йәндәргә ышанғандар (вишаптар, дейеүҙәр һ. б.)

Әрмәнстанда христианлыҡ рәсми дин булараҡ ҡабул ителгәс, йолалар рәхимһеҙ эҙәрлекләнгәнлектән, әрмән мәжүсилеге тураһында мәғлүмәт һаҡланмаған тиерлек.

Эллинизм осорондағы Әрмәнстан (б. э. т. IV б. — б. э. V б.)[сығанаҡты үҙгәртеү]

Тәүге Әрмән дәүләттәре[сығанаҡты үҙгәртеү]

Төп мәҡәләләр: Арарат батшалығы, Софен батшалығы, Кесе Әрмәнстан, Бөйөк Әрмәнстан, Коммагена

Әрмән дәүләтселеге тарихына яҡынса 2.5 мең йыл тиһәк тә, Әрмән дәүләтселеге башланғысы Урарту һәм Ассирия дәүләттәренең ҡолатылған осоронан да алдараҡ, күпкә тәрәнерәк тарих төпкөлөндә[36]. Уның башланғысы Арме-Шубрия тиһәк тә була (б. э. т. XII б.), сөнки Б. Пиотровский самалағанса, б. э. т. VII и VI бб. ул скиф-әрмән берҙәмлеген кәүҙәләндергән. Б. э. т. VIII—VII бб. Малатьяла урынлашҡан Табал һәм Мелид (Мелитена), хәҙерге заман ғалимдары раҫлағанса, тәүге әрмән дәүләттәренең береһе булып һанала[36]. Һуңғыһы, Мелитена, б. э. т. V б. Әрмәнстан сатрабының баш ҡалаһы, һәм легендар Тигран I-нең б. э. т. VI быуаттағы Әрмәнстан дәүләтенең баш ҡалаһы булғандыр, моғайын. Б. э. т. XII—IX бб., Алзиҙың Муш батшалығын да Әрмән дәүләтселегенең яралғыһы тип ҡарарға була, һәм шул иҫәптән, Әрмән ҡалҡыулығында йәшәгән хуррит, урарт йәки лувий дәүләттәрен дә тәүге дәүләт тип атарға була, сөнки улар әрмән милләтенә тоҡомдары ҡушылған халыҡтар тарафынан төҙөлгән[36].

Александр Македонский (Искәндәр Зөлҡәрнәй) Ахеменидтарҙың бөтөн фарсы ҡеүәтле дәүләтен (державаһын) буйһондорғанға тиклем Әрмәнстан Фарсы хакимлығы аҫтында булған. Искәндәр үҙе Әрмәнстан еренән бөтөнләй үтмәгән, һәм уның хәрби башлыҡтары ла әрмән территорияһына инмәгән[37]. Бының һөҙөмтәһе булып, Фарсы дәүләте ҡыйратылғас, Әрмәнстандың көньяҡтағы идара итеүселәре генә Искәндәр хакимлығын таныған, уныһы ла формаль ғына булған, ә ысынында инде әрмән ерҙәре бойондороҡһоҙ ҡалған. Македонлыларҙың формаль идаралығы аҫтында Кесе Әрмәнстан ғына ҡалған, әммә ул үлгәндән һуң (б. э. т. 323 йыл) бер йәиһә ике йыл үтеүгә бында — б. э. т. 115 йылда Митридат VI Евпатор уны Понтий батшалығына ҡушҡанға тиклем[37] — ике йөҙ йыл дауамында билдәле булған үҙ аллы Әрмәнстан дәүләте барлыҡҡа килгән.

Ервандидтар эпохаһында Әрмәнстан батшалығы, б. э. т. IV—II бб.

Башҡа бер әрмән өлкәһе, Софена, Селевкидтар дәүләтенә яһаҡ түләгән, ғәскәр бирергә тейеш булған айырым бер сатрапия булып, Әрмән ҡалҡыулығының көньяҡ-көнбайышында ятҡан, әммә ул урындағы нәҫелдән тапшырылған идарасылар хакимлығы аҫтында булһа ла, эске үҙ аллылыҡ менән файҙаланған һәм ҡайһы бер мәлдәрҙә Селевкидтар идаралығынан бөтөнләй ҡотола ла алған. Аҡсалата әйләнеше һәм урындағы аҡсаһы һуғылған беренсе әрмән өлкәһе Софена була[37].

Арташес I (б. э. т. 190—160 бб.), Бөйөк Әрмәнстандың беренсе батшаһы, Арташесидтар династияһына нигеҙ һалыусы.

Ысын Әрмәнстан, тағы ла бер әрмән өлкәһе, Ван күле эргәһендә Тигр йылғаһының үрге ағымында урынлашҡан, йәғни боронғо Урарту ҡалаһының төп территорияһын биләгән. Софеналағы кеүек, бында ла нәҫелдән нәҫелгә тапшырылған идарасылар хакимлыҡ иткән, әммә үҙенең йәмғиәт үҫеше буйынса был өлкә Софенанан күпкә артта ҡалған булған, һәм Селевкидтар хакимлығы бында сағыштырмаса көслө булған[37]. Был өлкәнән төньяҡ-көнсығышта, Аракс йылғаһы үҙәнендә, б. э. т. IV быуат һуңында баш ҡалаһы Армавир тип аталған Арарат батшалығы урынлашҡан булған. Баштан башлап Искәндәр хакимлығын таныған Арарат батшалығы, б. э. т. 316 йылда диадохтар менән һуғышҡан дәүерҙән бирле, үҙ аллы булған. Был батшалыҡ селевкид батшаһы Бөйөк Антиох III[37] тарафынан б. э. т. 200 йылда юҡҡа сығарылған.[38][39][40][41][42]; әммә Антиох римлеләрҙән еңелгәндән һуң, уның тарафынан ҡуйылған урындағы идарасылар (боронғо батша нәҫеленән дә булыуы бик мөмкин) Арташес I һәм Зарех б. э. т. 190 йылда үҙҙәрен батша тип иғлан итәләр. Һөҙөмтәлә өс әрмән батшалығы барлыҡҡа килгән һәм улар: Бөйөк Әрмәнстан (Евфраттан, Арарат үҙәнен индереп, көнсығышҡа, Арташес хакимлыҡ иткән), Кесе Әрмәнстан (Евфраттан көнбайышҡа, бында Антиохтың туғаны һәм союздашы Митридат хакимлыҡ иткән) һәм Софена (әрмәнсә Цопк, хәҙерге Диярбакыр эргәһендә, бында Зарех хакимлыҡ иткән)[43].

Б. э. т. 163/162 йылдарҙа [44], Бөйөк Әрмәнстандан көньяҡ-көнсығышҡа тағы ла бер әрмән батшалығына нигеҙ һалынған, Коммагена[45], унда элекке Әрмәнстан батшалары Ервандидтар династияһының бер тармағы хакимлыҡ иткән. Коммагена батшалығы б. э. 72 йылына тиклем йәшәгән, шунан Рим империяһына ҡушылған [46]. Б. э. т. III—II быуаттарҙан башлап әрмән халҡының сәйәси һәм мәҙәни тормошо үҙәге яйлап Арарат үҙәненә күсә барған[47]

Софена батшаһы Аршам II монетаһы, б. э. т. 230 йыл. Немрут тауы башындағы әрмән Коммаген батшалығы батшаһы Антиох I ҡәберлеге,(б. э. т. I быуат) Гарни храмы, б. э. I быуат. Трдат батша яҙыуында: «Гелиос! Бөйөк Трдат, Бөйөк Әрмәнстан (Μεγαλη Αρμενια) батшаһы, хөкөмдар үҙенең батшалыҡ итеүенең ун беренсе йылында батшабикәгә агарак (һәм) был яҡын барғыһыҙ ҡәлғәне төҙөгән…» тигән һүҙҙәр бар[48] Ахцкта әрмән Аршакидтары мавзолейының емереклектәре, Арагацотн өлкәһе (IV быуат)

Арташесидтар династияһы Бөйөк Әрмәнстанда ике йөҙйыллыҡҡа яҡын батшалыҡ иткән. Арташес I дәүерендә Арташес үҙе б. э. т. 176 йылда, Карфаген полководецы Ганнибал кәңәшен тотоп (ҡыҫҡа ғына осор Әрмәнстанда йәшәгән), Аракс йылғаһы ярына, элекке баш ҡала Армавирҙан йыраҡ түгел, хәҙерге Ереван янында нигеҙ һалған Арташат (Артаксата) ҡалаһы баш ҡала итеп иғлан ителгән. Арташат б. э. 164 йылына саҡлы Бөйөк Әрмәнстандың баш ҡалаһы булып ҡалған. Арташесидтар династияһының иң билдәле вәкиле — Бөйөк Тигран II (б. э. т. 95—55 йй.). Йәш сағында ул әрмәндәрҙе еңгән парфяндарҙа тотҡонлоҡта булған. Батша булып алғас, ул үҙе парфяндарҙы тар-мар иткән, Атропатенаны (хәҙерге Иран Әзербайжаны) яулаған һәм «батшаларҙың батшаһы» тигән титул ҡабул иткән. Шунан һуң Тигран понтий батшаһы Митридат Евпатор менән хәрби һәм туғанлыҡ союзы урынлаштыра, уның ҡыҙы Клеопатраға өйләнә. Тигран II дәүерендә Әрмәнстан эре державаға әүерелә, сиктәре Кура йылғаһынан Иорданға һәм Урта диңгеҙҙән Каспийғаса йәйелә. Әрмән самодержецы Селевкидтар батшалығын юҡҡа сығара. Баҫып алған ерҙәрендә Тигранакерт тигән яңы баш ҡала төҙөтә, унда күп грек ҡалаларынан көсләп халыҡты күсеп килергә мәжбүр итә. Тигранакерт Арташат менән ярышырлыҡ икенсе баш ҡалаға әйләнә.

Уңыштарының иң бейек нөктәһендә Тигран башта Лукулл, һуңынан Помпей етәкселегендәге римлеләрҙең ғәскәре менән бәрелешә һәм б. э. т. 63 йылда үҙенең бөтөн яулағанын юғалта.

Б. э. т. 55 йылда Тигран үлгәндән һуң Бөйөк Әрмәнстан тәхетенә уның улы, нигеҙҙә нейтраль сәйәсәт алып барған, Артавазд II (б. э. т. 55—34 йй.) ултыра. Б. э. т. 53 йылда Каррыла парфяндар менән һуғышҡанда римлеләрҙең еңелеүенән һуң Артавазд, Софена менән Кесе Әрмәнстанды ҡушып, Әрмәнстандың көнбайыш сиктәрен киңәйтә алған хатта. Б. э. т. 36—34 йй. рим полководецы Марк Антоний, тәүге еңелеүҙәренән һуң, килешеү төҙөү һылтауы менән әрмән батшаһын үҙенең лагерына саҡырған, ә һуңынан әсирлеккә алған һәм язалаған.

Б. э. т. 30 йылында, союздаш Парфия ярҙамы менән булырға тейеш, Артаваздың улы Арташес II (б. э. т. 30—20 йй.) әрмәндәр батшаһы итеп ҡуйыла. Тәхеткә килгәненә күп тә үтмәй, Арташес II ғәскәре Әрмәнстанда тороп ҡалған Антонийҙың рим гарнизондарын ҡырып һала. Арташес II үлгәндән һуң Арташесидтар династияһы етәкләгән әрмән дәүләте бөлгөнлөк юлына баҫҡан. Арташесидтар династияһы тамыры, б. э. т. I быуаты — б. э. I быуаты сиктәрендә Эрато батшабикәһенең үлеме менән, ҡорой, һәм әрмәндәр ҡараштарын үҙҙәренә мәҙәни һәм көнкүреш яҡтан яҡын торған парфяндарға боралар. Шул саҡтан алып Рим менән Парфия араһындағы яҡынса алтмыш йылға һуҙылған Әрмәнстанға баш булыу өсөн көрәше башлана.

Аршакидтар. Рим һәм Парфия араһында[сығанаҡты үҙгәртеү]

Әрмәнстан географияһы. Бөйөк һәм Кесе Әрмәнстан

Страбон, унан һуң Өлкән Плиний һәм Птолемей әрмән ерҙәренең ентекле географик тасуирламаһын бирәләр. Бөйөк Әрмәнстан төньяҡтан Понттан һәм Колхиданан Корон тауҙары менән, Ибериянан һәм Албаниянан — Кура йылғаһы менән, көнсығыштан Мидиянан — Аракс һәм Атропатен тауҙары менән, көньяҡта Ассириянан — Нифат тауҙары менән һәм Месопотамиянан — Тигр йылғаһы менән, көнбайышта Кесе Әрмәнстандан — Евфрат менән сикләнгән. Кесе Әрмәнстан төньяҡта Понттан Скидис һәм Париадр тауҙары менән, көнсығышта Бөйөк Әрмәнстандан — Евфрат менән, көньяҡта Сириянан һәм Киликиянан — Тавр менән, көнбайышта Каппадокиянан Антитавр тау армыттары менән сикләнгән. Сама менән VII быуатта әрмән ғалимы Анания Ширакаци үҙ эсенә Әрмәнстан географияһының ентекле тасуирламаһын һыйҙырған Ашхарацуйц — донъя географик атласын төҙөй.

Бөйөк Әрмәнстан тарихы

Бөйөк Әрмәнстан территорияһында Әрмәнстан дәүләте 428 йылға, сасанид Ираны тарафынан баҫып алынған дәүергә саҡлы, йәшәгән. Урта быуаттарҙа Бөйөк Әрмәнстан территорияһы ғәрәптәр, византиялылар, сельджуктар, монголдар тарафынан яулап алынған. XV быуат башында Әрмәнстан фарсы провинцияһы булған, бер быуат уҙғас, уның көнбайыш өлөшөн төрөк солтаны Сәлим II яулап алған. Рус-фарсы һуғыштары (1813, 1828) һәм рус-төрөк һуғыштары дәүеренән (1878) көнсығыш өлөшө рус державаһы биләмәләренә күскән. Хәҙер тарихи Көнсығыш Әрмәнстан ерҙәренең бер өлөшөндә Әрмәнстан Республикаһы урынлашҡан. Көнбайыш Әрмәнстан Төркиә территорияһында ҡалған.

Кесе Әрмәнстан тарихы

Митридат династияһы Кесе Әрмәнстанда б. э. т. I быуат һуңында, Митридат Евпатор илде үҙенең батшалығына ҡушҡандан һуң, хакимлыҡ иткән. Уларҙы ҡыйратҡас, Помпей илде үҙенең союзнигы Дейотарға, Галатия тетрархына тапшыра. был батшаның улы үлгәс, римлеләр илде төрлө хөкөмдарҙарға биреп ҡарай һәм аҙаҡтан уны Рим провинцияһына әйләндерәләр. Рим империяһын Көнсығыш империяға бүлгәндә, был ерҙәр Рим провинцияһы булып киткән инде. Һуңғараҡ Ғосман империяһы һәм Төркиә составына индерелгән.

Аршакидтар хакимлығын раҫлау[сығанаҡты үҙгәртеү]

Төп мәҡәлә: Аршакуни
Версаль һарайының паркында Тиридат I в статуяһы

Арташесидтар династияһы ҡолатылғандан аҙаҡ I быуат уртаһына тиклем римлеләр һәм парфяндар ҡуйған кешеләр идара иткән. Парфяндар тарафынан тәхеткә ултыртылған беренсе Аршакид, Вонон, оҙаҡҡа сыҙамай. Уны Рим тарфынан ҡуйылған, аҙаҡ туғанының улы Радамист тарафынан хыянатсыл үлтерелгән (Радамист бабаһының урынына ултырған була) Иберия хөкөмдары Митридат, алмаштыра. Рим тарихсыһы Тацит мәғлүмәте буйынса, уларҙың ҡайһы берҙәре «әрмәндәрҙең йолалары һәм тормош - көнкүреше менән таныш булған»[49]. 53 йылда парфян батшаһы Вологез I әрмән тәхетенә үҙенең туғаны Тиридатты ултырта. Был Парфия һәм Рим араһында һуғыш башланыуға сәбәп була. 58 йылда Корбулон етәкселегендәге рим ғәскәрҙәре Әрмәнстанға баҫып инәләр һәм тәүге уңыштары менән файҙаланып, үҙҙәренең идара башлығын ҡуялар. Әммә 62 йылда Рандейҙа хурлыҡлы еңелеүгә дусар ителәләр. Һөҙөмтәлә Неронға Тиридатты Әрмәнстандың бойондороҡһоҙ батшаһы итеп танырға тура килгән; парфяндар яғынан юл ҡуйыу ғына булған (тик престиж өсөн генә) Тиридат дәрәжәһен (сан) Нерон ҡулынан алырға тейеш булған һәм шул маҡсат менән ул Римгә сәфәр ҡылған. Әрмән батшалары «Бөйөк Әрмәнстан батшалары» титулын йөрөтөргә тейеш булған[50]. Рим һәм парфян армиялары Әрмәнстан ерҙәрен ҡалдырып китергә тейеш булған, Әрмән дәүләтенең сиктәре тулыһынса тергеҙелгән[51]. Был ваҡыттан Бөйөк Әрмәнстан Аршакидтар династияһының әрмән тармағы идаралығы аҫтындағы Рим менән Парфия араһындағы буфер дәүләткә әүерелә. Тиридат осорондағы иран йолалары һәм ышаныуҙарының яңырыуы алдағы йөҙйыллыҡта Әрмәнстанда һәм Парфияла асыҡ тойомланған романизация тенденцияһын ҡаҡшатҡан.

Парфия менән һуғыш башлаған Траян 117 йылда Әрмәнстанды рим провинцияһы тип иғлан иткән, ләкин Адриан рим легиондарын Евфрат аръяғына саҡыртып алған. Римлеләрҙең бер походы ла Әрмәнстан дәүләтен юҡ итә алмаған. Аршакидтар ваҡытында, уларҙы Сасанидтар ҡолатҡанлыҡтан, Әрмәнстан һәм Иран араһында дошманлыҡ мөнәсәбәттәре урынлашҡан. Сасанидтар фекеренсә, әрмән Аршакидтары, күрә алмаған династияның эйәрсендәре, һәм улар тамырынан ҡоротолорға тейеш булған. Хосров I Сасанидтар династияһына нигеҙ һалған Арташир менән оҙайлы һуғыш алып барған. III быуат уртаһында Әрмәнстан яңы барлыҡҡа килгән Сасанидтар батшалығының емерткес һөжүмдәренә дусар ителгән: Шапур I үҙенә Әрмәнстанды, Албанияны һәм Иберияны буйһондора алған. Һуңғыһының улы Ормизд-Ардашир бер аҙ ваҡыт хатта «Әрмәндәрҙең бөйөк батшаһы» титулын да йөрөткән.

Христианианлаштырыу һәм Сасанидтарға ҡаршы һуғыш. Әрмәнстанды бүлгеләү. Фарсы Әрмәнстаны[сығанаҡты үҙгәртеү]

Әрмән халҡын суҡындырыу. Рәссам И. К. Айвазовский
Агатангелос, «Әрмәндәрҙе христиан диненә ауҙарыу тарихы», V быуат[52]:

Һәм батша үҙенең юғары бойороғо менән дөйөм хуплауҙан таяныс алып, ата-бабалар алла тип атаған һынташтарҙы онотторорға, хәтерҙән юйырға, ер йөҙөнән юҡ итергә, тип дәрүиш Григорға йөкмәтте. Һуңғараҡ батша үҙе лә ғәскәре менән Вагаршапат ҡалаһынан Арташатҡа Еразамуйн тигән ерҙә урынлашҡан Анаит алиһәһенең мәжүси ғибәҙәтханаһын емереү ниәтендә шунда йүнәлгән. Юлда иң тәүге булып, төштәр күреп юраусы, Диван Ормиздың сәркәтибе тип аталған жрецтарҙың тәғлимәтен яҙыусы, әүлиәлеккә өйрәтеүсе, Тирға ғибәҙәт ҡылыу храмы осраған. Тәү сиратта, шул ғибәҙәтхананы емергәндәр, яндырғандар, юҡ иткәндәр

287 йылда римлеләр ярҙамы менән тәхеткә Хосров II улы, Бөйөк Тиридат III ултыра. Ошо быуаттың һуңында 298 йылда Нисибис килешеүе буйынса Әрмәнстандың бойондороҡһоҙлоғон Рим һәм Персия (Фарсыстан) таный, шулай уҡ Әрмәнстандың Рим һәм Фарсыстан менән сиктәрен төгәлләргә тырышалар. Тиридат III дәүерендә христиан дине Әрмәнстандың дәүләт һәм берҙән-бер дине сифатында раҫланған. Христианлыҡты ҡабул итеү өсөн төп дәрәжәләге әһәмиәтле эштәр башҡарыусы изге Григорий Мәғрифәтсе Әрмән сиркәүенең беренсе Католикосы вазифаһын башҡарған(302—326). Тәүге осорҙа христиандарҙы эҙәрлекләүҙәргә дусар иткәндәр, әммә Тиридат үҙе христианлыҡты ҡабул иткәс, ул дәүләт диненә әйләнгән (традиция буйынса был ваҡиға 301 йылда булған тиҙәр, әммә ҡайһы бер хәҙерге тикшеренеүселәр христиан дине 314 йылдан да алда ҡабул ителмәгән, тигән фекер әйтә[53]), ул нигеҙҙә боронғо иран ышаныуҙарына бәйләнгән традицион милли әрмән динен, ҡан ҡойош менән, ҡыуған һәм дәүләт диненә әүерелгән. Шулай итеп, Әрмәнстан тарихта тәүге христиан дәүләте булған[54][55].

332—338 йылдарҙа Хосров III Котак Әрмәнстан батшаһы булған. Аракс йылғаһының һыу юлы үҙгәреше менән бәйле экологик хәлдәр киҫкенләшеү сәбәпле, батша Двин ҡалаһын төҙөтә һәм халыҡты яңы урынға күсертә[56].

337 йылда, тыныслыҡ Килешеүе булыуға ҡарамаҫтан, Әрмәнстанға Сасанид Шапур II ғәскәре баҫып инә. Әрмәндәргә ярҙамға рим ғәскәрҙәре килә, һәм улар бергәләп фарсыларҙы ҡыҫырыҡлап сығаралар. Хосровтың улы III Тиран (339—350) батша булып китә. Тиран илдең бойондороҡһоҙлоғон һаҡлау сәйәсәтен алып бара. Мовесаоренаци әйткәнсә, ул атаһы кеүек көн күргән, ҡаһарманлыҡ та, ғәййәрлек тә күрһәтмәгән. Фарсылар менән татыулыҡ мөнәсәбәттәрен һаҡларға тырышҡан. 345 йылда фарсы шахы Шапур II, һөйләшеүҙәр алып барыу һылтауы менән, Тиранды үҙенә саҡыра ла әсирлеккә ала, шунан Иранға алып китеп, күҙен һуҡырайта. Әммә фарсылар Әрмәнстанға сәйәси йоғонто яһарға бик ынтылһалар ҙа, әрмән монархы тәхете уның улы Аршак II күсә (350—368).

Аршак II, үҙәк хакимиәтте нығытыу һәм нахарарҙар сепаратизмын бөтөнләйгә туҡтатыу теләге менән, ҡәтғи сараларға күскән. Арарат тауының көньяҡ итәгендә ул Аршакаван тип аталған ҡалаға нигеҙ һалған. Бында үҙҙәренең хужаларынан ҡасып киткән крепостнойҙар һәм ҡолдар, шулай уҡ бурыстарын бер ҙә түләй алмағандар йәшеренер урын тапҡандар. Шулай итеп, батша элек нахарарҙар хакимлығы аҫтында йәшәгән кешеләр иҫәбенә үҙенең һалым түләүсе халҡын арттырыуға иҫәп тотҡан. Нахарарҙар быға киҫкен ризаһыҙлыҡ белдергәндәр һәм, ҡасҡындарҙы ҡайтарыу мөмкинлеге биргән законға таянып, батшанан ҡасып киткән хеҙмәтселәрен кире ҡайтарыуҙы талап иткәндәр. Ләкин Аршак яңы ҡала сиктәрендә был законды ҡулланыуҙы тыйған. Шулай булғас, нахарарҙар үҙҙәренең отрядтарына етәкселек итеп Аршакаванға йүнәләләр һәм уны яулап алалар. Егерме мең кеше йәшәгән ҡаланың бөтөн халҡы донъя йөҙөнән юҡ ителә. Аршак фетнәселәргә ҡаршы аяуһыҙ көрәш башлай. Ул нахарарҙар юлбашсыһы Камсаракандарҙан Гирак һәм Аршаруникты тартып алған, Артагерс ҡәлғәһен баҫып алып Камсаракандар ырыуының тамырын ҡорота. Ошонан һуң күп кенә нахарарҙар Иран яҡлауына биреләләр. Фарсыларҙың баҫып алыу ҡурҡынысы һәр йыл һайын үҫә бара. Рим империяһы ла һаман көсһөҙләнгән. Фарсылар аҡрынлап римлеләрҙе Месопотамиянан ҡыҫырыҡлап сығаралар, ә 363 йылда император Иовиан, әрмәндәргә бөтөнләй ярҙам итмәйәсәге хаҡында вәғәҙә биреп, шах Шапур II менән Нисибис килешеүен ҡабул итәләр (Ҡара. Шапур II#Әрмәндәр һәм иверҙар менән һуғыш).

Күпмелер ваҡыт үткәс, Аршактың ҡулы аҫтынан Алдзник нахарарлығы ысҡынған, һуңынан сиктәге өлкәләрҙе биләүселәр баш күтәргән һәм фарсылар яғына сыҡҡан. Шундай күп һанлы хыянаттар булыу сәбәпле, батша ғәскәрендә яугирҙар һаны кәмей. Бола арҡаһында һуғыш хәрәкәтен дауам итеү мөмкин булмай.

360 йылдарҙа Әрмәнстан Фарсыстанға ҡаршы ныҡышмалы көрәш алып барған. 367 йылда Сасанидтар Әрмәнстанға яңынан баҫып ингән. Фарсылар тоталар ҙа Тигранакертты емергәндәр, а һуңынан, Арацани йылғаһын кисеп һәм Евфрат ағымы ыңғайына хәрәкәт итеп, Ани-Камахты баҫып алғандар. Арарат тигеҙлегендәге хәл иткес бәрелештә Васак Мамиконян етәкләгән әрмән ғәскәрҙәре дошманды тар-мар иткәндәр. Һуғыш барышында һынылыш күҙәтелгән, һәм фарсыларҙың илгә үтеп инергә тырышыуы кире ҡағылып торған. Әммә батша һәм нахарарҙар араһындағы низағ, ваҡытлыса туҡтап торған кеүек булһа ла, яңы көс менән тоҡанып киткән. Ил эсендә хәлдәр ҡатмарлашҡанға күрә, Аршак тыныслыҡҡа ынтылған. Шапур әрмән батшаһын һәм Васак Мамиконянды, тыныслыҡ килешеүе төҙөү һылтауы менән, Ктесифонға саҡырып килтергән. Бында икеһен дә мәкерле рәүештә ҡулға алғандар. Васакты язалағандар, ә Аршак II төрмәгә ябылған.

Файл:Zakavkaz.png
I—IV быуаттарҙа Бөйөк Әрмәнстан, «Всемирной истории» китабының II томына карта (М., 1956) (387 йылғы бүленештән һуң күрше дәүләттәргә күскән ерҙәр штрихланған)

Әрмәнстан батшалығы үтә ҡыйын хәлдә ҡалған: Аршактың улы Пап (353—374) кескәй генә булған, ә батшабикә Парандзем етерлек абруй менән файҙаланмаған, ил идарасыһыҙ тороп ҡалған. Фарсылар, шуның менән файҙаланып, эре әрмән: Арташат, Вагаршапат, Ервандашат, Нахчаван, Заришат, Ван һәм Тигранакерт ҡалаларын тулыһынса емерә, өлкән ирҙәрең барыһын да үлтереп бөтөргәндәр, ә балаларҙы һәм ҡатын-ҡыҙҙарҙы Иранға алып киткәндәр. Тиҫтәләгән мең әрмән һәм еврей көсләп Фарсыстан[57]. төпкөлөнә күсерелгәндәр (депортацияланғандар).

368 йылда Әрмәнстандың һаҡланып ҡалған һуңғы бастионы булып, батшабикә Парандзем улы, батша вариҫы, Пап менән йәшеренгән урын, Артагерс ҡәлғәһе ҡалған. Пап тиҙҙән римлеләргә ҡасып китә алған, ә батшабикә, үҙенә тоғро нахарарҙары һәм 11 мең яугирҙан торған гарнизоны менән бер йыл буйына, ҡаты аслыҡ һәм сирҙәргә ҡарамай, фарсыларҙың ҡамауына сыҙап торған. 369 йылда дошман Артагерсҡа ла, батша хазиналарына ла хужа булған. Парандземды, башҡа әсирҙәр менән, Иранға килтерәләр. Шах Шапур, уны мәсхәрә итер өсөн, үҙенең баш ҡалаһындағы майҙанда махсус өй һалырға бойора, унда һәр теләгән кешегә ҡолатылған батшабикә менән енси мөнәсәбәткә инергә рөхсәт бирә. Меҫкен ҡатын шулай ғазаплап үлтерелгән. Ә яулап алынған Әрмәнстанда сиркәүҙәрҙе емереү һәм христиандарҙы эҙәрлекләү башлана.

Пап батша һәм спарапет Мушег Мамиконян. XVI быуат миниатюраһы

Әммә Әрмән батшалығы бөтөнләй бөлгән кеүек бер мәлдә, Пап ҙур рим ғәскәре менән килгән. Уның эргәһенә патриоттарҙың тарҡау отрядтары берләшә башлаған һәм һуғыш хәрәкәттәре яңынан тоҡана. Бер нисә тапҡыр еүелеү хурлығынан һуң, фарсылар сигенгәндәр. 369 йылда Мушег Мамиконян (фарсылар язалаған Васактың улы) менән батша Арташатҡа инә. 371 йылда Шапур Әрмәнстанға тағы һөжүм иткән. Хәл иткес яу Дзирав тигеҙлегендәге Нпат тауы итәгендә булған. Әрмән армияһы, император Валент ебәргән ҙур рим отряды ярҙамы ла булғас, ҙур батырлыҡ менән һуғышҡан һәм еңеү яулаған. Шапур Папты Әрмәнстан батшаһы тип танырға мәжбүр булған. Йәш булыуына ҡарамаҫтан, ул үҙен һәләтле дәүләт эшмәкәре тип таныта. Әрмән батшаһы батша хакимлығын нығытыуға ынтылған. Батшалыҡ итеү дәүерендә ул Иран менән тыныслыҡ мөнәсәбәттәрен һаҡлай алған һәм шуның менән иленә, ҡыҫҡа ғына булһа ла, бик кәрәкле тынлыҡ, ял биргән.

Паптың бойондороҡһоҙ һәм үҙ аллы сәйәсәте (бигерәк тә уның шах менән йыш аралашыуы) римлеләргә оҡшамай башлаған. 374 йылда рим полководецы Теренций пригласил Папты һый мәжлесенә саҡырған . Бында өҫтәл артында ултырған сағында рим легионерҙары[58] әрмән батшаһын сапҡылап үлтергәндәр.

IV быуатта Әрмәнстанда феодал мөнәсәбәттәр формалаша.

387 йылда Әрмәнстан бүленеүгә дусар ителә: бәләкәй, көнбайыш, яғы Римгә, төп өлөшө — Фарсыстанға китә. Әрмәнстандың территориаль сиктәре кинәт ҡыҫҡарған [59]. Әрмәнстандың сик буйындағы ерҙәре Ирандың вассалы[60][61] хоҡуғын алған Иверияға һәм Албанияға бирелгән (См. также: Римско-персидские войны#Армянский вопрос в 364—387 годах)


Аварайр яуы. Егишеның Миниатюра XVI века из рукописи «Вардан һәм әрмән һуғышы» ҡулъяҙмаһынан XVI быуат миниатюраһы

Христиан динен нығытыу, Тәүратты (Библияны) һәм ғибәҙәт китаптарын тәржемә итеү, әрмән милли мәктәптәренә нигеҙ һалыу маҡсатында, Месроп Маштоц 405—406 йылдарҙа хәҙерге әрмән алфавитын төҙөй. Был идеяны тормошҡа ашырырға милли берҙәмлек тойғоһо булышлыҡ иткән[62].

Әрмәнстандың фарсы өлөшөндә Аршакидтар хакимлығы бер ни тиклем һаҡланған, әммә Йездигерд I дәүеренән Әрмәнстан менән мөнәсәбәттәр насарая. 428 Йәздигердтың улы Варахран V Әрмәнстанды сасанид дәүләтенең провинцияһына әйләндерә һәм, Арташесты ҡолатҡас, Әрмәнстанд Аршакид династияһын ҡорота. Тәҙәрәк фарсылар Әрмәнстанға шаҡтай ҙур ғына автономия биргәндәр. Марзпан, спарапет (баш командующий) һәм азарапет (иҡтисадты етәкләүсе) вазифалары әрмәндәр ҡулында ҡалған. Әрмән католикосы (христиан сиркәүе башлығы) «Бөйөк судья», һалым йыйыусылар ҙа әрмән булған. Месроп Маштоц һәм уның уҡыусылары эшмәкәрлеге менән бәйле, ил мәҙәни үҫеш кисергән. Фарсыларҙың, христиан дине әрмәндәрҙе Римгә яҡынайта, тип тынысһыҙланыуы нигеҙһеҙ булмаған.

438 йылда Йездигерд II фарсы батшаһы булып киткән, империяһының халыҡ-ара хәлен нығытып, ул илдең эске берҙәмлеген тәьмин итеү маҡсаттарын ҡуя. Әрмәндәрҙең ҡайһы бер привилегияларын бөтөрткән һәм зороастризмға күсергә бойорған. Был талаптар Әрмәнстанда ихтилал башланыуға килтергән, баш күтәреүселәр ғәскәре һәм сасанид армияһы араһында һуғыш башлана. Аварайр яуы - һуғыштың хәл иткес эпизоды, ошо һуғышта баш күтәреүселәрҙең юлбашсыһы Вардан Мамиконян һәләк булған. Фарсыларҙың пирралы еңеүенән Ездигерд II бәхет тойғоһо кисермәгән: таланған, унан һалым да, яугирҙар ҙа килмәгән. Етмәһә, яңынан күскенселәр тынғыһыҙлай башлаған. Ситуацияны төҙәтеү маҡсатында ул әрмәндәргә христиан дине тотоуҙы рөхсәт иткән, ә кемдәр көслөк менән зороастризмға күсерелгән булған, христианлыҡҡа кире ҡайтырға рөхсәт иткән.

460-сы йылдарҙа Фарсыстандың яңы батшаһы Пероз тағы христиандарҙы эҙәрлекләү сәйәсәтен башлаған. Яңы ихтилал ҡалҡҡан, 484 йылда әрмәндәр һәм фарсылар, Әрмәнстанға тулы дини ирек биргән ярым бойондороҡһоҙ статус һаҡлаған, Нварсак килешеүен төҙөй.

Урта быуат Әрмәнстаны (VI—XV быуаттар)[сығанаҡты үҙгәртеү]

Төрлө стратегик сәбәптәр арҡаһында Әрмәнстан Византия империяһы һәм Фарсыстан батшалығы араһындағы ыҙғыш алмаһына әйләнә[63]. Юстиниан I 535—538 йылдарҙағы идара рреформаһы Әрмәнстандың хәлендә хәтһеҙ сағылыш тапҡан. Уның сиктәрендә, мәҫәлән, әрмән аристократияһын кәметеүгә маҡсатлы йүнәлтелгән бойороҡтар сыҡҡан. 21-се новеллала былай тиелгән: «Әрмәндәр бар нимәләрҙә лә рим законына эйәрергә тейеш». Шулай итеп, Әрмәнстандың хоҡуҡ нормалары дөйөм империяныҡынан айырылырға тейеш түгел, тип һыҙыҡ өҫтөнә алғандар:

Беҙ әрмәндәрҙе, элекке ғәҙелһеҙлектән арындырып, бөтөнләй беҙҙең ҡанундарыбыҙға күсерергә һәм уларға тейешле тигеҙлек бирергә теләйбеҙ.

Әрмәндәр таралышып ултырған бик ҙур ерҙәр дүрт провинцияға: Әрмәнстан Беренсе, Икенсе, Өсөнсө һәм Дүртенсегә бүленгән[64].

591 йылда византия императоры Маврикий (әрмән сығышлы булыуы мөмкин[65]) фарсылар өҫтөнән еңеү яулаған һәм империяға Әрмәнстан территорияһының ҙур ғына ҡалған өлөшөн, уның сиктәрен Ван күленә саҡлы киңәйтеп, кире ҡайтарған[63]. Маврикийҙы тиран Фока ҡолатҡан, ә Фоканы - әрмән Ираклий, полководец Өлкән Ираклийҙың улы. 629 йылда Ираклий Маврикий башлаған баҫҡынсы һуғыштарҙы тамалап ҡуйған. С конца VI быуат аҙағынан Әрмәнстан Византия дәүләтенең вассалына әүерелә.

Ғәрәп хәлифәтенең Әрмән эмираты, 750—885 йылдар
аль-Арминия I — Арран
аль-Арминия II — Грузия
аль-Арминия III — Әрмәнстан

Сасанидтар династияһы 630-сы йылдарҙа Алғы Азия баҫҡынсылары — ғәрәп хәлифтәре тарафынан ҡыйратыла. 645 йылда Хәлифәттең ғәрәп армиялары Әрмәнстанға һөжүм иткән, илдең күп өлөшө хәлиф хакимлығына күскән. Әрмән кенәзе Теодорос Рштуни ғәрәптәр тарафынан Әрмәнстандың, Грузияның һәм Ҡаф тау Албанияһының юғары идарасыһы итеп тәғәйенләнгән[66]. VII быуат аҙағында Әрмәнстан фактик үҙ аллылығын юғалтҡан. Регионды баҫып алғас, ғәрәптәр тик идара итеү маҡсатында бөтөн Көньяҡ Ҡаф тауын аль-Арминия тигән ҙур бер провинцияға берләштерә. Наместничество, составында әрмән ерҙәре күп булғанлыҡтан, Арминия, тип аталған[67].

Калифтар һәм византия императорҙары һуғыш алып барғанда, Әрмәнстан ҡурҡыныс яфаларға дусар ителгән һәм өлөшлөтө византия, өлөшләтә ғәрәп наместниктары менән идара ителгән. Калифтар хакимлығындағы наместниктар остикандар тип, византия императорҙары ҡулы аҫтында — куропалаттар тип аталғандар. Беренсе куропалат Ашот I Тао-Кларджети тигән кенәзлеккә нигеҙ һалған һәм атаҡлы Багратиондар династияһын башлаған[68]. Әрмән куропалаттары Византияның эске сәйәсәтенә һиҙелерлек тәьҫир иткәндәр: миҫал өсөн Тао-Кларджетиҙың идарасыһы Давид III X быуаттың икенсе яртыһында Василий II[69] ҡаршы көрәшкән Варда Склир ихтилалын баҫтырған.

Хәлифәт составында әрмәндәр ғәрәп империяһының үҫешенә күп өлөш индергән. Ибн Бахтишу[70][71] әрмән табиптар династияһы дан-шөһрәт ҡаҙана. Династияны башлаусы Джибраил ибн Бахтишу в 765 йылда үлергә етешкән Аль-Мансур хәлифте[72] терелтә. Уның ейәне, ул да Джибраил исемле, 800 йылдар тирәһендә Бағдадта Харун ар-Рәшид[73] хәлиф инициативаһы менән төҙөлгән тәүге дауаханаға нигеҙ һалған.

VII—IX быуаттарҙа Әрмәнстанда павликиан һәм тондракийсылар христиан секталары барлыҡҡа килгән һәм таралған. Улар Византия империяһында ла етди тәьҫир итеү көсөнә эйә булған.

Әрмәндәр Византияла[сығанаҡты үҙгәртеү]

Төп мәҡәләләр: Әрмәндәр Византияла, Әрмән сығышлы Византия династиялары
Византия императоры (813—820) Әрмән Лев V

VIII—IX быуаттар дауамында әрмәндәр ғәрәп иҙеүенә ҡаршы күп тапҡыр баш күтәргәндәр. Һуңғараҡ меңәрләгән әрмән Византияға күсергә мәжбүр булған, сөнки әрмән халҡы унда мөһим роль уйнаған. византийских императорҙарының, полководецтарының, патриархтарының, сауҙагәрҙәр вәкилдәренең, дәүләт хеҙмәтендә эшләгәндәрҙең һәм мәҙәниәт эшмәкәрҙәренең күпселеге сығышы менән этник әрмән булған[74]. Икенсе император әрмән Вардан Филиппик кеүек үк, Ираклий хатта миафизит булған. Изге императрица Феодораһәм уның улы Михаил III сығышы менән әрмән аристократтары Мамиконяндарҙың нәҫеленән булған[75]. Шулай уҡ әрмән сығышлы булғандар башҡа бик күп византия аристократик заттары, араларында Лакапиндар, Куркуастар, Гаврастар, Заутцтар һ.б. Василий I-нән Василий II-гә (867—1025) тиклемге бөтөн Византия императорҙары әрмән йәиһә өлөшләтә әрмән сығышлы булған[76].

Степанос Таронеци,"Дөйөм тарих ", X б. аҙағы—XI быуат башы[77]:

Вард Бағдадта саҡта һәм Василий батшалығы тыныслыҡҡа ләззәтләнгәндә, Василий үҙенең ҡулы аҫтындағы әрмәндәрҙе, уларҙы булхарҙарға [ҡаршы ҡуйыр өсөн], илде рәтләп төҙөү [мөмкинлеген биреү] ниәте менән, Македонияға күсергән. Бына шуның өсөн ул[әрмәндәрҙе] күбеһен күсергән дә инде. Ихтыярһыҙ пастырҙар һәм севастий митрополиты әрмәндәрҙе дине өсөн ҡыҫырыҡлай башлаған.

Ул саҡта дин һиҙелерлек сәйәси роль уйнаған, һәм, Византия әрмәндәрҙең дини доктринаһы айырымлыҡтары арҡаһында йыш ҡына әрмән дәүләтселегенә зыян килтерерлек саралар үткәргән һәм Әрмәнстандың бойондороҡоҙлоғона янаған. Әммә византия императорҙары совершали походы в Кесе Азияға хәрби походтар ойошторған, ерҙәр яулап алған, әрмәндәрҙе күпләп империяның хәүефһеҙерәк тип һаналған көнбайышына, башлыса Фракияға күсергәндәр, шуның менән әрмәндәрҙе баҫҡынсы мосолман ғәрәптәрҙән,ә һуңғараҡ төрөк-сельджуктарҙан ҡурсалағандар. Аҙаҡ был өлкәләрҙән күренекле императорҙарҙың тотош династиялары сыҡҡан[78]. Бындай дини айырмалыҡтан ҡасыр өсөн ҡайһы бер, әрмән Бөйөк Фотий I кеүек, константинополь патриархтары, монофизитлыҡ - ул төп дини тәғлимәткә ҡаршы киткән христологик сафсата, тип аңларға кәрәк һәм православие[79] араһында тигеҙлек билдәһе ҡуйып, ялған раҫлауҙарын нигеҙләргә тырышҡандар. Тап патриарх Фотий осоронда (үҙе православ булмаһа ла, православие барлыҡҡа килеүҙә төп роль уйнаған) Византияла Григорий Әрмәнлене ихтирамлау башланған[80]. Шул уҡ «фальсификатор» Фотий патриарх Василий шәжәрәһен ябай әрмән крәҫтиән ғаиләһенән әрмән батшаларына Аршакидтарға тиклем төҙөгән [81]. Шулай уҡ, Византия тәхетенә 867 йылда ултырған Василий I Македониялы, әрмән сығышлы, тип йөрөтөлгән [[Македония династияһы|Македония династияһына] нигеҙ һалған[82][83]. Василий үҙендә әрмәндәрҙең Көнсығыш Рим империяһына көслө тәьҫирлелеген кәүҙәләндергән[84]. Ысынында, Византия империяһы сиктәрендә милли һәм тел айырмалыҡтары булған күп төрлө халыҡ һыйышып йәшәһә лә, тик әрмәндәргә генә үҙ мәҙәниәтен һаҡлауға юл ҡуйылған булған. Әйтергә кәрәк, ошо династия идара иткән дәүерҙә генә әрмән теле, грек теленән ҡала, икенсе рәсми тел булған. Византия дәүләтенең ҡөҙрәтле һәм алдынғы ил булып киткән дәүерендә династияның иң сағыу вәкиле булған әрмән Василий II уның тәхетендә ултырған[74][85][86]. Идара иткән ваҡытында ул Әрмән дәүләтселеген бөтөнләй емергән һәм ғәрәптәрҙән Көнбайыш Әрмәнстанды тартып алған[87]. Ул бик күп әрмәнде Фракияға, Филиппополь (Пловдив) эргәһенә, ә болгарҙарҙы Әрмәнстанға күсерә[87]. Василий үҙенән һуң вариҫтар ҡалдырмай, һәм уның үлеменән һуң күп тә тормай иң данлыҡлы династияның тамыры ҡороған, икенсе әрмән династияһына—Комниндарға нигеҙ һалынған.

Әрмән дәүләтен тергеҙеү. Әрмән Багратидтар батшалығы[сығанаҡты үҙгәртеү]

Төп мәҡәлә: Аний батшалығы
Шулай уҡ ҡарағыҙ: Багратидтар
Файл:Bagratids 11century BSE ru.png
1001 йылдағы Багратидтарҙың Әрмән батшалығы. Заштрихованы армянские царства, находившиеся в вассальной зависимости от Аний батшалығы (Ҙур совет энциклопедияһы, т. I, М., 1969)

С начала IX века в Аббасидском халифате начались процессы, которые позднее привели к его распаду. Ослабление халифата заставило перейти к более гибкой политике в отношении Армении. Уже в 806 году армянский князь Ашот Мсакер (Мясоед) был назначен халифом правителем Армении. В 862 году князем князей (батрик ал батарика) Армении был признан его внук Ашота Багратуни. Примечательно, что высокий титул для Ашота запросил сам наместник халифа, этнический армянин Али ибн Яхья аль-Армани. Уже в 875 году армянская знать выдвинула Ашота в качестве претендента на армянский трон.

  1. ↑ 1,0 1,1 Любин В. П., Беляева Е. В. Традиции и трансфор мации в раннем палеолите Кавказа и Ближнего Востока // Традиции и инновации в истории и культуре, 2015
  2. ↑ Древнейший ашель — в Армении?
  3. ↑ ОТКРЫТИЕ ДРЕВНЕЙШИХ РАННЕПАЛЕОЛИТИЧЕСКИХ ПАМЯТНИКОВ НА СЕВЕРЕ АРМЯНСКОГО НАГОРЬЯ (АРМЕНИЯ)
  4. ↑ Атомный реактор людей палеолита. В Армении найдены орудия гоминид, проливающие свет на эволюцию абстрактного мышления
  5. ↑ Памятники мустьерской эпохи и остатки неандертальцев на территории СССР
  6. ↑ Б. Г. Ерицян, А. Ю. Худавердян. Среднепалеолитические пещерные стоянки Ереван I и Лусакерт I (Армения) // Научные ведомости Белгородского государственного университета, № 7 (204), вып. 34 Июнь 2015
  7. ↑ Իշխանյան Ռ.Ա. «Պատկերազարդ պատմություն Հայոց», Երևան 1989 (әрмән телендә), тәржемәлә Ишханян Р. А. Әрмәнстандың иллюстрацияларҙағы тарихы, Ереван, 1989, 54-се бит.
  8. ↑ Barnett R. D. Urartu // Edwards I.E.S., Gadd C.J., Hammond N.G.L., Boardman J. Cambridge Ancient history. — London: Cambridge University Press, 1982. — Vol. 3, part 1. — P. 314—371. — ISBN 0-521-22496-9.
  9. ↑ Дьяконов И. М. Предыстория армянского народа. История Армянского нагорья с 1500 по 500 г. до н.э. Хурриты, лувийцы, протоармяне / Еремян С. Т.. — Ереван: Издательство АН Армянской ССР, 1968. — С. 210—211. — 266 с. — 1000 экз.
  10. ↑ University of Oxford. Classical Armenian Studies
  11. ↑ Livius. Articles on Ancient History
  12. ↑ Сафронов В. А., Николаева Н. А. История Древнего Востока в Ветхом Завете. М., 2003.
  13. ↑ Сафронов В. А. Индоевропейские прародины
  14. ↑ Иванов В. «Боронғо әрмән телендә төрлө хронологик ҡатламдарҙы айырыу һәм Вахангу гимны тексының тәү структура (төҙөлөш) проблемаһы», ИФЖ, N 4, Ереван 1983: «Өр-яңы асыштар, һау этнонимының килеп сығыу тарихына һәм әрмән этногенезына ҡағылған бүтән фекрҙәрҙең, бигерәк тә һауа топонимы һәм этнонимының Armi и Azi-ға мөнәсәбәте һығымтылырҙың дөрөҫлөгөн Г. А. Капанцян һ. б. теҙемдәрҙең тулыһынса хаталы булыуын дәлилләй И. М. Дьяконовa».
  15. ↑ R. ARMENIA and IRAN i. Armina, Achaemenid province // Encyclopædia Iranica
  16. ↑ 16,0 16,1 Russell J. The Formation of the Armenian Nation // University of Los Angeles The Armenian People from Ancient to Modern Times. — New York: St. Martin’s Press, 2004. — С. 19—36. — ISBN 1403964211.
  17. ↑ Дьяконов И. М. Предыстория армянского народа. История Армянского нагорья с 1500 по 500 г. до н.э. Хурриты, лувийцы, протоармяне / Еремян С. Т.. — Ереван: Издательство АН Армянской ССР, 1968. — 266 с. — 1000 экз.
  18. ↑ A. E. Redgate. The Armenians. — Oxford: Blackwell, 1998. — С. 24. — 332 с. — ISBN 0-631-14372-6.
  19. ↑ E. Forrer «Hajassa-Azzi», Caucasica Leipzig 1931 N 9
  20. ↑ Линецкий А. В., Двуреченских В. А., Гаспарян М. Ю., Родина Е. Ю., Делба В. В., Акимов П. А., Давыдов А. В., Жосану П. А., Еропкина Е. Г., Непочатой Д. А. Оценка историко-культурного наследия Армении. — Москва: Тровант, 2010. — С. 218. — 744 с.
  21. ↑ Ադոնց Ն. «Հայաստանի պատմությունը», Երևան 1972 թ. (на армянском), в переводе Адонц Н. «История Армении», Ереван 1972, Ավետիսյան Հ.Մ. «Հայկական լեռնաշխարհի և Հյուսիսային Միջագետքի պետական կազմավորումների քաղաքական պատմությունը մ.թ.ա. XVII—IX դդ», Երևան 2002 (на армянском), в переводе Аветисян Г. М. «Политическая история государственных образовании Армянского нагорья и северной Месопотамии в XVII—IX веках до н. э.», Ереван 2002, Թովմասյան Պ.Մ. «Հայկական լեռնաշխարհը և Միջագետքը», Երևան 2006 (на армянском), в переводе Товмасян М. П. «Армянское нагорье и Месопотамия», Ереван 2006, Քոսյան Ա.Վ. «Հայկական լեռնաշխարհի տեղանունները (ըստ խեթական սեպագիր աղբյուրների)», Երևան 2004 (на армянском), в переводе Косян А. В. «Топонимика Армянского нагорья (по хеттским источникам)», Ереван 2004, «Հայոց պատմություն», ՀՍՍՀ ԳԱ Երևան 1968 (на армянском), в переводе «История Армении» изд. АН АССР Ереван 1968 и тд.
  22. ↑ Джаукян Г. Б. «О соотношении хайасского и армянского языков», ИФЖ 1988, N 1
  23. ↑ Джаукян Г. Б. «О соотношении хайасского и армянского языков», ИФЖ 1988, N 2, стр. 87-88
  24. ↑ Дьяконов И. М. Предыстория армянского народа. История Армянского нагорья с 1500 по 500 г. до н.э. Хурриты, лувийцы, протоармяне / Еремян С. Т.. — Ереван: Издательство АН Армянской ССР, 1968. — С. 211. — 266 с. — 1000 экз.
  25. ↑ . Доминирование миграционно-смешанной гипотезы в мировой науке отражено в энциклопедии Британника, статья «Armenia», раздел «Ancient and premodern Armenia» (электронное издание 2003 года), где миграционная гипотеза указана в качестве единственной. Факт доминирования миграционно-смешанной гипотезы среди среди специалистов также явно отражен в следующих современных монографиях, статьях и учебниках последних лет (в обратном хронологическом порядке):
    • Russell J. The Formation of the Armenian Nation // University of Los Angeles The Armenian People from Ancient to Modern Times. — New York: St. Martin’s Press, 2004. — С. 19—36. — ISBN 1403964211.
    • Шнирельман В. А. Войны памяти: мифы, идентичность и политика в Закавказье / Рецензент: Л. Б. Алаев. — М.: Академкнига, 2003. — С. 39—40. — 592 с. — 2000 экз. — ISBN 5-94628-118-6.
    • Bournoutian G. A. A concise history of the Armenian People. — Costa Mesa, California: Mazda Publishers, 2002. — С. 17—18. — ISBN 1-56859-141-1.
    • Robert H. Hewsen. Armenia: A Historical Atlas. — University of Chicago Press, 2001. — 341 p. — ISBN 0226332284, ISBN 9780226332284.
    • Zimansky P. Archaeological inquiries into ethno-linguistic diversity in Urartu // Drews R. Greater Anatolia and the Indo-Hittite language family: Papers presented at a Colloquium hosted by the Univ. of Richmond, March 18-19, 2000. — Washington (D.C.): The Institute for the Study of Man, 2001. — С. 15—27.
    • A. E. Redgate. The Armenians. — Oxford: Blackwell, 1998. — С. 13—18,24. — 332 с. — ISBN 0-631-14372-6.
    • Suny R. G. Transcaucasia, Nationalism, and Social Change. Essays in the History of Armenia, Azerbaijan, and Georgia. — Ann Arbor: The University of Michigan Press, 1996. — С. 3. — 543 с. — ISBN 0-472-09617-6.
    • René Grousset. Histoire de l’Arménie. — Paris: Payot-Rivages, 1995. — С. 73. — 656 с. — ISBN 9782228889124.
    • Astourian S. H. In search of their forefathers: National identity and the historiography and politics of Armenian and Azerbaijani ethnogeneses // Schwartz D.V., Panossian R. Nationalism and history: the politics of nation building in post-Soviet Armenia, Azerbaijan and Georgia. — Toronto, Canada: University of Toronto Centre for Russian and East European Studies, 1994. — С. 41—94.
    • George A. Bournoutian. A History of the Armenian People. — Mazda Publishers, 1993. — Vol. I. Prehistory to 1500 A.D.. — P. 21. — 176 p. — ISBN 0939214962, ISBN 978-0939214969.
    Кроме этого ряд армянских авторов, придерживающихся альтернативных «хайасских» гипотез этногенеза, на страницах своих работ также признают, что таким образом дискутируют с
    • «большинством учёных» Косян А. В. Этнические передвижения в Малой Азии и на Армянском нагорье в XII в. до н.э. // Историко-филологический журнал. — Ереван, 1991. — № 1.
    • «официально принятой версией» Тер-Мартиросов Ф. Образование царства Армения // Историко-филологический журнал. — Ереван, 2004. — № 1.
    Самый полный современный вариант миграционно-смешанной гипотезы изложен здесь:
    • Дьяконов И. М. Предыстория армянского народа. История Армянского нагорья с 1500 по 500 г. до н.э. Хурриты, лувийцы, протоармяне / Еремян С. Т.. — Ереван: Издательство АН Армянской ССР, 1968. — 266 с. — 1000 экз.
    • Перевод на английский язык: Diakonoff I. M. The pre-history of the Armenian people. — Delmar, NY: Caravan Books, 1984. — (Anatolian and Caucasian studies). — ISBN 0882060392.
    • Рецензии: Maurits N. van Loon // Bibliotheca Orientalis 44 (1987) 230—233; Edgar C. Polomé, Annual of Armenian Lingustics 8 (1987) 103—109
    • Дополнительные комментарии также изложены в статьях Дьяконов И. М. Малая Азия и Армения около 600 г. до н.э. и северные походы вавилонских царей // Вестник древней истории. — Москва: Наука, 1981. — № 2. — С. 34—63. и Дьяконов И. М. К праистории армянского языка (о фактах, свидетельствах и логике) // Историко-филологический журнал. — Ереван: Издательство АН Армянской ССР, 1983. — № 4. — С. 149—178.
  26. ↑ Mallory J. P. In search of the Indo-Europeans: language, archaeology, and myth. — Thames and Hudson. — London, 1989. — С. 7. — 288 с. — ISBN 0-500-27616-1.
  27. ↑ В качестве наиболее слабых мест теории указывается на некорректные сопоставления праиндоевропейских корней с семитскими, которые являются ключевым основанием для такой локализации, на явную отдаленность армянского языка от реконструированного праиндоевропейского, несмотря на то, что армяне, согласно теории, были единственными немигрирующими индоевропейцами и должны были лучше всех сохранить праиндоевропейский язык, и на полное несоответствие предложенной схемы миграций индоевропейцев имеющимся археологическим данным (см. Дьяконов И. М. О прародине индоевропейских диалектов // Вестник древней истории. — Москва: Наука, 1982. — № 3—4. — С. 11—24, 3—30. и Mallory J. P. In search of the Indo-Europeans: language, archaeology, and myth. — Thames and Hudson. — London, 1989. — С. 150, 182. — 288 с. — ISBN 0-500-27616-1.). Книга, излагающая теорию, после перевода на английский язык получила серию критических рецензий от других индоевропеистов, указывающих на отсутствие фонологической точности и неубедительность выводов (см. Penney J. H. W. Review // University of London Bulletin of the School of Oriental and African Studies. — London: Cambridge University Press on behalf of School of Oriental and African Studies, 1998. — В. 61. — № 1. — С. 153—155.), на наличие внутренних противоречий (см. Melchert H. C. Review // Journal of the American Oriental Society. — American Oriental Society, 1997. — В. 117. — № 4. — С. 741—742.) и слабую аргументацию (см. Friedrich P. Review // American Anthropologist, New Series. — Blackwell Publishing on behalf of the American Anthropological Association, 1991. — В. 93. — № 1. — С. 226—227.)
  28. ↑ Шнирельман В. А. Войны памяти: мифы, идентичность и политика в Закавказье / Рецензент: Л. Б. Алаев. — М.: Академкнига, 2003. — 592 с. — 2000 экз. — ISBN 5-94628-118-6.
  29. ↑ Ronald Grigor Suny. Constructing Primordialism: Old Histories for New Nations (инг.) // The Journal of Modern History. — Chicago: The University of Chicago Press, 2001. — Vol. 73. — № 4. — P. 862—896.
  30. ↑ Ксенофонт, Анабасис, III, V
  31. ↑ История Востока. Восток в древности.. — Восточная Литература, 2002. — Т. I. — С. 332.

  32. ↑ James R.Russell. Zoroastrianism in Armenia. — Harvard University, 1987. — P. 39.

  33. ↑ «Анабасис», IV, III
  34. ↑ Dadarsis — Encyclopædia Iranica
  35. ↑ И. М. Дьяконов. Предыстория армянского народа. — Ереван: АН Армянской ССР, 1968.
  36. ↑ 36,0 36,1 36,2 И. М. Дьяконов. Глава III. Образование армянского народа // Предыстория армянского народа: История Арм. нагорья с 1500 по 500 г. до н. э. Хурриты, лувийцы, протоармяне. — Ер.: АН Арм. ССР, 1968. — С. 242. — 264 с.

  37. ↑ 37,0 37,1 37,2 37,3 37,4 Всемирная история / Под ред. А. Белявский, Л. Лазаревич, А. Монгайт. — М., 1956. — Т. 2, ч. II, гл. XIII.
  38. ↑ «Көнсығыш тарихы» (Боронғо Көнсығыш). XXIX глава, ЭЛЛИНИЗМ ДӘҮЕРЕНДӘ ҠАФ ТАУЫ АРТЫ ҺӘМ УНЫҢ МЕНӘН СИКТӘШ ИЛДӘР. 1-се бүлек. Б. э. т. IV—III быуаттарҙағы бойондороҡһоҙ дәүләттәре.:

  39. ↑ The Cambridge History of Iran Volume 3. Chapter 12: Iran, Armenia and Georgia. Страница 512:

  40. ↑ Кирилл Туманов, «Studies in Christian Caucasian History». «The Orontids of Armenia» бүлеге, 277—354 бб. 282—283 бб. ҡара
  41. ↑ Ричард Ованнисян, «The Armenian People From Ancient to Modern Times» Volume I. 36 б., Ервандидтар династияһы генеалогияһы.
  42. ↑ Рыжов К. В., «Донъяның бөтөн монархтары: Боронғо Көнсығыш: Белешмә». Мәҡәлә: Әрмәнстандың батшалары.
  43. ↑ СССР тарихы очерктары: СССР территорияһындағы тәүтормош-община ҡоролошо һәм боронғо дәүләттәр / Евгений Михайлович Жуков. — Изд-во Академии наук СССР, 1956. — Т. 2. — С. 422—424.:

  44. ↑ Энциклопедия Ираника. Мәҡәлә: Commagene
  45. ↑ The Cambridge History of Iran. Volume 3. The Seleucid, Parthian and Sasanid Periods, Part 1. Стр. 535:

  46. ↑ Энциклопедия Британника. Мәҡәлә: Commagene
  47. ↑ А. П. Новосельцев. О местонахождении библейской “горы Арарат” // Восточная Европа в древности и средневековье. — М.: Наука, 1978.:

  48. ↑ К. В. Тревер. Очерки по истории культуры древней Армении (II в. до н. э. — IV в. н. э.). — М. Л., 1953. — С. 187.
  49. ↑ Тацит. Анналы, II, 56
  50. ↑ К. В. Тревер. Очерки по истории культуры древней Армении (II в. до н. э. — IV в. н. э.). — М. Л., 1953. — С. 276.
  51. ↑ Ҡалып:Из Б =атамаһы=Рандей тыныслыҡ килешеүе
  52. ↑ «История Армении»; «Спасительное обращение страны нашей Армении через святого мужа-мученика», 778
  53. ↑ Тер-Нерсесян Сирарпи. Армения. Быт, религия, культура / Пер. c англ. Л. А. Игоревского. — М.: ЗАО Центрполиграф, 2008. — C. 84. — ISBN 978-5-9524-3803-3.
  54. ↑ Armenian Apostolic Church — Британника энциклопедияһында:

  55. ↑ Армянская апостольская церковь // Православная энциклопедия. — М., 2001. — Т. 3. — С. 329-355.
  56. ↑ Мовсес Хоренаци, кн 3, гл. 8
  57. ↑ Фавстос Бузанд, История Армении, стр 133; книга 4.
  58. ↑ Энциклопедия «Все монархи мира». Древний Восток. Цари Армении.
  59. ↑ Новосельцев А. П., Пашуто В. Т., Черепнин Л. В. Пути развития феодализма. — Наука, 1972. — С. 45.
  60. ↑ Всемирная история. Энциклопедия. Глава VIII. 2. — М., 1957. — Т. 3.:

  61. ↑ Всемирная история. Энциклопедия. Глава XXV. Албания в III — IV вв. — М., 1956. — Т. 2.:

  62. ↑ Armenia — Британника энциклопедияһында:"Although the Armenian nobles had thus destroyed their country’s sovereignty, a sense of national unity was furthered by the development of an Armenian alphabet and a national Christian literature; culturally, if not politically, the 5th century was a golden age."
  63. ↑ 63,0 63,1 История Византии / отв.редактор академик Сказкин С.Д.. — М.: Наука, 1967. — Т. 1.
  64. ↑ Н. Адонц. Армения в эпоху Юстиниана. Ереван. ЕГУ. 1971
  65. ↑ John H. Rosser. Historical Dictionary of Byzantium. — 2-е изд. — Scarecrow Press, 2011. — P. 199.

  66. ↑ Encyclopaedia of Islam. — Leiden: BRILL, 1986. — Т. 1. — С. 636.:

  67. ↑ Восток в средние века // История Востока / Под ред. Р. Б. Рыбакова. — М.: «Восточная литература» РАН, 1997:

  68. ↑ Ашот Багратиони
  69. ↑ История Грузии с древности
  70. ↑ Медицина в халифатах
  71. ↑ МЕДИЦИНА В АРАБОЯЗЫЧНЫХ ХАЛИФАТАХ (VII—X вв.)
  72. ↑ Основатель династии Джурджус ибн Джибраил ибн Бахтишу
  73. ↑ Интересно: Больница в современном смысле этого слова появилась…
  74. ↑ 74,0 74,1 Бөтөн донъя тарихы
  75. ↑ Изге Феодора Византия императрицаһы
  76. ↑ Peter Charanis.Studies on the demography of the Byzantine empire: collected studies Variorum Reprints, 1972 p223(360):«Thus, every emperor who sat on the Byzantine throne the accession of Basil I to the death of Basil II (867—1025) was of Armenian or partially Armenian origin. But besides the emperors there were many others among the military and political leaders of Byzantine during this period who were Armenians or of Armenian descent»
  77. ↑ .
  78. ↑ Византия в VIII веке
  79. ↑ ЯВЛЯЮТСЯ ЛИ АРМЯНЕ ПРАВОСЛАВНЫМИ? ВЗГЛЯД СВЯТИТЕЛЯ ФОТИЯ ВЕЛИКОГО
  80. ↑ Григорий Изгелекле (святитель) иҫтәлеген, Әрмәнстан Мәғрифәтсеһен ихтирам итеү
  81. ↑ Феофанды дауам иттереүсе. батшаларының тормошон һүрәтләү
  82. ↑ Dana Carleton Munro. A History of the Middle Ages‎, p. 104
  83. ↑ Chahin M. The kingdom of Armenia: a history. — London: Routledge, 2001. — P. 232. — 350 p. — ISBN 978-0700714520.
  84. ↑ Basil I in Encyclopaedia Britannica. Дата обращения: 6 февраль 2007. Архивировано 28 август 2011 года.
  85. ↑ Братство Креста Господня
  86. ↑ V Әрмән династияһы дәүерендә (867—1025) Көнсығыш рим ҡөҙрәтенең күтәрелеүе
  87. ↑ 87,0 87,1 Литаврин Г. Г. Византийҙар нисек йәшәгән
«https://ba.wikipedia.org/w/index.php?title=Фекерләшеү:Әрмәнстан_тарихы&oldid=608589» битенән алынған