Бөйөк Әрмәнстан

Википедия — ирекле энциклопедия мәғлүмәте
Бөйөк Әрмәнстан
әрм. Մեծ Հայք
Флаг
Флаг

Бөйөк Тигран империяһы. Бөйөк Әрмәнстан — ҡыҙғылт һары төҫтә
Бөйөк Тигран империяһы. Бөйөк Әрмәнстан — ҡыҙғылт һары төҫтә

 
 
 
 
 
 
б.э.т. IV быуат — б.э. 428 йылы
Баш ҡала

Армавир, Ервандашат, Арташат, Тигранакерт, Двин, Вагаршапат

Телдәр

канцелярия һәм суд теле Арамей теле[1], аралашыу теле Әрмән теле

Дин

IV быуатҡа тиклем әрмән мәжүсилеге[2][3][4], зороастризм[5][6][7], IV быуаттан — христианлыҡ (әрмән апостоль сиркәүе)

Аҡса берәмеге

Таганд (әрм. Տաղանդ)

Майҙаны

яҡынса 312 тыс. км² ( Б.э.т. IV-III быуаттарҙан — б.э. 387 йылы) яҡынса 1.000.000 км² (б.э.т. I быуат башында )

Халҡы

яҡынса 3 млн (IV—V бб.)

Идара итеү формаһы

абсолют монархия

Династия

Ервандидтар, Арташесидтар, Аршакидтар

 Бөйөк Әрмәнстан Викимилектә

Бөйөк Әрмәнстан (әрмән. Մեծ Հայք [Mec Haykʿ[8]], боронғо грек телендә Μεγάλη Ἀρμενία, латин. Armenia Magna, пехл. теле Buzurg Armenā, груз. დიდი სომხეთი, иҫке урыҫ телендә Арменїꙗ Великаꙗ[9], һирәгерәк Ҙур Әрмәнстан[10] атамаһы ҡулланыла, Бөйөк Әрмән батшалығы[11], Әрмән империяһы) — б. э. т. IV быуат аҙағынан[12][13][14][15][16][17] б.э.т. 428 йылға тиклем булған[18][19][20][21][22][23][24][25] Әрмән таулығы территорияһындағы боронғо әрмән дәүләте[26][27][28][29][30].

Тигран II осоронда ҙур державаға әүерелә[31][32]. Сиктәре Куранан Иорданияға һәм Урта диңгеҙҙән Каспийға тиклем була[33][30].

Тарих башы[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Бөйөк Тигран империяһы 1883 йылда баҫылып сыҡҡан картала

«Әрмәнстан» (Армина) термины б.э.т. яҡынса 521 йылда фарсы батшаһы Дарий I бойороғо буйынса элекке Урарту батшалығы территорияһында фарсы сатрапияһын билдәләү өсөн соҡоп яҙылған Бехистун яҙмаһында осрай. Һуңғы грек сығанаҡтарынан ике сатрапия билдәле: Көнбайыш Әрмәнстан һәм Көнсығыш Әрмәнстан. Һуңғыһы территорияһында Оронтидтарҙың (Ервануниҙар) нәҫелдән киткән династияһы хакимлыҡ итә. Әһәмәниҙәр батшалығын македондар еңгәндән һуң, әрмән ерҙәре бойондороҡһоҙлоҡ ала[34]. Көньяҡ Әрмәнстан хакимдары Александрҙың власын таный, әммә был таныу бары тик формаль булып ҡала: Александр үҙе Әрмәнстан аша үтмәй, хәрби етәкселәренә лә уның территорияһына үтеп инә алмай. Беҙҙең эраға тиклем IV быуат аҙағынан Әрмәнстан территорияһында бойондороҡһоҙ[35] йәки өлөшләтә бойондороҡһоҙ дәүләттәр барлыҡҡа килә башлай.

Сатрап Ерванд (Оронт) б. э. т. 316 йылда диадохтар көрәше ваҡытында бойондороҡһоҙ Айрарат батшалығын булдыра[36]. Б. э. т. 220 йылда (башҡа мәғлүмәттәр буйынса б.э.т. 200 йылдар тирәһендә)[37][38][39][40][41] Әрмән Айрараты батшалығын Селевкиҙар дәүләте батшаһы Антиох III үҙенең ҡулы аҫтындағы Ван күле районында һәм Тигр йылғаһының үрге ағымында урынлашҡан Әрмәнстандың өлөшөнә ҡуша[42][43]. Беҙҙең эраға тиклем III быуат аҙағында бөтә әрмән ерҙәре лә тиерлек Селевкиҙар дәүләте хакимлығы аҫтында ҡала[44][45]. Яҡынса беҙҙең эраға тиклем III—II быуат башында әрмәндәр һуңынан тарихи Әрмәнстанды тәшкил иткән бөтә территорияны тиерлек биләй[46].

Евфрат аръяғы Әрмәнстаны боронғо әрмән дәүләтселегенең төп үҫеш һыҙығынан ситкә тайпылғас, «Бөйөк Әрмәнстан» билдәләмәһе лә үҙ аллы мәғәнәгә эйә була һәм боронғо әрмән дәүләтенең рәсми атамаһына әүерелә[47]. Нәҡ ошо мәғәнәлә Грэн яҙмаһында б. э. 77 йылында батша Трдат I Гарни яҙыуында ҡулланыла (грек. Μεΰάάΰβεΰεΰεεΰαεΰεгали Әрмәнстаны — «Ҙур Әрмәнстан»). Гарни храмындағы батша Трдат I-нең беҙҙең эраның 77 йылғы яҙыуында нәҡ ошо мәғәнәлә ҡулланыла (грек. Μεγάλη Ἀρμενία, Мега́ли Әрмәнстаны — «Ҙур Әрмәнстан»). II быуат рим яҙмаһында батша Бакур Бөйөк Әрмәнстан батшаһы тип атала[48]: «Аурелий Пакорус, Бөйөк Әрмәнстан батшаһы» (грек. Αύρήλιος Πάκορος βασιλεύς μεγάλης Άρμενίας[49]). Дәүләттең был исеме башҡа яҙыуҙарҙа ла яҙыла, мәҫәлән, IV быуат башында Апаранда табылған батша Трдат III яҙыуында осрай[50]. Шундай уҡ билдәләмә башҡа сит телдәрҙә лә — латин, фарсы, грузин, рус һәм башҡа сығанаҡтарҙа ла ҡулланыла[51].

Арташесидтар династияһы[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Сюникта (Зангезур) табылған Арташес I батшаның делимитация таштары (б.э.т. 189—160 йылдар)[52]

Династияға Арташес I нигеҙ һала, ул үҙен Ервандид тип атай. Уның Әрмәнстандың элекке идара итеүсе династияһы менән бәйләнеше аҙағына тиклем асыҡ түгел, Мовсес Хоренаци уны Әрмәнстанда беренсе Аршакидтар династияһына нигеҙ һалған Вагаршактың (Бөйөк Аршактың ҡустыһы) вариҫы тип иҫәпләй. Арташешидтар хакимлығы территориаль экспансиялар менән генә түгел, ә сәйәси һәм дини берҙәмлек булдырырға тырышыу, яулап алынған территорияларҙы әрмәнләштереү һәм дәүләт һәм мәҙәни уртаҡлыҡ нигеҙендә әрмән үҙаңын нығытыу менән дә билдәләнә[53][54][55].

Бөйөк Әрмәнстандың баш ҡалалары[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Бөйөк Әрмәнстандың бөтә баш ҡалалары, Тигранакерттан тыш, Арарат үҙәнендә, хәҙерге Еревандан алыҫ түгел, батшаларҙың шәхси домены булған Айрарат нахангаһы территорияһында урынлаша. Беҙҙең эраға тиклем IV—III быуат аҙағында Армавир[56] Айрарат батшалығының беренсе баш ҡалаһы була; традицион исемлек буйынса тарихи әрмән дәүләттәре баш ҡалаларының икенсеһе һанала. Беҙҙең эраға тиклем яҡынса 200 йылда король Ерванд IV Ервандашатҡа нигеҙ һала. Ервандашат б. э. т. 176 йылда Һаннибал планы буйынса Арташес I Бөйөк Әрмәнстандың баш ҡалаһы булып киткән Арташат ҡалаһын[57] төҙөгәнгә тиклем, ул шул уҡ батшалыҡтың баш ҡалаһы һәм монарх резиденцияһы булып ҡала[58][59].


Беҙҙең эраға тиклем 77 йылда Бөйөк Тигран Бөйөк Әрмәнстандың көньяҡ-көнбайышында сигендә яңы зиннәтле баш ҡала төҙөй, уға Тигранакерт[60] исеме бирә.Тигранакерт һәм Арташат бер нисә быуат дауамында баш ҡала статусын һаҡлап ҡала, улар араһында билдәле бер ҡапма-ҡаршылыҡ була: Тигранакерт — эллинистик һәм Рим йоғонтоһо үҙәге, ә Арташат Римға ҡаршы һәм пропарфян йоғонтоһо үҙәге була.


Беҙҙең эраның II быуаты башында батша Вагарш үҙенең резиденцияһын яңы ҡалаға күсерә, ул Вағаршапат[61] йөрөтә башлай. Христианлыҡ ҡабул ителгәс, ул Әрмәнстандың сиркәү баш ҡалаһына әүерелә һәм әле лә шулай булып ҡала.


335 йылда батша Хосров II, Аракс үҙәненең үҙгәреүе сәбәпле, Арташат халҡын Двинға күсерә. Ул Бөйөк Әрмәнстандың һуңғы баш ҡалаһы булып сыға, ә ул ҡолатылғандан һуң, тәүҙә фарсы, һуңынан ғәрәп наместниктары резиденцияһына әүерелә.

Хәтер[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Иҫкәрмәләр[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

  1. Armenia and Iran — Encyclopædia Iranica. M. L. Chaumont
  2. Nira Stone, Michael E. Stone. The Armenians: Art, Culture and Religion. — Chester Beatty Library, 2007. — 95 с.

  3. The Asianic (Asia Minor) Elements in National Georgian Paganism. — M. Tseretheli. — 1935. — С. 32. — 39 с.

  4. А. Е Тер-Саркисянц. История и культура армянского народа: с древнейших времен до начала ХIХ в. — "Восточная литература" РАН, 2005. — С. 108. — 265 с. — ISBN 5020184454. — ISBN 9785020184459.

  5. Encyclopædia Iranica. Armenian Religion. Дата обращения: 28 апрель 2016. Архивировано 4 октябрь 2019 года.
  6. James R.Russel. Zoroastrianism in Armenia. — Harvard Universty, 1987. — С. 14.

    It is likely that the religion was introduced into the country by the Medes or Achaemenians, assimilating many non - Zoroastrian aspects, and that it was practised under the Artaxiads and Arsacids.

  7. Simon Payaslian. The history of Armenia from the origins to the present. — PALGRAVE MACMILLAN, 2007. — С. 10.
  8. Дж. Рассел[en]. Artaxias I // Encyclopaedia Iranica. — 1986. — Vol. II. — P. 559—560.
  9. Повесть временных лет (Подготовка текста, перевод и комментарии О. В. Творогова) // Библиотека литературы Древней Руси / РАН. ИРЛИ; Под ред. Д. С. Лихачёва, Л. А. Дмитриева, А. А. Алексеева, Н. В. Понырко. — СПб.: Наука, 1997:
  10. Новосельцев А. П. О местонахождении библейской «горы Арарат» // «Восточная Европа в древности и средневековье». — М.: Наука, 1978.
  11. Kingdom of Greater Armenia (ингл.). Oxford Reference. Дата обращения: 11 апрель 2022. Архивировано 29 декабрь 2013 года.
  12. Robert H. Hewsen. Armenia: A Historical Atlas. — University of Chicago Press, 2001. — P. 32-33
  13. ARTAXIAS I – Encyclopaedia Iranica. iranicaonline.org. — «At the end of the 3rd century, Armenia was a patchwork of 120 dynastic states called “kingdoms” (regna) by Pliny (Natural history 6.9); these were, presumably, the domains of local dynastic houses (Arm. naxarans), loosely united under the Orontid kings of Greater and Lesser Armenia». Дата обращения: 27 декабрь 2020. Архивировано 27 ғинуар 2021 года.
  14. George Bournutyan A Concise History of the Armenian People. — Mazda Publishers, 2006. — С. 25.

  15. Nina Garsoïan «Alexander the Great and His Successors (331—188 B.C.)» из The Armenian People From Ancient to Modern Times, Volume I. Стр. 44:

  16. ArmeniaБританника энциклопедияһында:

  17. ArtaxiasБританника энциклопедияһында
  18. История Древнего мира / Под ред. И. М. Дьяконова, В. Д. Нероновой, И. С. Свенцицкой. — 2-е изд. — М., 1983. — Т. 3. Упадок древних обществ. — С. 201—220.
  19. Энциклопедия Ираника. Статьи: BAGRATIDS 2021 йыл 2 ғинуар архивланған. и ARSACIDS 2020 йыл 11 ноябрь архивланған., автор — C. Toumanoff:

  20. Энциклопедия Ираника. Статья: ARMENIA AND IRAN iv. Iranian influences in Armenian Language 2017 йыл 17 ноябрь архивланған., автор — R. Schmitt:

  21. Энциклопедия Британника. Статья: Armenia, раздел «History 2019 йыл 27 март архивланған.»:

  22. «История Востока» (Восток в средние века), Глава I, раздел «Закавказье в IV—XI вв. 2016 йыл 10 апрель архивланған.»:

  23. The Cambridge Ancient History. Том 13, стр. 426, автор — R.C. Blockley:

  24. Cyril Toumanoff «Chronology of the Early Kings of Iberia» Стр. 17:

  25. R. Hewsen, «Armenia: A Historical Atlas» стр. 82, Хронология:

  26. Всемирная история / Ред. А. Белявский, Л. Лазаревич, А. Монгайт. — М.: Государственное издательство политической литературы, 1956. — Т. 2, ч. II, гл. XIII.:

  27. Большой энциклопедический словарь. Статья: Армения Великая 2014 йыл 20 апрель архивланған.
  28. Armenia // The Oxford Encyclopedia of Economic History. / Joel Mokyr. — NY: Oxford University Press, 2003. — Vol. 5. — P. 156. — 2824 p. — ISBN 9780195105070. Архивная копия от 5 октябрь 2021 на Wayback Machine
  29. А.П. Новосельцев, В.Т. Пашуто, Л.В. Черепнин. Пути развития феодализма: (Закавказье, Сред. Азия, Русь, Прибалтика). — М.: Наука, 1972. — С. 45. — 338 с. Архивная копия от 23 ғинуар 2022 на Wayback Machine
  30. 30,0 30,1 Худобашев, 1859, с. 21
  31. Древние цивилизации / Под. ред. М. Г. Бонгард-Левина. — М., 1989.:
  32. Всемирная история / Ред. А. Белявский, Л. Лазаревич, А. Монгайт. — М.: Государственное издательство политической литературы, 1956. — Т. 2, ч. II, гл. XIII.:

  33. Всемирная история / Ред. А. Белявский, Л. Лазаревич, А. Монгайт. — М.: Государственное издательство политической литературы, 1956. — Т. 2, ч. II, гл. XIII.:
  34. Всемирная история / Ред. А. Белявский, Л. Лазаревич, А. Монгайт. — М.: Государственное издательство политической литературы, 1956. — Т. 2, ч. II, гл. XIII.:

  35. [ Армения Великая] — Ҙур совет энциклопедияһында мәҡәлә (3 издание)
  36. Всемирная история / Ред. А. Белявский, Л. Лазаревич, А. Монгайт. — М.: Государственное издательство политической литературы, 1956. — Т. 2, ч. II, гл. XIII.:

  37. «История Востока» (Восток в древности). Глава XXIX, Закавказье и сопредельные страны в период эллинизма 2015 йыл 12 июль архивланған.. Часть 1. Независимые государства IV—III вв. до х. э.:

  38. The Cambridge History of Iran Volume 3. Chapter 12: Iran, Armenia and Georgia. — P. 512:
  39. Cyrille Toumanoff. The Orontids of Armenia. // Studies in Christian Caucasian History. — P. 277—354. — См. в частности страницы 282—283.
  40. Генеалогия династии Ервандидов. // Richard G. Hovannisian. The Armenian People From Ancient to Modern Times. — Vol. I. — P. 36.
  41. Рыжов К. В. Армении цари 2012 йыл 19 май архивланған.Ҡалып:Мёртвая ссылка. // Все монархи мира: Древний Восток: Справочник.
  42. Всемирная история / Ред. А. Белявский, Л. Лазаревич, А. Монгайт. — М.: Государственное издательство политической литературы, 1956. — Т. 2, ч. II, гл. XIII.:

  43. Древние цивилизации / Под. ред. М. Г. Бонгард-Левина. — М., 1989.:
  44. Древние цивилизации / Под. ред. М. Г. Бонгард-Левина. — М., 1989.:
  45. Всемирная история / Ред. А. Белявский, Л. Лазаревич, А. Монгайт. — М.: Государственное издательство политической литературы, 1956. — Т. 2, ч. II, гл. XIII.:

  46. Всемирная история / Ред. А. Белявский, Л. Лазаревич, А. Монгайт. — М.: Государственное издательство политической литературы, 1956. — Т. 2, ч. II, гл. XIII.:

  47. См. прим. 2 2010 йыл 31 декабрь архивланған. к «Истории Армении» Мовсеса Хоренаци
  48. Armenia and Iran. ii. The pre-Islamic period — Encyclopædia Iranica. M. L. Chaumont:
  49. Van Den Hout, A Commentary on the Letters of M. Cornelius Fronto, p.302
  50. Тревер К. В. Очерки по истории культуры древней Армении (II в. до н. э. — IV в. н. э.). — М. — Л., 1953. — С. 273.:
  51. См. прим. 2 2010 йыл 31 декабрь архивланған. к «Истории Армении» Мовсеса Хоренаци
  52. Тревер К. В. Очерки по истории культуры древней Армении (II в. до н. э. — IV в. н. э.). — М. — Л., 1953. — С. 164—165.
  53. Nina Garsoian, The Emergence of Armenia, in: The Armenian People From Ancient to Modern Times The Dynastic Periods. Vol I: From Antiquity to the Fourteenth Century, 1997, стр. 50

  54. Albert de Jong Armenian and Georgian Zoroastrianism, in: The Wiley Blackwell Companion to Zoroastrianism, 2015 — стр. 120

  55. James Russell Zoroastrianism in Armenia 1987, стр. V

  56. Cyrille Toumanoff. Studies in Christian Caucasian history. — Georgetown University Press, 1963. — С. 75.:
  57. Eruandašat — Encyclopædia Iranica. Robert H. Hewsen
  58. Adrienne Mayor. The Poison King: the life and legend of Mithradates, Rome's deadliest enemy. — Princeton University Press, 2009. — С. 55.
  59. Artaxata — Encyclopædia Iranica. Robert H. Hewsen
  60. Всемирная история / Ред. А. Белявский, Л. Лазаревич, А. Монгайт. — М.: Государственное издательство политической литературы, 1956. — Т. 2, ч. II, гл. XIII.:

  61. M. Chahin. The kingdom of Armenia: a history. — Routledge, 2001. — С. 217.

Шулай уҡ ҡарағыҙ[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Әҙәбиәт һәм һылтанмалар[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]