Яңы дәүер фәлсәфәһе

Яңы дәүер фәлсәфәһе

Яңы дәүер фәлсәфәһе Викимилектә

Яңы дәүер фәлсәфәһе — Көнбайыш Европала XVII—XVIII быуаттарҙа капитализмдың аяҡҡа баҫыуы, фән һәм техниканың көслө үҫеше, донъяға эксперименталь-математик ҡараш формалашыуы менән ҡылыҡһырланған фәлсәфәнең үҫеш осоро. Был осорҙо шулай уҡ фәнни революция дәүере тип атайҙар. Ҡайһы берҙә Яңы дәүер философияһына, тулыһынса йәки өлөшләтә, XIX быуат фәлсәфәһен дә индерәләр.

Ун етенсе һәм ун һигеҙенсе йөҙ йыллыҡтарҙың аҡыл фәлсәфәһенең, эпистемологияһының һәм метафизикаһының сығанаҡ һүҙҙәре ике төп төркөмгә бүленә. Рационалистар, башлыса Францияла һәм Германияла, башта тупланған бөтә белем айырым бер «тыумыштан булған идеяларҙан» башланырға тейеш, тип күҙаллағандар. Был йүнәлештең төп вәкилдәре Рене Декарт, Барух Спиноза, Готфрид Лейбниц һәм Николай Мальбранш булған. Эмпиристар, киреһенсә, белем хис-тойғоло тәжрибәнән башланырға тейеш, тип иҫәпләгән. Был йүнәлештең төп фигуралары — Френсис Бэкон, Джон Локк, Джордж Беркли һәм Дэвид Юм. (Рационализм һәм эмпиризм тигән төшөнсәләр үҙҙәре һуңыраҡ, нигеҙҙә Кант арҡаһында барлыҡҡа килгән, ләкин улар ярайһы теүәл.) Был фәйләсуфтар этик мәсьәләләрҙе уларға хас үҙенсәлекле стилдәрҙә хәл итһә лә, этика һәм сәйәси философия шул төшөнсәләр аша ҡарала. Сәйәси фәлсәфәлә башҡа мөһим шәхестәр араһында Томас Гоббс һәм Жан-Жак Руссо булған.

Ун һигеҙенсе йөҙ йыллыҡ аҙағында Иммануил Кант рационализм һәм эмпиризмды берләштереүгә дәғүә иткән принципиаль яңы фәлсәфәүи системаны булдырған. Немец идеализмынан башлап, Кант ун туғыҙынсы быуат башында Германияла фәлсәфәүи фекерҙең ҡыҙыу үҫешен стимуллаштырған. Донъя һәм аҡыл бер үк категорияларҙан сығып аңлашылырға тейеш тигән фекер идеализмға хас һыҙаттарҙың береһе; башҡалар араһында был идея ысынбарлыҡ аҡыллы, аҡыллы ул ысынбарлыҡ, тип әйткән Георг Вильһельм Фридрих Гегелдең ижадында үҙенең кульминацияһына еткән.

Рационализм (философия)                                       Эмпиризм
           └──────────┬────────────────────────────────────┤
                      │                                    │
                Кантианство                           Позитивизм
        ┌─────────────┴──────────────────┬─────────────────┤
           │                                │                 │
  Гегельянство                Тормош фәлсәфәһе            Эмпириокритицизм
                                                              

        │
    Марксизм

Төп вәкилдәре

Френсис Бэкон

Яңы заман философтары тәбиғәттең инглиз тикшеренеүселәрҙән тәүге булып Френсис Бэкон (1561-1626). Нигеҙ һалыусы тип һанала, уның тәбиғәт методологияһы эксперименталь. Хәҡиҡәтте төшөнөү тәжрибә әһәмиәтен күрһәтеү. Фекер, практик философияһы тип йөрөтәләр тейеш характерҙар, тәбиғәт һәм кешеләр өҫтөнән хакимлыҡ маҡсаттары юғары философияһын тип тормай, ә «тәбиғәт өҫтөнән хакимлыҡ булған, уның ҡанундарына буйһонорға ғына ҡала». Бәлки тәбиғәт сағылышы анализланды һәм дөйөмләштереү юлы менән айырым закон төшөнөү, йәғни ярҙамында индукция. Тип, был хәҡиҡәтте төшөнөү өсөн нимә ҡамасаулай ҡотолорға кәрәк «йырлап» (бот). «Ырыу» донъя кешеһенең тормошон һүрәтләү менән оҡшашлыҡ шунда ынтылышы, социализм йәмғиәте; «мәмерйә» — ҡарай, үҙенең субъектив ситтекенә; «призрак баҙары» («майҙан») — фекеренә ярашлы рәүештә, ҡаланың расхожий; «призрак» театр — абруйын һуҡыр буйһона. Тәрән булған кешеләр иман килтерә, бүленгән теология фәндәр (юғары өйрәнеү, уларҙы аҡыл менән уйлап түгел, ә илаһи бер асылыштарҙың ғына мөмкин) һәм фәлсәфә (аҡыл һәм тәжрибәһен өйрәнергә ярҙам менән, тәбиғәт).

Томас Гоббс

Томас Гоббс (1588-1679) — инглиз фәйләсуфы, «Левиафан» трактаты авторы. Сенсуализм һәм фатализм яҡлы, ихтыярҙы «тәбиғәт көсө» тип ҡараған. Ул яҡлаған донъя картинаһына механистик ҡарауға ярашлы, тик есемдәр генә объектив, ә үлсәме, ауырлығы һ. б. кеүек ҡылыҡһырланмалар субъектив була. Алланың барлығын, бер үк ваҡытта ерҙә барған эштәргә ҡыҫылмаусы, «бөтә тереклек килеп сығыуының тәүге сәбәбе йыһан энергияһы», тип таныған. Уның фәлсәфәһенең төп предметы — дәүләт ватандашы булараҡ кеше. Ижтимағи фәндәр өлкәһендә үҙен Евклид тип иҫәпләгән. Был кеше шәхестәренә ҡағыласағын аңлағанлыҡтан, йәмғиәт төҙөгәндә геометрик алымдарҙы ҡулланыу мөмкин түгеллеген раҫлаған. Уның фекере буйынса, был ҡарашты сәйәсәттә ҡулланыу кәрәк.

«Люди отступают от обычая, когда этого требует их интерес, и действуют против разума, когда разум против них. Вот чем объясняется, что учения о праве и несправедливости постоянно оспариваются как пером, так и мечом, между тем как учения о линиях и фигурах не подлежат спору, ибо истина об этих последних не задевает интересов людей, не сталкиваясь ни с их честолюбием, ни с их выгодой или вожделениями. Ибо я не сомневаюсь, что если истина, что сумма углов треугольника равна сумме двух углов квадрата, противоречила бы чьему-либо праву на власть или интересам тех, кто уже обладает властью, то, поскольку это было бы во власти тех, чьи интересы задеты этой истиной, учение геометрии было бы если не оспариваемо, то путём сожжения книг по геометрии было бы вытеснено.»

Үҙенең «Левиафан» трактатында ул дәүләтте кешеләрҙе кәмһетеүсе, уларҙың ихтыяждарын сикләүсе тәүрат персонажы менән сағыштыра. Дәүләт йәмәғәт килешеүе һөҙөмтәһендә барлыҡҡа килгән, әммә һуңыраҡ ул кешеләрҙән ситләшкән һәм улар өҫтөнән хакимлыҡ итә башлаған, тип иҫәпләй. Дәүләт эшмәкәрлеге кеше файҙаһына йүнәлтелгән булырға тейеш, яҡшылыҡ һәм яуызлыҡтың асылын дәүләт билдәләй, ә ҡалған кешеләр был критерийҙар буйынса таянырға тейеш. Дәүләт кеше мәнфәғәттәрен һәм бәхетен хәстәрләргә тейеш.

Рене Декарт

Рене Декарт (1596-1650) — француз математигы, фәйләсуфы. Әгәр Френсис Бэкон тәжрибәне тикшеренеүҙе сығанаҡ нөктәһе тип ҡараһа, ә Т. Гоббс был логикаға математиканы индерһә, Декарт бөтә нәмәнең башына аҡылды ҡуйған, ә тәжрибәне аҡыл һығымталарын раҫлаусы ҡорал ғына тип һанаған. Декарт рационализм ҡарашына таянған. Тәүләп эволюция идеяларын индергән, әммә уларҙы фәҡәт механистик ҡараштарҙан сығып иҫбатлаған.

Уның фәлсәфәһенең сығанаҡ башы булып субстанция төшөнсәһе тора, бында ул антик фәйләсуфтарға яҡынлашҡан. Был мәсьәләлә, субстанцияны ике төргә бүлеп, дуализмға таянған: матди, һәм механик күҙаллауҙар аша һүрәтләрлек сикһеҙ бүленеүсе, һәм, фәҡәт үлемһеҙ йәне булған кеше генә төшөнөрлөк, бүленмәүсе рухи субстанциялар. Субстанциялар ике төп атрибутҡа: матдиһы оҙонлоҡҡа, рухийы (идеаль) фекерләүгә эйә. Кешенең рухи донъяһы тыумыштан килгәндәй. Декарт тыумыштан бирелгән идеяларға Хоҙай идеяһын һәм математика һәм логика нигеҙҙәрен («өсөнсөһөнә тиң булған ике дәүмәл, үҙ-ара тигеҙ», «бер ҙә булмағандан бер нәмә лә килеп сыҡмай») ҡарата. Фекер, Бөтә тереклеклекте Аллаһы тәғәлә булдырған, әммә яралтҡандан бирле, ул тарихтың тәбиғи барышына ҡыҫылмай.

Уның фәлсәфәһенең үҙәк урындарының береһен хәҡиҡәт һәм ысынбарлыҡта дөрөҫ белем алырға ярҙам итеүсе ысулды эҙләү проблемаһы биләй. Был мәсьәләне хәл иткәндә, ул фәлсәфәүи скептицизмды еңеп сыҡҡан. Был мәсьәлә буйынса уның данлыҡлы фекерләүе тураһында: «Мин уйлайым, тимәк, мин йәшәйем» тип тамамланған һүҙҙәре киң билдәле.

«Если мы станем отвергать все то, в чём каким бы то ни было образом можем сомневаться, и даже будем считать все это ложным, то хотя мы легко предположим, что нет никакого Бога, никакого неба, никаких тел и что у нас самих нет ни рук, ни ног, ни вообще тела, однако же не предположим также и того, что мы сами, думающие об этом, не существуем: ибо нелепо признавать то, что мыслит, в то самое время, когда оно мыслит, не существующим. Вследствие чего это познание: я мыслю, следовательно существую, — есть первое и вернейшее из всех познаний, встречающееся каждому, кто философствует в порядке.»

Декарт ҡулланған ысынбарлыҡты фәнни төшөнөү ысулын аналитик йәки рационалистик тип атарға мөмкин. Рене Декарт күп фәндәрҙе өйрәнеү менән, атап әйткәндә, анатомия менән шөғөлләнгән. Үҙенең хеҙмәттәрендә ул, ысынында психиканың рефлектор асылын раҫлап, мейе (йән) эшмәкәрлегенең психофизиологик нигеҙҙәрен тасуирлаған. Шуның өсөн И. П. Павлов үҙ ваҡытында Санкт-Петербург ҡалаһы янында Декартҡа һәйкәл төҙөткән.

Блез Паскаль

Блез Паскаль (1623-1662) — күренекле француз философы, физигы, математигы һәм яҙыусыһы. Тәбиғәт белеме һәм математика өлкәһендә емешле эшләгәндән һуң (ул ихтималлыҡ теорияһының «ата»ларының береһе), уларҙан күңеле ҡайтып, дин һәм фәлсәфәүи антропология өйрәнеүгә күскән. Уның фекеренсә, «аҡыл дәлилдәре», икеләнеү менән ышаныс араһында даими үҙгәреп торғанлыҡтан, «йөрәк дәлилдәренән» түбәнерәк тип иҫәпләгән.

«Природа ставит в тупик скептиков, разум — догматиков; догматик не может справиться с непреодолимой слабостью разума, а скептик не может справиться с непреодолимой идеей истины.»

«Тәбиғәт скептиктарҙы тупикка ҡуя, аҡыл догматиктарҙы; догматие аҡылдың еңеп булмаҫлыҡ йошағлағын еңә алмай, ә скептик хәҡиҡәт идеяһын еңә алмай»

Ул христиан диненең төп идеяларын аристотель аңлатмаһы рухындағы космология һәм метафизиканың традицион синтезынан сығарған. Кешенең әһәмиәтһеҙлегенә күрһәткән, шул уҡ ваҡытта фекер йөрөтөүгә һәләтле булғаны өсөн уны күтәргән дә:

«Пространство Вселенной поглощает меня, как точку; мыслью же я объемлю всё.»

«Ғаләм мине үҙенә йота, ә мин барлыҡ ҡаләмде соғап алам» Паскалдең «Уйҙар» әҫәре иң яҡшы француз китаптары исемлегенә ингән һәм донъяның бик күп телдәренә тәржемә иткән.

Бенедикт (Барух) Спиноза

Бенедикт Спиноза (1632-1677) айырмалы рәүештә Декарттан айырмалы рәүештә, Ғаләмде бер субстанциянан торған ниндәйҙер (донъяның субстанциональ берҙәмлеге идеяһы), үҙенең үҙе сәбәбе булып торған үҙ эсендә рухи һәм матди башланғыстар берләштергән монизм буйынса бар. Шулай итеп, христиандарҙың «Алла донъяны булмағандан булдырған» тигән христиан идеяһын кире ҡаҡҡан. Натуралистик пантеизмға таянған, Алланы тәбиғәттә шәхсиәтһеҙ иретмә тип ҡараған, шуның өсөн ғүмере буйы сиркәү тарафынан төрлө эҙәрлекләүгә дусар ителгән. Уның фекере буйынса, берҙәм субстанция ике характеристикаға: оҙонлоҡҡа һәм фекерләүгә эйә. Шулай итеп, фекерләү кешегә генә түгел, барыһына ла хас тигән (ҡара: гилозоизм). Философияла диалектик берҙәмлектә, үҙ әйберҙәр ҙур урын бүлә. аңламай: һәм ахыр сиктә сикһеҙ, һәм берҙәм дә, кәрәкле һәм ирек («азатлыҡ кәрәклеген аңлап булмай», «хәҡиҡәт һәм үҙен аса, һәм ялған»).

Готфрид Вильһельм Лейбниц 

Немец фәйләсуфы Лейбниц Готфрид Вильгельм (1646-1716) төрлө яҡлы ғалим булған, әммә уның фәлсәфә буйынса хеҙмәттәре иң ҙур әһәмиәткә эйә. Ул, донъя ваҡ-төйәк элементтарҙан — монадаларҙан, эске этәргес көскә эйә рухи һәм матди башланғыстарҙан тора, тип иҫәпләгән. Бында ул боронғо фәйләсуф Аристотелгә яҡын тора. Спинозаның фәлсәфәһенән ул пантеистик Алланы «алған», уны бар тереклектең ысын ижадсыһы, йәшәйештең «ғәйепләнеүсеһе лә, әфәндеһе лә» тип һанаған. Монадаларҙың берҙәмлеге Аллаһы тәғәлә «алдан ҡорған гармония» һөҙөмтәһе .

Арауыҡты әйберҙәрҙең йәшәү урыны һәм уларҙың хәлен көйләүсе тип иҫәпләгән, материянан айырым арауыҡ һәм ваҡыт барлығын инҡар иткән, ә ваҡытты — объекттар торошоноң эҙмә-эҙлелеген тасуирлау факторы тип иҫәпләгән. Математика үҫешенә ҙур өлөш индергән (сикһеҙ бәләкәй дәүмәлдәр төшөнсәһен индергән), иҫбатлауҙың рациональ танып белеүҙә әһәмиәтен күрһәткән. Символик һәм математик логикаға нигеҙ һалыусы тип һанала.

Дэвид Юм

Дэвид Юм (1711-1776) — инглиз фәйләсуфы, тарихсыһы, иҡтисадсыһы һәм публицисы, агностицизм вәкиле. Тышҡы донъя бармы тигән һорауға Юм: «Белмәйем», тип яуап биргән. Тышҡы тәжрибә, сәбәп һәм эҙемтәне аныҡ ҡына асыҡлай алмаған «тәьҫир ағымы» ғына булғанлыҡтан, белемдең ысынлығы критерийы була алмай. Шулай итеп, тәжрибәне логика менән аңлатып булмай, сөнки ул ысын белем бирә алмай. Шуға күрә Юм күренештәрҙең сәбәплелеген объектив танып-белеү мөмкин түгел тигән һығымта яһай. Ул беҙҙең ышаныстың сығанағы булып теоретик белем түгел, ә инаныу тора, тип раҫлаған.

Шулай уҡ ҡарағыҙ

• XVII быуат фәлсәфәһе
• Джон Локк
• Джордж Беркли
• Немец классик фәлсәфәһе
• Фәлсәфә тарихы