Ҡаҙаҡ яҙмаһы

Википедия — ирекле энциклопедия мәғлүмәте
Ҡаҙаҡ яҙмаһы
Рәсем
Төп тема казахская кириллица[d], казахская латиница, версия 2019 года[d], казахская латиница, версия 2018 года[d], казахская латиница, версия 2017 года[d], казахская латиница, версия Казинформ[d], казахская латиница, версия Grammar[d] һәм казахский в арабской письменности[d]
Әҫәрҙең теле Ҡаҙаҡ теле
 Ҡаҙаҡ яҙмаһы Викимилектә

Ҡаҙаҡ яҙма теле өсөн төрлө системалар алфавиты ҡулланылған, хәҙерге заманда түбәндәге графикаларға нигеҙләнгән алфавиттар ҡулланыла:

Ҡулланышта булған рәсми алфавиттар[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Кириллица графикаһы[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Кириллица ҡаҙаҡ алфавиты — Кириллица нигеҙендәге Ҡаҙағстанда һәм Монголияла ҡулланылған алфавит. Сарсен Аманжолович Аманжолов төҙөгән һәм 1940 йылда ҡабул ителгән был алфавитта[2][3] 42 хәреф. 1951 йылдан Ӯӯ хәрефе Ұұ хәрефе менән алмаштырылған[4], шулай уҡ 1957 йылда Ёё хәрефе индерелгән[5]. 1957 йылға саҡлы үҙенсәлекле ҡаҙаҡ хәрефтәре рус теленең хәрефтәренән һуң, алфавиттың аҙағында урынлашҡан булған[6].

А а Ә ә Б б В в Г г Ғ ғ Д д Е е Ё ё
Ж ж З з И и Й й К к Қ қ Л л М м Н н
Ң ң О о Ө ө П п Р р С с Т т У у Ұ ұ
Ү ү Ф ф Х х Һ һ Ц ц Ч ч Ш ш Щ щ Ъ ъ
Ы ы І і Ь ь Э э Ю ю Я я

Түбәндәге хәрефтәр алғы һәм артҡы рәт һуҙынҡыларының парын аңлата (шуға ярашлы, «нәҙек» йәки «тар» һәм «ҡаты» йәки «киң»):

  • Е — А (ғәрәп-фарсы үҙләштермәләрендә шулай уҡ ҡаршы ҡуйылған хәрефтәр бар Ә — А)
  • Ө — О
  • Ү — Ұ
  • І — Ы

І һәм Ы хәрефтәре боронғо славян хәрефтәренә оҡшаған хәрефтәрҙе аңлата (редуцированныйҙарҙың түбән төшөүенә тиклем) Ь һәм Ъ. Буква И хәрефе /ЫЙ/, /ІЙ/ псевдодифтонгтарын аңлата. У хәрефе белорус /Ў/-һына оҡшаған ижекһеҙ өндө аңлата, һәм /ҰЎ/, /ҮЎ/, /ЫЎ/, /ІЎ/ псевдодифтонгтары. Ю һәм Я хәрефтәре лә псевдодифтонгтар: (/ЙҮ/, /ЙҰ/, /ЙҮЎ/, /ЙҰЎ/ и /ЙА/, /ЙӘ/), сөнки улар составына ингән өндәр төрлө морфемаларға ҡарай (мәҫәлән, ою һүҙенең орфографик формаһында — киҫеү, /ОЙҰЎ/, бында /ОЙ/- — тамыр, а -/ҰЎ/ — ҡылымдың башланғыс формаһы аффиксы). Г һәм К хәрефтәре эргәһендә фәҡәт алғы рәт һуҙынҡы хәрефтәре генә осрағанлыҡтан, Ғ һәм Қ хәрефтәре Г һәм К хәрефтәренең позицион аллофондарын бирә, ә Ғ һәм Қ эргәһендә — фәҡәт артҡы рәт һуҙынҡылары. Щ хәрефе икеләтә Ш-ны аңлата һәм, үҙләштермәләрҙән тыш, орфографик яҡтан ҡулланыла, шулай уҡ ащы, тұщы, кеще ([АШШЫ], [ТҰШШЫ], [КЕШШЕ] һымаҡ әйтелгәндәре) һүҙҙәрендә һәм уларҙан сығып төҙөлгәндәрҙә.

Төп ҡаҙаҡ һүҙҙәрендә В, Ё, Ф, Ц, Ч, Ъ, Ь, Э хәрефтәре ҡулланылмай. Буквы Ё, Ц, Ч, Ъ, Ь, Э хәрефтәре бары тик рус орфографияһы ҡағиҙәләренә ярашлы яҙылған рус теленән алынған һәм рус теле аша үҙләштерелгән һүҙҙәрҙә ҡулланыла.

Һүҙҙең абсолют башында Е өнө дифтонгоид [ʲe] һымаҡ әйтелә. Һүҙҙең абсолют башында О һәм Ө улар [ʷo] и [ʷɵ] дифтонгоидтар һымаҡ әйтелеүе мөмкин. Л- йәки Р- хәрефтәренә башланған һүҙҙәрҙә, шулай уҡ һүҙ башында тартынҡылар тар әйтеләгән үҙләштерелгән һүҙҙәрҙә І һәм Ы протетик өндәре (мәҫәлән лақ — кәзә бәрәсе [ЫЛАҚ] тип әйтелә, шкаф — шкаф [ІШКӘП] тип әйтелә. Һуҙынҡылар араһындағы позицияла К һәм Қ (шул иҫәптән Й) төп һүҙҙәрҙә, ҡағиҙә булараҡ, яңғырауланалар (мәҫәлән, айқай — ҡысҡырыу [АЙҒАЙ] тип әйтелә, ләкин исемдән барлыҡҡа килгән ҡылым айғайлау — ҡысҡырырға тип яҙыла). -стан менән яҙылған ил атамаларының үҙенә бер осрағын билдәләр кәрәк: мәҫәлән, Қазақстан, Өзбекстан протетик һуҙынҡы ҡыҫтырылып, [ҚАЗАҒЫСТАН], [ӨЗБЕГІСТАН] тип әйтелә, ләкин Пәкістан интервокаль яңғырауланмайса әйтелә. Б һәм П алдында торған Н һәм Ң хәрефтәре [М] тип әйтелә, мәҫәлән жаңбыр (ямғыр) — [ЖАМБЫР], сенбі (шәмбе) — [СЕМБІ]. Х хәрефе йәнле һөйләү телендә [ Қ ] тип әйтелә. Һуҙынҡы придыхательный өндө аңлатҡан Һ хәрефе ғәрәп-фарсы үҙләштермәләрендә һәм йыш ҡына һаңғырау [Х] йәки [Қ] кеүек әйтелә.

Баҫым гел тиерлек иң һуңғы ижеккә төшкәнлектән, ул яҙыуҙа күрһәтелмәй.

Кодировкалар[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Юникод ярҙам иткән операцион системалар һәм текст редакторҙары булмаған саҡтан башлап, клавиатурала ҡаҙаҡ шрифтын йыйыу йыш ҡына, ҡаҙаҡ алфавитының 8-битный кодировкалары проблемалары менән бәйле, бик уңайһыҙ ине һәм система кимәлендә стандарт компьютер шрифттары булмағанлыҡтан, хупланмай ине. Шуның менән бәйле, ҡаҙаҡ кириллицаһының 20-нән ашыу[7] 8-битлы кодировка варианты тәҡдим ителде.

8-битлы (бер байтлы) кодировкаларҙың шуға ярашлы дәүләт стандарттары ҡабул ителде: DOS (бер байтлы код битенең модификацияһы — CP866) өсөн СТ РК 920-91 һәм Microsoft Windows (бер байтлы код битенең модификацияһы Windows-1251 өсөн СТ РК 1048—2002, ул 2006 йылда IANA KZ-1048 атамаһы менән теркәлгән[8]).

Әммә, был стандарттар операцион система кимәлендә хупланмаған һәм сит драйверҙар урынлаштырыуҙы талап иткән, ә улары, үҙ сиратында булған кодлы биттәр менән конфликтта торған. Уларҙы ҡулланыу ныҡ сикләнгән. Ҡайһы бер интернет-ресурстар, башлыса дәүләттең ресурстары, атап әйткәндә, «QazAqparat» мәғлүмәт агентлығы 2000-се йылдарҙа был стандарттың кодировкаһын ҡулланған. Хәҙер бөтә ерҙә лә UTF-8 кодировкаһы ҡулланыла.

Клавиатурала хәрефтәрҙең урынлашыуы[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Стандарт ҡаҙаҡ клавиатураһының урынлаштырылыуы
(Ё хәрефе, кәрәк саҡта, рус клавиатураһынан баҫыла)

Ҡаҙаҡ клавиатураһы рус машина баҫмаһы урынлашыуына нигеҙләнеп төҙөлгән (ҡаҙаҡ машина яҙыуы урынлашыуында символдар позицияһы[~ 1][9] иң һуңғы компьютерҙыҡынан байтаҡ айырылған) һәм РСТ КазССР 903-90 стандарты менән нығытылған. Ул Юникодты хуплаусы операцион системалар аша: Windows NT 5.0 версияһынан башлап һәм GNU/Linux тәьмин ителә.

Үҙенсәлекле ҡаҙаҡ хәрефтәре (башҡорт хәрефтәре кеүек) төп цифрлы диапазонда урынлашҡан. Шуның арҡаһында стандарт урынлаштырыуҙа таралған хәреф булмаған символдарға, шулай уҡ Ё хәрефенә урын табылмаған. /, *, — , + цифрҙарын һәм символдарын индереү өсөн ярҙамсы цифрлы тастатура (клавиатураның өҫтәмә зонаһы) ҡулланыла, шулай уҡ (уныһы булмаған хәлдә, мәҫәлән, ноутбук йә нетбуктарҙа йәки башҡа компакт клавиатураларҙа) йә ру, йә инглиз клавиатураһы урынлашыуы ҡулланыла.

Латин графикаһы[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Латин графикаһы нигеҙендә ҡаҙаҡ алфавиты — 2017 йылдың 9 октябрендә ҡаҙаҡ алфавитының латиницаға күсеү проекты тәҡдим ителгән[10]. Ҡаҙағстан президентының 2017 йылдың 26 октябрь Указы менән был алфавит рәсми рәүештә раҫланған. 2018 йылдың 19 февралендә был указға үҙгәрештәр индерелгән[11] в части алфавита[12]. Алфавиттың грамматологик принциптары хәҙерге көндә ҡулланышта булған латин хәрефле ҡарағалпаҡ яҙмаһына оҡшаған. Кириллицанан латин графикаһына күсерелгән ҡаҙаҡ теленең яңы алфавитт 2017—2025 йылдарҙа тормошҡа ашырыу планлаштырылаӨҙөмтә хатаһы: <ref> тамғаһы дөрөҫ түгел; хаталы исемдәр; күрәһең, улар бик күп, ул билдә ҡаҙаҡ яҙмаһында, рус кириллицаһында кеүек, нәҙек йә ҡалын тигән функцияларҙы иҫкә төшөрөүсе модифицирующий символ сифатында ҡулланыла. Хәмзә һүҙ башына (уңдан), бөтә һүҙҙә «нәҙек» (тар) һуҙынҡылар барлығын белдереүсе (төрки телдәрҙәге сингармонизм күренеше) маркер урынына ҡуйыла; /Е/ (үҙенән-үҙе «нәҙек») Е фонемаһын аңлатҡан хәрефтәре фәҡәт «нәҙек» һуҙынҡылар менән яраҡлашҡан /Г/ һәм /К/ хәрефтәренән тыш. Фарсы стилендәге ғәрәп алфавиты нигеҙендәге яҙылыштар - Глифы. Яҙыу йүнәлеше уңдан һулға.

X быуаттың икенсе яртыһынан башлап Ҡаҙағстан территорияһында төрки текстарҙы яҙыу маҡсатында ҡулланыла башлаған, Ҡараханиҙар дәүләтенә ерҙәре ингән Көньяҡ Ҡаҙағстан халҡының исламлаштырылыуы тамамланыуға.

Мең йылдан ашыу консонант яҙыу (абджадом) булған, йәғни яҙыуҙа башлыса тартынҡылар ғына билдәләнгән, ҡайһы бер һуҙынҡылар matres lectionis алымы менән бирелгән. Ҡаҙаҡ фонетикаһын иҫәпкә алып, һуҙынҡыларҙы дөрөҫ биреү маҡсатында, 1924 йылда үҙгәртелгән. Проектты Әхмәт Байтурсынов әҙерләгән һәм «Төте жазу» — асыҡ яҙыу (шулай уҡ «Жаңа емле» — «яңы орфография») тип аталған. 1929 йылда латиница, яңәлиф, менән алмаштырылған.

Хәҙерге ваҡытта уны Ҡытайҙа, Паҡстанда, Афғанстанда, Иранда һәм Яҡын Көнсығыштың башҡа илдәрендә йәшәүсе ғәрәп яҙмаһында яҙыусы халыҡ ҡуллана.

Тарихи рәсми алфавиттар[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Миссионерҙар кириллицаһы (XIX б. аҙағы — XX б. башы)[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Реформаға тиклемге рус алфавиты графемалары номенклатураһына нигеҙләнгән кирилл алфавиттарының береһен XIX быуатта Ибрай Алтынсарин эшләгән. Православие миссионерҙары, дини баҫмалар һәм «русско-туземный» тип аталған мәктәптәр өсөн, кириллицаға нигеҙләнеп, үҙенсәлекле лигатурлы һәм диакритизированный символдар индереп, ҡаҙаҡ «миссионер» әлифбаһы төҙөгән. «Миссионерский алфавит» 1917 йылға саҡлы сикләнеп ҡулланылған.

Миссионерский алфавит[13]:

em; line-height: 2.5em; text-align: center;"
А а Ӓ ӓ Б б Г г Д д Е е Ж ж З з И и Й й К к Л л М м
Н н Ҥ ҥ О о Ӧ ӧ П п Р р С с Т т У у Ӱ ӱ Ш ш Ы ы

«Яңәлиф» Латиницаһы (1929-40 йй.)[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Әлифала урын алған 1924 й. латиница графикаһы нигеҙле беренсе ҡаҙаҡ алфавиты һәм уларҙың ғәрәп алфавитына ярашлығы

Ҡаҙаҡ ССР-ы Үҙәк башҡарма комитеты эргәһендәге яңы алфавит буйынса Комитеты тарафынан латиницаға нигеҙләнгән «Берҙәм Төрөк Алфавиты» (Яңәлиф[~ 2] йәки ҡаҙ. Жаңәліп) булдырылған.

1931 й Әлифбала урын алған ҡаҙаҡ латин алфавиты һәм уның ғәрәп алфавитына ярашлы булыуы

1929 йыл версияһы

A a B ʙ C c Ç ç D d E e Ə ə G g Ƣ ƣ H h
I i J j K k L l M m N n Ꞑ ꞑ O o Ɵ ɵ P p
Q q R r S s T t U u V v Y y Z z Ь ь
Газета «Sotsijaldь Qazaƣьstan» 1937 йылда сыҡҡан («Социалистический Казахстан») (Ҡаҙаҡ ССР-ы Конституцияһы тураһында махсус сығарылыш)

Алфавиттың бирелгән версияһы рәсми рәүештә 1929 йылдан 1938 йылға саҡлы ҡулланылған.

Латиницаны индереүгә 1929 йылдан 1931 йылға саҡлы сығып килгән «Жаршы» («Глашатай») журналы (тәүге редакторы — М. Ҡәйүмов) ярҙам иткән. Журналда латин алфавитын ғәмәлгә индереү буйынса методик тәҡдимдәр һәм консультациялар бирелгән. «Жаршы» биттәрендә шулай уҡ ижтимағи-сәйәси тормош өлкәһенә бағышланған тәнҡит һәм бәхәскә ҡоролған дискуссионные мәҡәләләр баҫылған[14].

Түбәндә һуңғы, 1938 йылғы, версия тәҡдим ителә[~ 2].

1938 йылғы версия

A a B ʙ V v G g D d E e Ç ç Z z I i J j K k
L l M m N n O o P p R r S s T t U u F f X x
Ƣ ƣ Q q C c Ə ə H h Ꞑ ꞑ Ɵ ɵ Ū ū Y y Ь ь

Башта ҡулланылған хәрефтәрҙең һәм орфографияның байтаҡ үҙгәреүенә килтергән өс яңы хәреф индерелгән. Үҙләштерелгән һүҙҙәрҙе бирер өсөн Ff һәм Xx хәрефтәре өҫтәлгән, һуңғыһы кириллицала /Х/ фонемаһын аңлата, ә латин Hh-һы, кириллицалағы кеүек, яңғырау ышҡылыулы /Һ/-ны аңлата. Uu хәрефе Ūū хәрефенә алмаштырылған, ә элекке Uu IV һәм ЬV псевдодифтонгтарын, шулай уҡ элекке версиянан ижекһеҙ Vv (/Ў/)-не һәм үҙләштерелгәндәрҙән рус У-һын аңлата башлаған. V хәрефе менән үҙләштерелгәндәрҙән рус В-һын бирә башлағандар. Ii латин хәрефе, шуға ярашлы, IJ һәм ЬJ псевдодифтонгтарын, шулай уҡ элекке версиянан ижекһеҙ Jj (/Й/) һәм үҙләштерелгәндәрҙән рус И-һен аңлата. Буква Jj хәрефе йотты билдәләүҙән туҡтай һәм элекке Ii-не алмаштыра.

1938 йылда баҫыоып сыҡҡан Әлифбала , изменился порядок букв в алфавитта хәрефтәрҙең урынлашыу тәртибе үҙгәрә, рус алфавитындағы тәртипкә оҡшай башлаған[15].

Төбәктәрҙәге матбуғаттың шрифт наборында яңы индерелгән хәрефтәр булмағанлыҡтан йыш ҡына уларға график яҡтан оҡшаған суррогат хәрефтәр ҡулланылған, мәҫәлән, Çç урынына, аҫтан өтөр ҡуйып, Cc яҙылған, Ūū урынына латин наборынан Ŭŭ йәки хатта кириллицанан Йй һ. б. ҡулланылған. Шуны билдәләр кәрәк, гәзиттең бер үк битендә, шрифҡа йә кеглгә бәйле, штатлы хәрефтәр менән суррогат хәрефтәр ҙә килеүе мөмкин булған. 1938 йылғы версия бары тик ике йыл ғына, 1940 йылда кириллица менән алмашынғанға тиклем, бары тик ике йыл ғына ҡулланылып ҡалған.

Пиньин Латиницаһы (1964-84 йй.)[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

1950-се йылдарҙа Ҡытай Халыҡ Республикаһында йәшәгән ҡаҙаҡтарҙың яҙмаһын совет кириллицаһына оҡшаған графикаға күсереү мәсьәләһе ҡаралған. Әммә, совет-ҡытай мөнәсәбәттәренең насарайыуы арҡаһында, моғайын, был проект тормошҡа ашырылмай ҡалған. Ахырҙа ҡаҙаҡ яҙмаһын Үҙәк хөкүмәт бойороғо менән 1950-се йылдарҙа уҡ эшләнгән ҡытай латиницаһы варианты булған пиньинь нигеҙендәге латиницаға күсереү ҡарар ителгән[16].

A a B b D d E e Ê ê Ə ə F f G g Ƣ ƣ H h Ⱨ ⱨ
I i J j K k Ⱪ ⱪ L l M m N n Ng ng O o Ɵ ɵ P p
Q q R r S s T t U u Ü ü V v W w X x Y y Z z

Был алфавит рәсми рәүештә 1964—84 йй. ҡулланылған һәм тергеҙелгән ғәрәп алфавитына урынын биргән. Әммә әлеге көндә лә фәндә, технология өлкәһендә, документтар һәм материалдарҙа ла ҡулланыла.

Хәҙерге заманда яҙыу реформалау проекттары [үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

1990-сы йылдар башында яҙманы реформалауҙың төрлө варианттары тәҡдим ителгән:

  1. кириллица алфавитынан ҡаҙаҡ телендә булмаған фонемаларҙы (Ё, Һ, Ц, Ч, Щ, Ъ, Ь, Э) аңлатҡан хәрефтәрҙе алып ташлау, һәм ҡаҙаҡ һәм рус орфографияһы принциптарын бер үк ваҡытта ҡулланыуҙан баш тартыу һәм морфо-фонематик принципҡа эҙмә-эҙлекле күсеү, /w/ фонемаһы Ў хәрефен индереү һәм, шуға ярашлы, төп ҡаҙаҡ (һәм ассимилляцияланған ғәрәп-фарсы) һүҙҙәрендә У хәрефе урынына ҮЎ, ҰЎ, ЫЎ, ІЎ ойоштормаларын (ҡарағалпаҡ орфографияһындағы һымаҡ), күпселек осраҡтарҙа И хәрефе урынына ІЙ, ЫЙ ойоштормаларын ҡулланыу;
  2. латиницаға күсеү менән бер үк ваҡытта, йә үрҙә күрһәтелгән яңы орфографик принциптарҙы ҡулланып, йә һуғыштан алдағы латиницаға тулыһынса йә өлөшләтә кире ҡайтыу (ҡабул ителмәгән татар алфавитындағы кеүек), йә төрөк алфавитына нигеҙләнгән латиницаға (ҡырым татар, гагауз, «селтәрҙәге татар» һәм әзербайжан алавиттарында һымаҡ), йә инглиз алфавитына (үзбәк телендәге һымаҡ) таяныу, йә үҙ алфавитын (төркмән телендәге һымаҡ) төҙөү;
  3. Байтурсынов үҙгәрткән ғәрәп яҙмаһын тергеҙеү;
  4. Орхон-йәнәсәй яҙмаһын яңыртыу.

Ахырҙа реформа буйынса бөтә бәхәстәр һайлау алдына ҡуйған: йә кириллицаны үҙгәрешһеҙ ҡалдырыу, йә латиницаға күсеү. 2007 йылда Ҡаҙағстан Республикаһы МОН-ының фән Комитеты эшсе төркөмө тарафынан «Ҡаҙаҡ яҙмаһының латин графикаһына күсеүе тураһында» тигән алғы предварительная аналитик белешмә әҙерләнгән[17].

2017 йылда ҡаҙаҡ теленең алфавитын кириллицанан  латин графикаһына күсереү[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Төп мәҡәлә: Перевод алфавита казахского языка с кириллицы на латинскую графику

2017 йылдың 12 апрелендә Ҡаҙағстан Республикаһы президенты Нурсолтан Назарбаев, ғалимдар һәм йәмәғәтселектең бөтә вәкилдәре менән тығыҙ бәйләнештә, 2017 йылдың аҙағына яңы ҡаҙаҡ алфавиты һәм графикаһының берҙәм стандартын ҡабул итеү кәрәклеген билдәләне, шуның менән кириллицанан баш тартыуҙың һәм латиницаны ҡулланыуға күсеүҙең әүҙем фазаһын башлап ебәрҙе.

2017 йылғы латиницаның тәүге версияһы[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

2017 йылдың 11 сентябрендә латиница нигеҙендә эшләнгән яңы алфавит проекты тәҡдим ителгән[18][19]. Проект алфавита насчитывал 25 букв и 8 диграфов: A a, Ae ae, B b, C c, Ch ch, D d, E e, F f, G g, Gh gh, H h, I i, J j, K k, L l, M m, N n, Ng ng, O o, Oe oe, P p, Q q, R r, S s, Sh sh, T t, U u, Ue ue, V v, W w, Y y, Z z, Zh zh.

2017 йылдың 26 октябре указы[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Алфавит казахского языка на латинской графике в версии 2017 й. 26 октябрь версияһында ҡаҙаҡ теленең латин графикаһына таянған

2017 йылдың 26 октябрендә Нурсолтан Назарбаев «О переводе алфавита казахского языка с кириллицы на латинскую графику» тигән 569-сы һанлы указға ҡул ҡуйған[1]. Был Указға өҫтәмә итеп ҡаҙаҡ теленең латин графикаһына таянған раҫланған варианты ла булманы[20]. 19 февраля 2018 года в этот указ были внесены изменения[11] в части приложения[12] к нему.

Согласно указу не только был утверждён алфавит казахского языка, основанный на латинской графике, но также правительству Республики Казахстан было поручено образовать Национальную комиссию по переводу алфавита казахского языка на латинскую графику для того, чтобы обеспечить поэтапный перевод алфавита казахского языка на латинскую графику до 2025 года[1]. К 2022 году начнётся преподавание на латинице в школах с первого класса.

Ҡаҙаҡ алфавитының латиница менән транслитерацияһы[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Төп мәҡәлә: Транслитерация казахского алфавита латиницей

Дәүләт стандарты буйынса латиница ГОСТ[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Действующим в Республике Казахстан межгосударственным стандартом ГОСТ 7.79-2000, являющимся аутентичным текстом ISO 9:1995, предусматривается транслитерация по системам А (диакритики)[~ 3] и Б (буквосочетания).

В стандарте имелось указание:

Системы транслитерации с использованием буквосочетаний для неславянских языков должны быть установлены отдельными (национальными) стандартами.

— ГОСТ 7.79-2000

Однако в Казахстане так и не был принят соответствующий национальный стандарт по правилам транслитерации казахского кирилловского письма буквами латинского алфавита с использованием буквосочетаний (система Б). Әммә тейешле ҡағиҙәләр буйынса түгел, архангельск һәм ҡаҙағстан латин алфавиты хәрефтәре менән яҙып башҡорттарҙа ҡулланылған ҡаҙаҡ милли стандарттары ҡабул ителгән буквосочетание (системаһы Б.).

QazAqparat латиницаһы[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

С 2004 года государственное информационное агентство «QazAqparat», для обеспечения понимания зарубежной диаспорой новостных лент, впервые ввело систему транслитерации казахской кириллицы на латиницу на основе проекта Абдуали Кайдара, который в свою очередь основывался на проекте ОТА. Использована номенклатура символов имеющихся в турецкой кодовой странице Windows-1254 (ISO 8859-9). В настоящее время широко используется интернет-ресурсами государственных учреждений и организаций.

Ҡаҙаҡ-рус ғәмәли практик транскрипция[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Төп мәҡәлә: Казахско-русская практическая транскрипция
В зависимости от наличия фонетических изменений в казахских топонимах, адаптированных русским языком, можно выделить четыре группы:
  1. Первая группа включает топонимы, адаптированные без изменений звукового облика. В эту группу входят топонимы, которые не содержат специфических звуков и поэтому не представляют трудностей для русскоговорящего при произношении и передаче на письме, то есть это казахские географические названия, структура и состав которых позволяет речевому аппарату русскоязычного человека легко воспроизводить их. Например, Атырау, Арал, Абай, Атбасар и т. д.
  2. Вторая группа включает топонимы, претерпевшие в процессе адаптации трансформацию фонетического облика. Эта группа представлена названиями, которые содержат в своем составе свойственные только казахскому языку звуки, что обусловливает такой фонетический процесс, как субституция звуков и соответственно их письменная фиксация теми графемами, которые имеются в арсенале русского языка. Например, Каскелен (Қаскелен), Алга (Алға), Шугыла (Шұғыла), Чаганак (Шығанақ), Ачисай (Ащысай), Мангистау (Манғыстау), Алтынчаганак (Алтыншығанак) и т. д.
  3. Третья группа представляет топонимы, которые подверглись значительным изменениям, тем самым, в искаженной форме функционировали / функционируют в русском языке. Например, Курюк (Құрық), Чердояк (Шірікаяқ), Челкар (Шалқар), Буконь (Бөкен), Икаша (Екіаша), Бурли (Бөрілі) и т. д.

— Мадиева Г.Б., Акшолакова А.Ж. «Казахские онимы в русской речи: адаптация казахских гласных в составе топонимов»[21]

Миҫал[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Статья 1 «Всеобщей декларации прав человека»:

Реформированный
арабский алфавит
с 1912 г. 		Ҡалып:Kk-Arab
Латиница Яналиф[~ 2]
1929—40 гг.
по версии 1929 г. 		Barlьq adamdar tьvmьsьnan azat çəne qadir-qasijeti men quqьqtarь teꞑ bolьp dynijege keledi. Adamdarƣa aqьl-parasat, ar-oçdan berilgen, sondьqtan olar bir-birimen tьvьstьq, bavьrmaldьq qarьm-qatьnas çasavlarь tijis.
Латиница Яналиф[~ 2]
1929—40 гг.
по версии 1938 г. 		Barlьq adamdar tumьsьnan azat çəne qadjr-qasietj men qūqьqtarь teꞑ bolьp dyniege keledj. Adamdarƣa aqьl-parasat, ar-oçdan berjlgen, sondьqtan olar bjr-bjrjmen tuьstьq, bauьrmaldьq qarьm-qatьnas çasaularь tijs.
Кириллица
с 1940 г. 		Барлық адамдар тумысынан азат және қадір-қасиеті мен құқықтары тең болып дүниеге келеді. Адамдарға ақыл-парасат, ар-ождан берілген, сондықтан олар бір-бірімен туыстық, бауырмалдық қарым-қатынас жасаулары тиіс.
Латиница пиньинь
1964—84 гг. 		Barleⱪ adamdar tewmesenan azat jənê ⱪadir-ⱪasiyêti mên ⱪuⱪeⱪtare têng bolep düniyêgê kêlêdi. Adamdarƣa aⱪel-parasat, ar-ojdan bêrilgên, sondeⱪtan olar bir-birimên tewesteⱪ, bawermaldeⱪ ⱪarem-ⱪatenas jasawlare tiyis.
Латиница
ГОСТ(А) 		Barlyķ adamdar tumysynan azat ža̋ne ķadìr-ķasietì men ķu̇ķyķtary teņ bolyp dùniege keledì. Adamdarġa aķyl-parasat, ar-oždan berìlgen, sondyķtan olar bìr-bìrìmen tuystyķ, bauyrmaldyķ ķarym-ķatynas žasaulary tiìs.
Латиница
QazAqparat 		Barlıq adamdar twmısınan azat jäne qadir-qasïeti men quqıqtarı teñ bolıp dünïege keledi. Adamdarğa aqıl-parasat, ar-ojdan berilgen, sondıqtan olar bir-birimen twıstıq, bawırmaldıq qarım-qatınas jasawları tïis.
Латиница
2017 г. 		Barlyq adamdar tyʼmysynan azat jaʼne qadіr-qasiʼetі men quqyqtary tenʼ bolyp duʼniʼege keledі. Adamdargʼa aqyl-parasat, ar-ojdan berіlgen, sondyqtan olar bіr-bіrіmen tyʼystyq, bayʼyrmaldyq qarym-qatynas jasayʼlary tiʼіs.
Латиница
с 2018 г. 		Barlyq adamdar týmysynan azat jáne qadіr-qasıetі men quqyqtary teń bolyp dúnıege keledі. Adamdarǵa aqyl-parasat, ar-ojdan berіlgen, sondyqtan olar bіr-bіrіmen týystyq, baýyrmaldyq qarym-qatynas jasaýlary tıіs.
Русский перевод Все люди рождаются свободными и равными в своём достоинстве и правах. Они наделены разумом и совестью и должны поступать в отношении друг друга в духе братства.

Иҫкәрмәлһр[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Комментарии
  1. ↑ На казахской машинописной раскладке отсутствовали заглавные буквы Ң, Һ, Щ (в начале слов не встречающиеся) и буква Ю (которая заменялась сочетанием ІО).
  2. ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 Өҙөмтә хатаһы: <ref> тамғаһы дөрөҫ түгел; softsign төшөрмәләре өсөн текст юҡ
  3. ↑ Система А — строгая транслитерация, когда каждой букве расширенной кириллицы соответствует только один знак расширенной латиницы или спецсимвол. Иначе называется научной транслитерацией.
Источники
  1. ↑ 1,0 1,1 1,2 О переводе алфавита казахского языка с кириллицы на латинскую графику. Управление делами Президента РК (27 октябрь 2017). Дата обращения: 27 октябрь 2017.
  2. ↑ О переводе казахской письменности с латинизированного на новый алфавит на основе русского (Закон от 10 ноября 1940 года) // Сборник законов Казахской ССР и указов Президиума Верховного Совета Казахской ССР, 1938—1981. — 1981. — Т. I.
  3. ↑ Из истории казахского алфавита: арабская графика — латиница — кириллица
  4. ↑ Об изменении начертания буквы «ӯ» казахского алфавита (Указ от 15 июля 1951 года) // Сборник законов Казахской ССР и указов Президиума Верховного Совета Казахской ССР, 1938—1981. — 1981. — Т. I.
  5. ↑ Развитие казахского советского языкознания. — Изд-во «Наука» Казахской ССР, 1980. — С. 128. — 242 с.
  6. ↑ Об уточнении порядка расположения букв казахского алфавита и об утверждении «Основных правил орфографии казахского языка» (Указ от 5 июня 1957 года) // Сборник законов Казахской ССР и указов Президиума Верховного Совета Казахской ССР, 1938—1981. — 1981. — Т. I.
  7. ↑ Тернистый путь компьютерных кодировок казахского языка или как нехорошо нарушать стандарт
  8. ↑ Character Set Registrations: KZ-1048
  9. ↑ Казахстанские клавиатурные раскладки
  10. ↑ Как выглядит проект алфавита казахского языка на латинице
  11. ↑ 11,0 11,1 О внесении изменения в Указ Президента Республики Казахстан от 26 октября 2017 года № 569 «О переводе алфавита казахского языка с кириллицы на латинскую графику»
  12. ↑ 12,0 12,1 Латин графикаһына нигеҙләнгән ҡаҙаҡ теле алфавиты. (2018-02-19) DOCX-документ
  13. ↑ Букварь для киргиз. — Казань, 1908. — 36 с.
  14. ↑ Жаршы // Казахстан. Национальная энциклопедия. — Алматы: «Қазақ энциклопедиясы», 2005. — Т. II. — ISBN 9965-9746-3-2.
  15. ↑ Әлjppe: Как выглядела старая казахская латиница времен Шокая (фото)
  16. ↑ Minglang Zhou. Multilingualism in China: the politics of writing reforms for minority languages 1949-2002. — Berlin: Mouton de Gruyter, 2003. — ISBN 3-11-017896-6.
  17. ↑ Предварительная аналитическая справка «О переходе казахской письменности на латинскую графику» (Рабочая группа Комитета науки МОН РК, 2007)
  18. ↑ Главное не торопиться: казахский алфавит на латинице презентован в парламенте
  19. ↑ Каким будет новый казахский алфавит
  20. ↑ Алфавит казахского языка, основанный на латинской графике. (2017-10-26) DOCX-документ
  21. ↑ Казахские онимы в русской речи: адаптация казахских гласных в составе топонимов.
  22. ↑ Инструкция по передаче географических названий Казахской ССР. М., 1971. 2015 йыл 3 октябрь архивланған.

Һылтанмалар[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Ҡалып:Казахи Ҡалып:Тюркская письменность

«https://ba.wikipedia.org/w/index.php?title=Ҡаҙаҡ_яҙмаһы&oldid=1255156» битенән алынған