Акротири һәм Декелия
| |||||
 Картала Акротири Һәм Декелия | |||||
| Рәсми тел | инглиз | ||||
| Баш ҡалаһы | Эпископтар | ||||
| Администраторы | Роберт Томсонruen | ||||
| Майҙаны | 254 км2 | ||||
| Халҡы | яҡынса 7000 грек-киприот; 7500 самаһы британ хәрбиҙәре һәм уларҙың ғаилә ағзалары | ||||
| Валюта | Евро | ||||
.svg)
Акротири һәм Декелия(ингл. Akrotiri and Dhekelia) — Кипр утрауында Британияның ике хәрби базаһы. Бөйөк Британияның диңгеҙ аръяғы биләмәләрен барлыҡҡа килтерәләр, йәғни суверенитет аҫтында торалар, әммә уның составына инмәйҙәр.
.svg)
.svg)
Географияһы
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Акротири Базаһы (грек. Ακρωτήρι, тур. Agrotur; шул иҫәптән гарнизон Эпископтар) Кипрҙың көньяғында, Лимасол ҡалаһынан алыҫ түгел урынлашҡан. Декелия (грек. Δεκέλεια, тур. Dikelya)- утрауҙың көньяҡ-көнсығышында, Ларнаки ҡалаһы янында урынлашҡан.
Акротири һәм Декелия Кипр утрауының яҡынса 3% майҙанын биләй. Ерҙең 60 проценты Кипр граждандарының йәки Бөйөк Британия подданныйҙарының милке булып тора, ә 40 проценты Британия Тажының оборона Министрлығына ҡарай.
Акротири территорияһын гректарҙың Кипр Республикаһы уратып алған, һәм Декелия Төньяҡ Кипр Төрөк Республикаһы менән дә, утрауҙың төрөк һәм грек өлөштәрен айырып торған БМО буфер зонаһы менән дә, шулай уҡ Кипр төрөктәре контроле аҫтында булған территориялар менән дә сиктәш.
Джекелия территорияһында шулай уҡ Кипр Республикаһының ике анклавтары — Ксилотимву һәм Ормидия ауылдары урынлашҡан.
Акротириҙың Координаталары: 34°35′ с. ш. 32°59′ в. д.HGЯO. Декелияның Координаталары: 35°01′ с. ш. 33°46′ в. д.HGЯO.
Акротири территорияһында Кипрҙың иң ҙур һыу ятҡылығы урынлашҡан — Лимасол тоҙло күле.
Тарихы
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]1960 йылда Британияның Кипр колонияһы бойондороҡһоҙлоҡ ала, әммә Бөйөк Британия утрауҙа үҙенең хәрби базаларын урынлаштырыу өсөн ике эксклавты һаҡлап ҡала. Базаларҙың статусы Бөйөк Британия, Греция һәм Төркиә араһында 1959 йылда ҡул ҡуйылған Цюрих һәм Лондон килешеүҙәре менән билдәләнә, уларға кипрҙың грек һәм төрөк общиналары лидерҙары, архиепископ Макариос III һәм Фазыл Кюсюк та ҡул ҡуя. Бынан тыш, 1960 йылда Кипр Республикаһы һәм Бөйөк Британия араһында базаларҙы файҙаланыу тураһында килешеү төҙөлә. Был эксклавтарҙың Бөйөк Британия өсөн әһәмиәте Кипрҙың Урта диңгеҙҙең көнсығышында, Суэц каналына һәм Яҡын Көнсығышҡа яҡын стратегик торошо менән бәйле.
1974 йылда Кипр менән Греция ғушылыуынан ҡурҡып, утрауҙа төрөк ғәскәрҙәре килеп төшә "төрөк халҡын һаҡлау һылтауы менән". утрауҙа Төньяҡ Кипрҙың Төрөк Республикаһы барлыҡҡа килә.
Кипр республикаһы Акротирий һәм Декелияны ҡайтарыуҙы талап итә, сөнки был базалар үҫеш өсөн файҙаланырға мөмкин булған ҙур территорияны биләй. Бөйөк Британия хөкүмәте Кипрға 1960 йылда бойондороҡһоҙлоҡ бирелгәндән һуң дүрт йыл дауамында Кипр республикаһына финанс ярҙамы күрһәтә, әммә 1963-1964 йылдарҙағы община-ара низағтан һуң ул ике община араһында ғәҙел аҡса бүлеү гарантиялары булмау сәбәпле туҡтатыла. Кипр хөкүмәте, халыҡ-ара хоҡуҡи кимәлдә эш итмәһә лә, элеккесә 1964 йылдан алып әлеге ваҡытҡа тиклем түләүҙе талап итә. Бурысты баһалау бер нисә йөҙ меңдән ашыу евроға тиклем тирбәлә. Бөйөк Британия базанан китергә йыйынмай, әммә ул Кипрға сиктәрендәге базалар территорияһының өстән бер өлөшөн тапшырырға тәҡдим итә.
2001 йылдың июлендә урындағы киприоттар базаларҙа радиомачталар төҙөүгә ҡаршы протест үткәрә. Киприоттар ҡайһы бер хәрби коммуникацияларҙы тар-мар итә. Протест белдереүселәр фекеренсә, был мачталар тирә-яҡ мөхиткә янай һәм урындағы халыҡта яман шеш тыуҙыра. Британия хөкүмәте был ғәйепләүҙәрҙе танымай.
Коммунистик Димитрис Кристофиясты Кипр президенты итеп 2008 йылдың февралендә һайланыуы Бөйөк Британияла борсолоу тыуҙыра. Кристофия кипр бәхәсен киләсәктә көйләү сиктәрендә утрауҙағы бөтә сит ил ҡораллы көстәренән ҡотолорға вәғәҙә итә, утрауҙа британдарҙың булыуын «ҡанлы колонияһы» тип иғлан итә. 2013 йылда Президент вазифаһында Кристофияны Кипрҙың НАТО-ға инеү яҡлы булғанНикос Анастасиядес алмаштыра.
Сәйәсәте
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]Базалар менән Оборона министрлығынан Британия монархы тәғәйенләгән Администратор идара итә. Администратор Территорияларҙа тулы башҡарма һәм закондар сығарыу власына эйә. Бөйөк Британия граждандары Дөйөм һайлауҙарҙа (хәрби йәки сит ил һайлаусылары сифатында) ҡатнашырға хоҡуҡлы булһа ла, халыҡ араһында администратор һайлау үткәрелмәй.
Грек-киприоттар үҙ сиратында, Кипр Республикаһы һайлауҙарында ҡатнаша.
Халҡы
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]Базаларҙы ойошторғанда аҙ халыҡ йәшәгән территориялар һайлана. 2004 йылда Акротириҙа һәм Декелияла яҡынса 14,5 мең кеше йәшәгән, шуларҙың 7 меңгә яҡыны урындағы Халыҡ грек-киприоттар һәм 7,5 мең. Британия граждандары-хәрбиҙәр һәм уларҙың ғаилә ағзалары. Грек-киприоттар хәрби базаларҙа эшләй йәки базалар сигенән тыш ауыл хужалығы менән шөғөлләнә. Бөйөк Британияның сит ил территорияһында йәшәһәләр ҙә, уларҙың Бөйөк Британия гражданлығы юҡ, уларҙың күбеһе Кипр Республикаһының паспорттарына эйә.
Шулай уҡ ҡарағыҙ
[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]- Суверенлы хәрби базалар
- Бөйөк Британияның колониялары һәм бойондороҡло территориялары
- Кипр конфликты
