Маратһи теле

Маратһи
Телдең үҙатамаһы	मराठी
Илдәр	Һиндостан, Маврикий
Регионы	Махараштра
Рәсми хәле	Махараштра, Гоа, Гуджарат, Мадхья-Прадеш, Карнатака, Андхра-Прадеш, Тамилнад
Был телдә һөйләшеүселәр һаны	83 млн — туған тел 20 млн — икенсе тел
Телде белеүселәр	10 (туған)
Классификация
Категория	Евразия телдәре
Индо-европа ғаиләһе Индо-Иран бүлексәһе Индо-арий төркөмө Көнбайыш төркөмсәһе
Әлифба	деванагари, элек моди
Тел коды
ГОСТ 7.75–97	мар 440
ISO 639-1	mr
ISO 639-2	mar
ISO 639-3	mar
Был телдә Википедия

Маратхи (деванагари: मराठी, Marāṭhī ^IAST) — индо-арий теле, маратһаларҙың теле. Маратһи телендә яҡынса 83 миллион кеше (2011 йыл) һөйләй, улар башлыса Һиндостанда һәм Маврикийҙа йәшәй. Һиндостандың 22 рәсми теленең береһе булып тора һәм донъяла иң киң ҡулланылған 20 тел иҫәбенә инә.

Маратһи боронғо әҙәби традицияларға эйә. Махараштраның төп теле булып тора. Маратһи яҡынса 1000 йыл элек үҙ төркөмөнөң башҡа телдәренән айырылғандан һуң үҙаллы тел булып китә. Маратһи яҙмаһының иң боронғо дәлилдәре — Һиндостандың көньяғындағы Шраванабелагола ҡалаһындағы мең йыллыҡ гигант статуяла. Яҙмала статуяны төҙөү өсөн аҡса түләгән Гангарая батшаһы, шулай уҡ бина менән етәкселек иткән уның командиры Чамундарая тураһында бәйән ителә. Маратһаның төп әҙәби эшмәкәре — урта быуат яҙыусыһы Днянесвар, уны Һиндостанда юғары баһалайҙар.

Статусы һәм таралыуы

Маратһиның таралыуы

Маратһи Һиндостандың Махараштра штатында һәм күрше Гуджарат, Мадхья-Прадеш, Гоа, Карнатака, Андхра-Прадеш һәм Даман, Диу, Дадра һәм Нагар Хавели территорияларында осрай. Маратһи телле общиналар Вадодара, Сурат, Хәйҙәрабад, Ахмедабад, Белгаум, Индор, Гвалиор кеүек ҡалаларҙа урынлашҡан. Бынан тыш, телде бөтә донъя эмигранттары ҡуллана, башлыса АҠШ, Берләшкән Милләттәр Ойошмаһы, Бөйөк Британия, Австралия, Сингапур һ. б.

Маратһи Махараштрала рәсми статусҡа эйә, шулай уҡ Даман һәм Диу, Дадра һәм Нагар-Гавели телдәрендәге башҡа телдәр менән бер рәттән рәсми статусҡа эйә. Гоала, конкани теленең рәсми статусына ҡарамаҫтан, Маратһи бөтә рәсми маҡсаттарҙа ла ҡулланыла ала. Бынан тыш, Һиндостан Конституцияһына ярашлы, Маратһи — илдең рәсми телдәренең береһе.

Диалекттары

Ғалимдар телдең 42-гә яҡын диалектын айыра, улар араһында төп айырма — лексик һәм фонологик. Шуға ҡарамаҫтан, был диалекттарҙың күбеһе бер-береһенә ярайһы уҡ оҡшаш һәм үҙ-ара аңлайышлы. Төп диалект төркөмдәре: ахирани, хадеш, зади-боли, вадвали, самауэди һәм аре-маратһи.

Яҙмаһы

Маратһи телендәге гәзит

Яҙма Маратһи XI быуат тирәһендә таштарҙа һәм баҡыр плиталарҙа яҙыу рәүешендә барлыҡҡа килгән. XIII быуаттан XX быуат уртаһына тиклем Моди имләһе яҙма тел булараҡ ҡулланыла. 1950 йылдан деванагари алфавиты, һинд һәм башҡа һинд телдәрендәге кеүек, ҡулланыла. Билдәле бер тарихи этаптарҙа документацияла ғәрәп теленә нигеҙләнгән яҙма ҡулланылған.

Лексикаһы

Маратхи лексикаһының яҡынса 50 проценты теге йәки был ысул менән санскритҡа барып тоташа, был башҡа төньяҡ һинд телдәренә ҡарағанда күберәк. Бындай лексика төрлө дәрәжәлә үҙгәреш кисергән. Миҫалдар: nantar (nantaram — «һуң»), puṣkaḷ (puṣkalam — «күп»), satat (satatam — «һәр ваҡыт»), prayatna (prayatnam — «ынтылыш»), ghar (gṛham — «өй»), vāgh (vyāghram — «юлбарыҫ»).

Лексикаға шулай уҡ күрше дравид телдәре, фарсы, ғәрәп, инглиз һәм португал телдәре лә йоғонто яһай. Миҫал:

• Begeen «иртә» — каннада теленән;
• Estek «мөлкәт» — инглиз теленән estate;
• Jaahiraat «реклама» — ғәрәп теленән zaahiraat;
• Shiphaaras «тәҡдимдәр» — фарсы теленән sefaresh;
• Marjii «теләк» — фарсы теленән marzi.

Күп кенә инглиз һүҙҙәре тел һүҙлегенә ныҡлап инеп, һөйләш телмәрендә киң ҡулланыла.

1-ҙән алып 10-ға тиклем иҫәп

1. Ek एक

2. don दोन

3. tin तीन

4. ch-ar चार

5. pa-ch पाच

6. sa-ha सहा

7. saa-th सात

8. aa-th आठ

9. nau नऊ

10. da-ha दहा

Ҡыҫҡа фразаларға миҫалдар

Һүҙ/һөйләм	Транслитерация	Тәржемә
नमस्कार	Namaskār	«Сәләм/һаумы»
तुम्ही कसे आहात?	Āhāt Tumhī kase?	«Хәлдәр нисек?»
तू कसा आहेस?	Āhes Tū kasā?	«Ни хәлдә? (ир-егеткә)»
तू कशी आहेस?	Āhes Tū kaśī?	«Ни хәлдә? (ҡатын-ҡыҙға)»
आपण कसे आहात?	Āpaṇ kase āhāt? IAST	«Һеҙҙең эштәр нисек? (формаль рәүештә)»
तुम्हाला भेटून आनंद झाला	Tumhālā bheṭūn ānand jhālā IAST	«Һеҙҙең менән танышыуыма шатмын.»
पुन्हा भेटू	Punhā bheṭū IAST	«Һау булығыҙ (һүҙмә һүҙ.: «Беҙ тағы осрашабыҙмы»)»
धन्यवाद	Dhanyavād	«Рәхмәт»
हो	Ho	«Эйе»
नाही	Nāhī	«Юҡ»
नको	Nako	«Юҡ, рәхмәт»
किती?	Kitī?	«Нисә?»
कुठे?	Kuthe?	«Ҡайҙа?»
कसे?	Kase?	«Нисек?»
केव्हा?	Kevha?	«Ҡасан?»
कोण?	Kon?	«Кем?»
काय?	Kaay?	«Нимә?»
शुभ रात्री	Śhubh Ratri	«Тыныс йоҡо»