Урду теле

Урду (ла́шкари)
Телдең үҙатамаһы	اردو, Urdu لشکری, Lashkari
Илдәр	Һиндостан, Пакистан, Фиджи, Англия, Канада, АҠШ, Норвегия
Рәсми хәле	Пакистан, Һиндостан (Андхра-Прадеш, Бихар, Джамму һәм Кашмир (союз территорияһы), Дели, Уттар-Прадеш, Уттаракханд)
Был телдә һөйләшеүселәр һаны	40—60 млн (туған тел) 104 млн икенсе телде лә индереп.
Телде белеүселәр	19-20
Классификация
Категория	Евразия телдәре
Һинд-европа телдәре/Һинд-европа ғаиләһе Һинд-иран телдәре/Һинд-иран тармағы Һинд-арий телдәре/Һинд-арий төркөмө
Әлифба	урду алфавиты
Тел коды
ГОСТ 7.75–97	урд 730
ISO 639-1	ur
ISO 639-2	urd
ISO 639-3	urd
Был телдә Википедия

Урду́ (үҙатамаһы: اردو‎), шулай уҡ ла́шкари булараҡ билдәле (үҙатамаһы: لشکری‎)- тел һинд-европа ғаиләһе һинд-арий төркөмө теле; һиндостани теленең функциональ стиле, XIII быуатта барлыҡҡа килгән һинд теле менән һөйләү кимәлендә үҙ-ара аңлайышлы.

Урду Пакистанда (икенсеһе — инглиз) ике рәсми телдең береһе, әммә уны туған тел тип иҫәпләүселәр һаны сағыштырмаса күп түгел, 7 % тирәһе.

Һиндостанда урду 22 рәсми телдең береһе, унда 50 миллионға яҡын кеше һөйләшә.

Тарихы

Атамаһы (ла́шкари لشکری زبان‎) ғәрәп яҙмаһында «хәрби лагерь теле»

Насталик почергы менән яҙылған фраза زبان اردوئے معلى‎.

Урду теленең исеме урду اردو‎) — фразаның ҡыҫҡартылған варианты زبان اردوئے معلى‎ (zabān-i urdū-yi muʿallā) «юғары ҡала теле» (Дели). Тәүҙә ул фарсы теленә ҡараған. Телдең урындағы атамаһы — «Lashkari» (لشکری), Lashkari Zabān теленән ҡыҫҡартып күрһәтелә (لشکر زبان).

Бөйөк Моголдәр идара иткәндә рәсми тел булып фарсы иҫәпләнгән. Британия Һиндостанынан һуң ғына һиндостани (лахорри тип аталған формала) рәсми телгә, һиндави йәки деһлави, йәғни Дели ҡалаһы диалекты), ул ваҡытта (мосолмандар ҙа, индуистар ҙа) ғәрәп хәрефтәре менән яҙған. Хәҙер илдең төп теле рәсми рәүештә ғәрәп хәрефтәрендә яҙыла башлауы һиндостаниҙа һөйләшкән һәм деванагари яҙмаһын файҙаланған индустарҙа ризаһыҙлыҡ тыуҙырған. Улар 1881 йылда Бихар штатында рәсми иғлан ителгән һиндостани теленең һинд вариантын булдырған. Шул ваҡыттан алып һинди (индустар өсөн) һәм урду (мосолмандар өсөн) телдәрен юридик бүлеү барлыҡҡа килде, әммә ҡайһы бер индус-шағирҙар урду телендә (ғәрәп графикаһында) яҙыуын дауам итте, мәҫәлән, Гопи Чанд Наранг һәм Гөлзар Сампуран Сингх. Британия Һиндостаны айырылғандан һуң Пакистанда рәсми тел сифатында фарсылаштырылған урду ҡабул ителгән.

Урдуны һәм һиндины бер нисә тапҡыр санскрит һәм ғәрәп-фарсы үҙләштереүҙәренән «таҙартырға» маташҡандар. Шуға ҡарамаҫтан һиндостаниҙың ике варианты ла санскрит йәки фарсы һәм ғәрәп телдәре йоғонтоһонда ҡала. Лингвистикала һинди һәм урду ғәҙәттә берҙәм тел булып һанала һәм, ҡайһы берәүҙәр раҫлауынса, тик социаль-сәйәси мотивтарға буйһоноп ҡына бүленә. Инглиз теле, Британия идараһы заманынан алып рәсми тел булараҡ, ике телдең лексик составына йоғонто яһаған.

Географик таралыуы һәм статусы

Донъя күләмендә 40-60 миллион кеше урду телен туған тел тип иҫәпләй; телдә иркен аралашыусылар һаны, шул иҫәптән икенсе тел булараҡ та, 1999 йылда 104 миллион тип баһаланды. Урду телендә һөйләшеүселәрҙең күбеһе Һиндостанда һәм Пакистанда йәшәй.

Пакистанда, урду телен туған (ил халҡының 7 % самаһы, уларҙың күпселеге — Һиндостандан дини ҡыҫырыҡлауҙарҙан ҡасып килгән мөһәжирҙәр) тел тип һанай, кешеләре күп булмаһа ла, был тел рәсми статусҡа эйә. Пакистан халҡының күбеһе урдуны төрлө дәрәжәлә аңлай, һәм ул лингва-франка булараҡ, шулай уҡ мәғариф системаһында киң ҡулланыла. Урду илдең барлыҡ өлкән мәктәптәрендә мотлаҡ предмет булып һанала. Һөҙөмтәлә, йыш осраҡта кешеләр урду телендә уҡый һәм яҙа белә, әммә үҙ туған телендә уҡый ҙа, яҙа ла белмәй. Урду менән Пакистандың төбәк телдәре араһында тығыҙ бәйләнештәр уларҙың үҙ-ара килешеп эш итеүенә һәм үҙ-ара байыуына булышлыҡ итә. 2015 йылдың 8 сентябрендә Пакистандың Юғары суды административ учреждениеларға урду телен файҙаланыуҙы киңәйтергә (мөмкин тиклем инглиз телен ҡулланыуҙы кәметергә), шулай уҡ бөтә провинция һәм федераль закондарҙы өс ай эсендә урду теленә күсереү кәрәклеген билдәләй.

Һиндостанда урду телендә башлыса мосолман халҡы һөйләшә. Урду телле мосолман общиналары илдең төньяҡ төбәгендә (Кашмир, Уттар-Прадеш, Бихар, Махараштра, Мадхья-Прадеш штаттары, баш ҡала — Дели), шулай уҡ илдең барлыҡ ҙур ҡалаларында бар. Урду ҡайһы бер мәктәптәрҙә уҡытыу теле булараҡ ҡулланыла, ғәрәп теле менән бер рәттән һинд мәҙрәсәләрендә өйрәнелә. Һиндостанда урду телендә 3000-дән ашыу ваҡытлы һәм даими булмаған баҫма иҫәпләнә, улар араһында көндә бҫыла торған 405 гәзит бар. Урду — илдең 22 рәсми теленең береһе; бынан тыш, ул илдең ҡайһы бер төньяҡ штаттарында рәсми статусҡа эйә). Бангладешта урду телендә «бихарҙар» һөйләшә.

Урду Фарсы ҡултығы илдәрендә, Бөйөк Британияла, АҠШ-та, Германияла, Австралияла йәшәгән мигранттар араһында киң таралған. Каталониялағы иммигранттар араһында ғәрәп теле менән бер рәттән урду теле киң таралған телдәрҙең береһе булып тора. Мосолмандар донъяһында урдуның әһәмиәте ярайһы уҡ юғары; мәҫәлән, Мәккә һәм Мәҙинә кеүек билдәле ғибәҙәт ҡылыу урындарында алтаҡталарҙың күбеһе ғәрәп теле менән бер рәттән урду һәм инглиз телдәрендә ҡабатлана.

Һиндостандың почта маркаһында Баһадур Шах Зафарҙың шиғырынан урду телендә яҙылған юлдар. 1975 йылҠалып:Скотт

Яҙмаһы

Урду яҙыуы ғәрәп-фарсы графикаһына нигеҙләнгән. Алфавит 38 хәрефтән тора. Пакистанда Урду теле өсөн ислам илдәренең күбеһендә ҡулланыуҙан алынған үҙенсәлекле насталик почергы ҡалған; күпселек ислам илдәре өсөн ғәҙәти булған классик насх почергы Пакистанда бик һирәк — башлыса, интернетта ҡулланыла; компьютер йыйылмаһы барлыҡҡа килгәнсе ул шулай уҡ типографик маҡсаттарҙа ҡулланылған. Шуға ҡарамаҫтан, ошоға тиклем китаптарҙың күбеһе йыйылмаған, ә насталик менән ҡулдан яҙылған текст һүрәттәренән баҫтырылған.

XIX быуат аҙағында ҡайһы берҙә Бенгалиялағы караптарҙа урду өсөн бөгөнгө көндә файҙаланылмаған кайтхи яҙмаһы ҡулланылған.

Хәҙерге Һиндостани телен яҙыу өсөн йыш ҡына урду өндәрен тапшырыуға ҡулайлаштырылған бер ни тиклем модификацияланған деванагари яҙыуы ҡулланыла.

Мәҫәлән, Делиҙа ай һайын сыҡҡан «महकता आंचल» (Mahakta Anchal) журналында деванагариҙы файҙаланып, урду телендә яҙылған бер нисә мәҡәлә бар. Деванагари нигеҙендә яҙма булдырыуға ынтылыу һиндтарҙың күбеһенә бөтөнләй таныш булмаған ғәрәп яҙмаһына ҡарағанда яҡшыраҡ таныш булыуы менән аңлатыла.

Британия империяһы идаралығы осоронда урду өсөн латиница киң ҡулланылған. Был латин баҫмаһының уңайлыраҡ һәм арзаныраҡ булыуы менән аңлатыла. Беҙҙең көндәрҙә лә латиница, айырыуса интернетта һәм текслы хәбәрҙәрҙә, бик популяр. Бынан тыш, ғәрәп яҙмаһын белмәү сәбәпле, латиница менән көнбайышта йәшәгән урду телендә һөйләшеүселәрҙең йәш быуыны йыш файҙалана.

Хәрефтәр атамаһы менән урду алфавиты

Лингвистик характеристикаһы

Фонетикаһы

Һуҙынҡылар

	Алғы рәт һуҙынҡылары	Урта рәт	Артҡы рәт
Үрге күтәрелеш һуҙынҡылары	ɪ i		u ʊ
Урта күтәрелеш һуҙынҡылары	e ɛ		ɔ o
Аҫҡы күтәрелеш һуҙынҡылары		a ɑ

Урду һуҙынҡылары ике ярым класҡа бүленеүе мөмкин: таҙа, назализацияланғаны (уларҙы әйткәндә һауа ағымы фәҡәт ауыҙ ҡыуышлығы аша үтә) һәм назализацияланмағаны (уларҙы әйткәндә һауаның бер өлөшө танау ҡыуышлығы аша үтә). Һәр төрлө күҙлектән ҡарағанда таҙа һәм һуҙынҡыларҙы ауыҙ ҡыуышлығы аша әйтеү ҙә бер үк нәмә булып тора. Бөтәһе ун таҙа һуҙынҡы һәм ярашлы рәүештә, һауа ағымы фәҡәт ауыҙ ҡыуышлығы аша үткән һуҙынҡылар иҫәпләнә. Һуҙынҡылар [a], [ɪ], [ʊ] һәр ваҡыт оҙон һәм ҡыҫҡа, ә [aː, iː, uː, eː, oː, ɛː, ɔː] — киреһенсә, оҙон. Белемгә эйә урду телендә һөйләшеүселәрҙең әҙәби әйтелеше [ɛː, ɔː] башҡаларҙа йыш ҡына [əɪ]~[ɑɪ] һәм [əu]~[ɑu] булып, шуға ярашлы, көнсығыш Һиндостан һәм көнбайыш Һиндостан диалекттарында ғәмәлгә ашырыла. Бынан тыш [[]]и /əiː/ һәм /əuː/ дифтонгтары бар.

Тартынҡылар

Һиндостани теленең тартынҡы өндәре

Ирен-ирен тартынҡылары

Ирен-теш тартынҡылары

Теш тартынҡылары/ Альвеоляр тартынҡылар

Ретрофлекс тартынҡылар

Постальвеоляр тартынҡылар/ Палаталь тартынҡылар

Артҡы тел тартынҡылары/артҡы аңҡау

Увуляр тартынҡылар

Глотталь тартынҡылар

Танау тартынҡылары

m

n

(ɳ)1

Шартлаулы тартынҡылар

p pʰ

b bʱ

t̪ t̪ʰ

d̪ d̪ʱ

ʈ ʈʰ

ɖ ɖʱ

k kʰ

ɡ ɡʱ

(q)1

Аффрикаттар

tʃ tʃʰ

dʒ dʒʱ

Фрикатив тартынҡылар

f

s

z

ʃ

(x)1

(ɣ)1

ɦ

Бер баҫымлы тартынҡылар

ɾ

(ɽ)1 (ɽʱ)1

Аппроксиманттар

ʋ

l

j

Иҫкәрмәләр

1. Йәйәләрҙә боронғо лексикаға хас булмаған өндәр һәм позиция аллофондары күрһәтелгән.

Һиндостани телендә һинд-арий телдәренә хас 28 төрлө өн бар.

Боронғо тартынҡыларҙың күбеһе, /bʱ, ɽ, ɽʱ, ɦ/ тыш, һүҙҙәрҙе башламаған һәм тамамламаған осраҡта, икеләтә үҫә ала (геминация); улар алдында мотлаҡ рәүештә өс һуҙынҡыларҙың береһе: /ə/, /ɪ/, {{IPA|/ʊ/} торорға тейеш. Икеләтелгәндәрҙең барыһы ла бер морфема сиктәрендә урынлашҡан.

Шартлаулы тартынҡылар аҙаҡҡы позицияла тормошҡа ашырылмай; /ʋ/ ирекле рәүештә [v] йәки [w]-ға күсеп йөрөй; ҡайһы берҙә бер баҫымлы /ɾ/-ла (ғәҙәттә һүҙ башында йәки ижек аҙағында) тормошҡа ғәмәлгә ашырыла, ә икеләтелгән /ɾː/ һәр ваҡыт бер баҫымлы — һәр саҡ [zəɾaː] (ذرا‎ «бәләкәй») [zəraː]-нан айырмалы рәүештә; (ذرّہ‎ «өлөшсә»); был процесс ғәрәп һәм фарсы телдәренән үҙләштерелгән һүҙҙәрҙә бара. Палаталь һәм артҡы тел-танау тартынҡылары [ɲ, ŋ], улар артынан гоморганик^[en] шартлаулы тартынҡылар килгән осраҡта, тартынҡылар араһында ғына осрай, назализацияланған һуҙынҡы аллофон артынан шартлаулы тартынҡы, шулай уҡ санскритизм килгәндә осрай. Тейешле сонор [lʱ, ɾʱ, mʱ, nʱ] һәм /ɦ/ тап килеүе тип аңлатылған ышҡылыулы сонор өндәр бар.

Урду телендә, айырыуса ғәрәп һәм фарсы үҙләштермәләрендә, [v] һәм [w] өндәре /ʋ/ (و‎) — аллофондар. Улар өҫтәмә бүлеү хәлендә тора, йәғни төрлө контекста төрлөсә әйтелә. Аллофондарҙы дөрөҫ әйтмәү проблемаға килтереүе мөмкин: әгәр тел эйәһе, [v] һәм [w] төрлө фонема булып торғанда, ورت‎ һүҙендә و‎ тип әйтһә, [vɾət̪] урынына [w], йәғни [wɾət̪] тип әйтһә, был һүҙҙәрҙең мәғәнәһенә төшөнөп етмәүгә килтерә: [wɾət̪] тип әйткәнде [ˈɔːɾət̪], «ҡатын-ҡыҙ», тип аңлау мөмкин. Ҡайһы бер ситуацияларҙа (күрәһең, күпселек осраҡта) аллофония кондициональ түгел һымаҡ тойола, ә һөйләүсе үҙ ғәҙәттәренә ярашлы, [v]~[w] араһынан һайлай ала. [əd̪ˈwɛːt̪] тип тә, [əd̪ˈvɛːt̪] тип тә бер төрлө дөрөҫ әйтелгән ادویت‎ һүҙе шуға миҫал булып тора.

Морфологияһы

Урду теленең морфологияһы дөйөм алғанда һинди грамматикаһына оҡшаш, әммә, мосолмандарҙың индустарҙан мәҙәни айырымланыуы сәбәпле, урду ғәрәп һәм фарсы телдәре грамматикаһына хас булған ҡайһы бер элементтарҙы (мәҫәлән, идафа) үҙ эсенә алған. Исемдәре, алмаштары һәм ҡылымдары һандар (берлек һәм күплек) һәм килештәр (төп, ситләтелгән, саҡырыу килештәре) буйынса; ҡылымдар, ҡайһы бер сифат һәм исемдәр — шулай уҡ род буйынса (мужской һәм женский) үҙгәрә. Үҙгәрештәрҙең ҡайһы берҙәре род һәм һан менән үҙгәрә. Ҡайһы бер послелогтар род һәм һан менән үҙгәрә.

Урду телендә алмаштар мәғәнәһе буйынса бер нисә төркөмгә бүленә. Урду телендә кире алмаштар юҡ, улар урынына билдәһеҙ алмаштары булған кире конструкциялар ҡулланыла. Үҙгәрештәр һәм функциялар характеры буйынса һөйләмдә алмаштар — алмаш-исемдәргә, алмаш-сифаттарға, алмаш-һандарға бүленә.

Урду телендә сифат ҡылымдың бер нисә тибы айырыла. Сифат ҡылымдар (причастие) үҙендә ҡылым һәм исем билдәләрен берләштерә. Сит ил теленән үҙләштерелгән (ғәрәп, фарсы) сифат ҡылымдар урдула ғәҙәти сифат урынына ҡулланыла.

Урду телендә ҡылымдың инфинитивы (башланғыс формаһы) һәр саҡ ‍‍ـنا‎ -nȃ менән тамамлана һәм мужской родтың исем-ғәмәленән ғибәрәт (йәғни, мәҫәлән: «йәйәү килеү» (приходить), «нимәгәлер ултырып килеү» (приезжать) һәм «килеү» - приход, приезд тигәнде аңлата). Инфинитивтан ‍‍ـنا‎ -nȃ алып ташлағанда инфинитивтан ҡылымдың нигеҙе ҡала.

Урдала ҡылым замандарының бер нисә төрө бар. Хәҙерге заман планында - ике төр, үткән заман планында - өс төр, ә киләсәк заман планында төр әйтелеүе лә (өс формала), шулай уҡ әйтелмәүе лә мөмкин. Күпселек замандар исем сифаттан һәм ہونا‎ honȃ ярҙамсыл ҡылымынан яһау юлы аша барлыҡҡа килә. Йәғни һүҙмә-һүҙ «Он делающий есть» тип тәржемә ителгән фраза килеп сыға, ә әҙәбисә - «Он делает» («Ул эшләй») тигәнде аңлата. Бойороҡ һөйкәлешенең әҙәплелек дәрәжәһе менән айырылған бер нисә формаһы бар. Рус телендә «условно-сослагательный» («шартлы-һылтанма») һөйкәлештә әйтелгән мәғәнәләр урдула ике һөйкәлешкә - сослагательный һәм условный - бүленгән. Страдательный залог (төшөм йүнәлеше) جانا‎ jȃnȃ ҡылымы ярҙамында барлыҡҡа килә. Бер нисә ҡылымлы конструкция бар.

Шулай уҡ урду телендә «интенсив ҡылымдар» - ниндәй ҙә булһа ҡылым нигеҙенең 12 ярҙамсы ҡылымының береһе менән берләшеүе лә бар. Ошоноң һөҙөмтәһендә төп ҡылым үҙ мәғәнәһенең аныҡланған төҫмөрөн ала. Интенсив ҡылымдар ғәҙәттә һүҙлектәрҙә теркәлмәй; улар айырым ҡылым булып тормай һәм һәр айырым осраҡта туранан-тура телмәрҙә формалаша.

Исемдәр исем, сифат һәм һанға бүленә.

Телмәр төркөмдәре араһындағы бәйләнештәрҙе сағылдырыу өсөн һүҙбәйләнештә төп һүҙҙең артынан килгән ярҙамсы һүҙ (послелоги) ҡулланыла.

Синтаксисы

Урду телендә һүҙҙәр тәртибе, һиндиҙаҡы кеүек үк, — SOV (эшмәкәр-тултырыусы-ҡылым, «он работу делает» — «ул эш башҡара»). Ҡылымдың ҡайһы бер заман формаларынан башҡа, хәбәр бәйләүесе һәр ваҡыт ҡулланыла.

Исемле һөйләмдәрҙә инҡар итеү, башлыса, نہیں‎ nahȋƞ «не, нет» «юҡ» киҫәксәһе ярҙамында белдерелә. Ул, инҡар итеүҙең ҡәтғилегенә ҡарап, хәбәр бәйләүесен (глагол-связка) алмаштыра ала.

Һорау дүрт ысул: интонация, һөйләмдең башында йәки аҙағында کیا‎ kiyȃ киҫәксәһен ҡуйыу (эйе/юҡ бинар яуап биреүҙе талап иткән һорауҙарҙа ғына) йәки — һорау һүҙҙәре менән бирергә мөмкин.

Түбәндә раҫлаусы, һорау һәм кире һөйләмдәр өлгөләре килтерелгән:

• میں مسلمان ہوں‎ mɛƞ musalmȃn hoƞ «Я мусульманин»;
• میں مسلمان نہیں‎ mɛƞ musalmȃn nahȋƞ «Я не мусульманин»;
• میں مسلمان نہیں ہوں‎ mɛƞ musalmȃn nahȋƞ hoƞ «Я не мусульманин (точно)»;
• میں مسلمان ہوں نہیں‎ mɛƞ musalmȃn hoƞ nahȋƞ «Я не мусульманин (совсем)»;
• آپ مسلمان ہیں؟‎ ȃp musalmȃn hɛƞ? «Вы мусульманин?»;
• کیا آپ مسلمان ہیں؟‎ kiyȃ ȃp musalmȃn hɛƞ? «Вы мусульманин?»;
• آپ مسلمان ہیں، کیا؟‎ ȃp musalmȃn hɛƞ kiyȃ? «Вы мусульманин?»;
• آپ کا دین ہے؟‎ ȃp kȃ dȋn kiyȃ hɛ? «Какая у Вас религия?».

Эйәлек һөйләмдәре

Урду менән һинди телендә «иметь» («эйә булырға») тигән ҡылым юҡ. Эйәлекте (эйә булыу) белдереү өс ысул менән сағыла.

1) Әгәр эйә (обладатель) һәм биләнгән (обладаемое) - йәнле, һәм улар араһында бәйләнеш, мөнәсәбәттәр (тәү сиратта - туғанлыҡ), шулай уҡ йәнле һәм уның өлөшөнөң (мәҫәлән, тән өлөшөнөң) мөнәсәбәттәре булһа, улар کا‎ kȃ послелогы менән ошондай өлгө буйынса төҙөлә:

• میرا دوست ہے‎ merȃ dost hɛ «У меня есть друг» «минең дуҫым бар»;
• استاد کی بیٹی ہے‎ ustȃd kȋ beṭȋ hɛ «У учителя есть дочь» «уҡытыусының ҡыҙы бар»;
• گائے کا ایک بچه‍ڑا ہے‎ gȃye kȃ ek baçʰṛȃ hɛ «У коровы есть телёнок» «һыйырҙың быҙауы бар»;
• اس کتے کی لمبی دم ہے‎ is kutte kȋ lambȋ dum hɛ «У этой собаки длинный хвост» «был эттең ҡойроғо оҙон».

2) Әгәр һөйләмдә ҡатнашыусыларҙың икеһенең дә туғанлыҡ бәйләнеше булһа, йәки йәнләндерелгән бөтөндөң (одушевлённое целое) бер өлөшө булһа, کا‎ kȃ послелогы کے‎ ke үҙгәрмәгән формала (ләкин хәҙерге телдә ярайһы уҡ һирәк) ҡулланылыуы мөмкин.

Ошо уҡ конструкция ҙур объектҡа (мәҫәлән, йортҡа, автомобилгә һ. б.) эйә булыу-булмауын күрһәткәндә ҡулланылырға мөмкин.

Әгәр эйәһендә сағылған модаль үҙенсәлеккә (тойғо, хәл-торош һ. б.) эйә булыуында сағылыш тапһа, унда (йәғни эйә булыусыла) کو‎ ko послелогы килә, мәҫәлән: مجهے معلوم ہے کہ…‏‎ mujʰe mȃlȗm hɛ ke… «Я знаю, что (досл.: у меня есть знание, что…)», تم کو لغت کو ضرورت ہے‎ tim ko luğat kȋ zarȗrat hɛ «Вам нужен словарь (досл.: у вас есть нужда в словаре)».

3) Әгәр берәйһе (йәнләндерелгән-одушевлённый) тулыһынса предметты биләһә һәм предметҡа эйә булһа, کے پاس‎ ke pȃs: میرے پاس بہت سی کتابیں ہیں‎ mere pȃs bohot sȋ kitȃbeƞ hɛƞ послеслогы менән конструкция ҡулланыла «У меня (есть) много книг» «Минең күп китабым бар» (әгәр беренсе пунктта әхлаҡи йәки туғанлыҡ бәйләнеше булһа, бында эйә булыусы менән биләнгән предмет араһында туранан-тура бәйләнеш булдырыла), اس کے پاس وقت نہیں ہے‎ us ke pȃs waqt nahȋƞ hɛ.

Ҡушма һөйләмдәр

Первые всегда могут быть разделены на два (три, четыре и т. д.) независимых предложений и либо не связываются, либо связываются сочинительными союзами. Сложноподчинённые предложения соединяются подчинительными союзами и не могут (без потери части смысла) быть разделены на несколько предложений. Теҙмә ҡушма һәм эйәртеүле ҡушма һөйләмдәр айырыла. Тәүгеләре һәр ваҡыт ике (өс, дүрт һ. б.) бойондороҡһоҙ һөйләмгә бүленеүе мөмкин, йәки бәйләнмәҫкә, йәки теҙмә союздар менән бәйләнешкә инергә мөмкин. Эйәртеүле ҡушма һөйләмдәр эйәртеүле союздар менән бәйләнә һәм (мәғәнә өлөшөн юғалтмайынса) бер нисә һөйләмгә бүленә алмай.

Она вводится до или после предложения формами таких глаголов как کہنا‎ kahnȃ «говорить, сказать», بولنا‎ bolnȃ «говорить», پوچه‍نا‎ poçʰnȃ «спрашивать» и т. д. Чётких правил пунктуации в урду нет, так что при прямой речи могут употребляться все европейские знаки препинания, часть из них, либо же она никак не выделяется.

Тура телмәр - бер кеше икенсе кешенең һүҙҙәрен үҙгәрешһеҙ килтергән телмәр. Ул һөйләмгә тиклем йә һөйләмдән һуң کہنا‎ kahnȃ «говорить, сказать» «һөйләргә, әйтергә», بولنا‎ bolnȃ «говорить» «һөйләргә», پوچه‍نا‎ poçʰnȃ «спрашивать» «һорарға» һ. б. ҡылым формалары менән индерелә. Урду телендә аныҡ пунктуация ҡағиҙәләр юҡ, шуға күрә тура телмәрҙә барлыҡ европа тыныш билдәләре, уларҙың бер өлөшө ҡулланылырға мөмкин йә булмаһа бөтөнләй айырылмай.

Лексикаһы

Урду лексикаһы һинди теленә нигеҙләнә, әммә һинди үҙ эсенә санскрит һүҙлек запасын һеңдергән ваҡытта, урду фарсы һәм ғәрәп теленән көслөрәк йоғонто кисерә. Шулай уҡ төрки, португал һәм инглиз телдәренән үҙләштерелгән һүҙҙәр ҙә күп. Күп ғәрәп һүҙҙәре фарсы теле аша урдуға килгән. Күп ғәрәп һүҙҙәре урдуға фарсы теле аша килгән, йыш ҡына улар төп нөсхә телгә ҡарағанда, икенсе әһәмиәткә эйә. Шулай уҡ ғәрәп теленән үҙгәрешһеҙ үҙләштерелгән, тәүге мәғәнәһен һәм әйтелешен һаҡлаған һүҙҙәр бар, мәҫәлән, «суааль» (һорау) йәки «джеуааб» (яуап) һүҙҙәре.

Текст өлгөһө

Проза

Урду (ла́шкари) телендә

دفعہ ۱: تمام انسان آزاد اور حقوق و عزت کے اعتبار سے برابر پیدا ہوئے ہیں۔ انہیں ضمیر اور عقل ودیعت ہوئی ہے۔ اس لئے انہیں ایک دوسرے کے ساتھ بھائ چارے کا سلوک کرنا چاہئے۔

‎

Деванагари яҙмаһы (ләкин һинди телендә түгел, ә урду телендә, фарсы-ғәрәп теленән үҙләштерелгән һүҙҙәр менән!)

दफ़ा 1: तमाम इनसान आज़ाद और हुकू़क़ और इज़्ज़त के इतिबार से बराबर पैदा हुए हैं। इन्हें ज़मीर और अक़ल वदीयत हुई हैं। इसलिए इन्हें एक दूसरे के साथ भाई चारे का सुलूक करना चाहीए।

Конгресс Китапханаһының транскрипцияһы

Dafʿah 1: Tamām insān āzād aur ḥuqūq o-ʿizzat ke iʿtibār se barābar paidā hūʾe haiṉ. Unheṉ ẓamīr aur ʿaql wadīʿat hūʾī hai. Is liʾe unheṉ ek dūsre ke sāth bhāʾī chāre kā sulūk karnā chāhiʾe.

МФА Халыҡ-ара фонетик алфавит транскрипцияһы

d̪əfɑ eːk: t̪əmɑːm ɪnsɑːn ɑːzɑːd̪ ɔːr hʊquːq oː-ɪzzət̪ keː eːt̪ɪbɑːr seː bərɑːbər pɛːd̪ɑ ɦueː ɦɛ̃ː. ʊnɦẽː zəmiːr ɔːr əql ʋəd̪iːət̪ hui hɛː. ɪs lieː ʊnɦẽː eːk d̪uːsreː keː sɑːt̪ʰ bʱaːi t͡ʃɑːreː kɑ sʊluːk kərnɑ t͡ʃɑːɦie.

Һүҙмә-һүҙ тәржемә (әҙәби түгел!)

Статья 1: «Все люди свободные, правами и честью равные рождающиеся бывают. Им совесть и разум имеющаяся бывает. Поэтому им один со вторым братства в духе делать нужно».

Әҙәби тәржемә

Статья 1: «Все люди рождаются свободными и равными в своём достоинстве и правах. Они наделены разумом и совестью и должны поступать в отношении друг друга в духе братства». «Бөтә кешеләр ҙә ирекле һәм тиң хоҡуҡлы булып тыуа. Улар аҡыллы һәм выжданлы, шулай уҡ бер - береһенә туғандарса ҡарарға тейеш».

Шиғриәте

Был - шағир Әсәҙуллаһ Хан Ғәлибтең шиғыры. Унда ул үҙен бөйөк элгәреһе Мир Таки менән сағыштыра.

Урду телендә:

Ҡалып:Spaces	ریختہ کے تمہی استاد نہیں ہو غاؔلب‎	Ҡалып:Spaces	؎
	کہتے ہیں اگلے زمانہ میں کوئی میرؔ بهی تها‎

Транслитерация:

Reḵẖtah ke tumhī ustād nahīṉ ho G̱ẖālib

Kahte haiṉ agle zamānih meṉ ko'ī Mīr bhī thā

Тәржемә:

«Ты не единственный мастер рехты (хиндустани), о, Галиб

Говорят, когда-то был некто (по имени) Мир».

Ҡайһы бер фразалар

Тәржемә	Урду йәки ла́шкари	Әйтелеше	Комментарийҙар
«Здравствуйте!»	السلامُ علیکم۔‎	Assalām-u-Alaikum	Ғәрәп теленән, һүҙмә-һүҙ: «Мир вам!». Иногда сокращается до سلام‎ Salām.
«Һаумыһығыҙ!»	وَعلیکُم السلام۔‎	Wa-Alaikumussalām «Мир вам!». Ҡайһы берҙә سلام‎ Salām тигәнгә тиклем ҡыҫҡара	Сәләмләүгә яуап.
«Һаумыһығыҙ!»	آداب (عَرض ہے)۔‎	ādāb (arz hai).	Нейтралерәк, донъяуи сәләмләү.
«Һау булығыҙ»	خُدا حافِظ، اللّٰہ حافِظ‎۔	Khuda Hāfiz, Allah Hāfiz	Һүҙмә-һүҙ: «Аллаһ — (һеҙҙең) һаҡлаусығыҙ».
«Эйе»	ہاں۔‎	hāⁿ
«Эйе»	جی۔‎	jī	Хөрмәтләп, рәсми.
«Эйе»	جی ہاں۔‎	jī hāⁿ	Оло хөрмәт күрһәтеп.
«Юҡ»	نَہ۔‎	nā	Иҫкергән.
«Юҡ»	نَہیں‎	nahīⁿ
«Юҡ»	جی نَہیں۔‎	jī nahīⁿ	Хөрмәт.
«Рәхим итегеҙ»	آپ کی) مَہَربانی۔)‎	(āp kī) meherbānī	Һүҙмә-һүҙ: «(Һеҙҙең) яҡшылығығыҙ менән». Шулай уҡ «Рәхмәт» тигәнде аңлата.
«Рәхмәт»	شُکرِیَہ۔‎	shukriyā
«Рәхим итегеҙ, үтегеҙ»	تَشریف لائیے۔‎	tashrīf la’iyē	Һүҙмә-һүҙ: «Окажите честь».
«Рәхим итегеҙ, ултырығыҙ»	تَشریف رکهِئے۔‎	tashrīf rakhi'ē	Һүҙмә-һүҙ: «Положите честь».
«(Мин) Һеҙҙең менән осрашыуға шатмын»	آپ سے مِل کر خوشی ہوئی۔‎	āp sē mil kar khushī hū'ī
«Һеҙ инглиз телендә һөйләшәһегеҙме?»	کیا آپ انگریزی بولتے/بولتی ہیں؟‎	kyā āp angrēzī bōltē/boltī haiⁿ?	Bōltē — ир-атҡа, bōltī — ҡатын-ҡыҙға.
«Мин урду телендә һөйләшмәйем»	میں اردو نہیں بولتا/بولتی۔‎	maiⁿ urdū nahīⁿ boltā/boltī	Boltā — әгәр ир-ат әйтһә, boltī — әгәр ҡатын-ҡыҙ әйтһә.
"Минең исемем __ "	میرا نام ۔۔۔ ہے۔‎	merā nām __ hai
«Карачиҙың ҡайһы яғында?»	کراچی کس طرف ہے؟‎	Karachi kis taraf hai?
«Лакхнау ҡайҙа урынлашҡан?»	لکھنؤ کہاں ہے؟‎	lakhnau kahāⁿ hai?
«Урду — яҡшы тел»	اردو اچّهی زبان ہے۔‎	urdū achhī zabān hai

Урду цифрлы технологияларҙа

Урду телендә компьютерҙа йыйыла башлаған беренсе гәзит «Daily Jang (инг.)баш.» була. Элек насталик почергы менән яҙғанды баҫтырыу өсөн ҡулдан яҙылған текстар ҡулланылған, һуңынан уларҙың күсермәләре эшләнгән (хәҙер «Мөсәлмән» гәзите генә шулай нәшер ителә). Ошонан һуң ғына һанлы тексты насталик менән йыйырға мөмкинлек биргән шрифтар әҙерләнгән. Әлегә тиклем урду яҙмаһын компьютер мөхитенә тулыһынса индереү өсөн күп көс һалына. Әлеге ваҡытта урду телендәге бөтә баҫма материалдар ҙа тиерлек күп төрлө программа тәьминәтен файҙаланып йыйыла.

Microsoft компанияһы урдуға ярҙам итеүҙе индереп, Windows, һәм инде Windows Vista һәм Microsoft Office 2007 урду телендәге яңы версиялары менән таныша башланы. Баҫмаларҙың күпселеге урду теленә ярҙам итеүҙе тиҙ һәм еңел билдәләй ала

Linux Desktop баҫмаларының күпселеге урду теленә ярҙам итеүҙе тиҙ һәм еңел билдәләй ала .

Шулай уҡ ҡарағыҙ

• Шакир Парвин — Пакистандың иң ҙур шағирәләренең береһе.
• Хак Абдул — филолог, «Урду атаһы».
• Брадж Нараян Чакбаст — һинд шағиры, прозаик, публицист. Урлу тпелендә яҙған.
• Урду телендә Википедия

Һылтанмалар

• Бесплатные уроки урду онлайн на форуме Amalgrad 2012 йыл 30 ғинуар архивланған.
• Бесплатные уроки урду онлайн на форуме Orientalia
• Урду-английский онлайн словарь
• Урду