Һыу аҫты кәмәһе

Һыу аҫты кәмәһе
	Һыу аҫты кәмәһе
Исем	Tauchboot
Ҡыҫҡаса атамаһы	U-Boot
Барлыҡҡа килгән, эшләнгән	высокоуглеродистая сталь[d] һәм легированная сталь[d]
Энергия сығанағы	ядро энергетикаһы, электрическая передача[d] һәм воздухонезависимый двигатель[d]
	Һыу аҫты кәмәһе Викимилектә

Һыу аҫты кәмәһе (субмарина) — һыу аҫтына төшә һәм оҙаҡ ваҡыт һыу аҫтында хәрәкәт итә ала торған караптар класы. Ләкин 1944 йылға тиклем бөтә һыу аҫты кәмәләре нигеҙҙә һыу өҫтөндә йөҙә һәм асылда яҡтыла дошманға һөжүм итер йәки дошман караптарынан йәшенер өсөн һыу аҫтына төшә торған һыу өҫтө кәмәләре булып тора^[1].

Донъяның күп дәүләттәре ҡораллы көстәре хәрби-диңгеҙ флоттарының һыу аҫтындағы төп ҡоралы.

Һыу аҫты кәмәһенең мөһим тактик үҙенсәлеге һәм өҫтөнлөгө — йәшеренлек. Был айырыуса хәрби һыу аҫты кәмәһе өсөн мөһим.

Тарихы

Фултон һыу аҫты судноһының һыҙмаһы, 1806 йыл

Һыу аҫты кәмәһе судноһын хәрби ҡулланыу идеяһын беренсе тапҡыр Леонардо да Винчи әйтә. Артабан ул үҙенең проектын юҡҡа сығара, сөнки һыу аҫты кәмәләре һуғышының емергес эҙемтәләренән ҡурҡа.

Инглиз Уильям Боурн 1578 йылда баллст цистерналы һәм һурҙырғыс торбалы тюлень тиреһенән эшләнгән Гренландия һыу аҫты кәмәһен — Ҡара диңгеҙҙә алышҡан шноркель судноһын тасуирлаған^[2].

Һыу аҫты кәмәһенең беренсе моделе 1620 йылда Англия короле Яков I өсөн голланд инженеры Корнелиус Дреббель (1572-1633) тарафынан төҙөлә: Лондондағы Темзала ишкәкле һыу аҫты кәмәһе төҙөлә һәм уңышлы һынау үтә^[2]. Рәсәйҙә Бөйөк Петр ваҡытында һыу аҫты кәмәһе төҙөргә маташыуҙар була: Санкт-Петербургта галера ихатаһында үҙ алдына өйрәнгән крәҫтиән Ефим Никонов һыу аҫты кәмәһенең хәҙерге моделен һынай^[2]^[3]. Әммә батшаның вафаты сәбәпле «ҙур корпустың йәшерен судноһы» проекты тамамланмай.

Һыу аҫты кәмәһен ҡулланыуға тәүге ынтылыш АҠШ бойондороҡһоҙлоғо өсөн һуғыш ваҡытына тура килә^[4]. Бушнеллдың «Ташбаҡаһы» Британия флагманына һөжүм итергә маташа, әммә табыла һәм ҡасыу өсөн минаны шартлатырға тура килә. Әммә тарих һуғыш ваҡытындағы пропаганда продукты тип тә баһалана, сөнки британ отчётында был ваҡиға тураһында телгә алынмай. Бынан тыш, фаразланған судноға бындай һөжүмдең техник яҡтан мөмкин булыуы шик аҫтына алына. Гудзонда даими пароход хәрәкәтен башлаған «Клермонт» пароходын төҙөүсе Роберт Фултон Наполеонға инглиздәргә ҡаршы эш итеү өсөн әҙер һыу аҫты кәмәләре проекты менән мөрәжәғәт итә, әммә башта кире ҡағыла, ә һуңынан, инглиз-француз килешеүенә ҡул ҡуйғандан һуң, Фултон үҙе үҙ проектының нескәлектәрен асыуҙан баш тарта^[5].

Рәсәй уйлап табыусыһы К. А. Шилдерҙың донъялағы беренсе тотош металдан эшләнгән һыу аҫты кәмәһе билдәле, уның двигателе булып өйрәк суҡышына оҡшаған ишеү ҡоролмалары тора. 1834 йылда һыналған был һыу аҫты кәмәһенән тәүге тапҡыр уңышлы һыу аҫты ракеталары осорола^[6]. Һыу аҫты судноһын хәрби ҡулланыу идеяһы Жюль Верндың 1870 йылда яҙылған «Һыу аҫтында егерме мең льё» романында популярлаштырыла. Романда «Наутилус» һыу аҫты кәмәһе тасуирлана, ул кәмәнең осонда урынлашҡан металл «һуҡҡы» ярҙамында һыу өҫтө судноларын юҡ итә. Романда торпедаларҙың йәки башҡа ҡоралдарҙың ниндәй ҙә булһа прототиптары телгә алынмай. «Серле утрау» романында (1875 йыл) пират карабына капитан Немо һалған диңгеҙ минаһы һөжүм итә һәм карап батырыла. «Һыу аҫтындағы егерме мең льё» романының йоғонтоһо шул тиклем көслө була, хатта беренсе атом һыу аҫты кәмәһенә Жюль Верндың «Наутилус» исеме бирелә. Бынан тыш, «Һыу аҫтындағы егерме мең льё» тигән «Наутилус» атамаһы тикшеренеү маҡсатында киң ҡулланыла. Конфедерация флотында Граждандар һуғышы ваҡытындағы хәрби хәрәкәттәрҙә ҡулланылған беренсе һыу аҫты кәмәһе АҠШ-та Л. Хорас Ханли тарафынан эшләнә һәм уйлап табыусы исеме менән атала (L. Hunley). Һыу аҫтына төшөү кәмәнең моронондағы ике балкон цистернаны һыу менән тултырылыу ярҙамында башҡарыла. Ә тиҙ күтәрелеү өсөн карап төбөнә нығытылған тимер балласт ташлана. Ишеү винты ете матростың быуынлы валды хәрәкәткә килтереүе ярҙамында башҡарыла. Кәмә менән айырым урындан командир идара итә. Кәмә моронона беркетелгән оҙон һырғауыл башында беркетелгән мина 3орал булып тора. Экипаждың кәмәгә инеүе һәм унан сығыуы, күҙәтеү ике ҙур булмаған башнянан башҡарыла. 1864 йылдың 17 февралендә «Ханли» төньяҡтарҙың USS Housatonic винтлы шлюпкаһын батыра, әммә шартлауҙан үҙе лә һәләкәткә осрай, шуға ҡарамаҫтан, ул өҫтәмә һыу аҫты кәмәләрен ҡулланыу мөмкинлеген иҫбатлай. Шулай итеп, H. L. Hunley — һыу аҫты кәмәһен батырыусы донъяла беренсе һыу аҫты кәмәһе. USS Tonatonic — донъяла һыу аҫты кәмәһе тарафынан батырылған тәүге карап. Һәләк булыусылар — һыу аҫты һөжүменең тәүге ҡорбандары, ә һыуға батҡан Hunley экипажы һыу аҫты һуғышында батып үлеүселәр. 1864 йылдың 17 февралендә дата — һыу флотының тәүге хәрби һынау үтеү көнө. Конструктор Иван Александровскийҙың беренсе рус һыу аҫты кәмәһе 1866 йылда Санкт-Петербургта Балтик заводында төҙөлә. 1878 йылда Одессала Рәсәйҙә инженер Джевецкийҙың конструкцияһындағы беренсе һыу аҫты кәмәһе һынау үтә^[7]. 5 метр оҙонлоғондағы кәмә велосипедтағы һымаҡ, аяҡ менән төрәнле винт ярҙамында хәрәкәткә килтерелә. 1878 йылда Одесса рейдында 5 ай һынау үтә. Джевецкий якорҙа торған баржаға мина ҡуя һәм уны шартлата ала. Джевецкийҙың икенсе кәмәһен 1879 йылда Санкт-Петербургта Нева заводында төҙөйҙәр. Был кәмә дүрт кешегә иҫәпләнә, ике ишкәкле винты — берәр алдан һәм арттан була. Тышлығы 5 миллиметрлыҡ ҡалай менән көпләнә. Винттар боролмалы һәм уларҙы руль итеп файҙаланғаналар, Артҡы винт — горизонталь яҫылыҡта, алғы винт вертикаль рәүештә урынлаша. Руль шарнирҙарын эшләүҙе Губэҙың француз оҫтаханарына тапшыралар. Был һуңынан ул Губэға авторлыҡ буйынса төп дәғүәләрен күрһәтергә мөмкинлек бирә. Һынау Көмөш күлдә, 7,5 метр тәрәнлектә, Александр III ҡатнашлығында үткәрелә. Джевецкий һыу аҫты кәмәһен күҙәтеп торған батша шлюпкаһы аҫтынан үтә ала. Ул императрица Мария Фёдоровнаға былай тип яҙылған орхидея гөлләмәһен түбәндәге һүҙҙәр менән бүләк итә: «Был Нептундың ғали йәнәптәргә ихтирамы»^[8]. Унан һуң император 1880—1882 йылдарҙа Джевецкий проекты буйынса 50 ҙур булмаған һыу аҫты кәмәһе^[9] төҙөргә ҡуша. Улар диңгеҙ ҡәлғәләрен һаҡлауға тәғәйенләнә. Францияла диңгеҙ «Жимнот» һыу аҫты кәмәһе йәки торпедалы кәмә (франц. gymnote — йыланбалыҡ), 1887 йылда һыуға төшөрөлә.

XIX быуат аҙағында электр көсө ҡулланған кәмә, һуңынан һыу өҫтөндә йөҙөү өсөн бензинлы һәм дизелле, һыу аҫтында йөҙөү өсөн электр энергияһы ҡулланған кәмәләр барлыҡҡа килә. Һыу аҫты кәмәләре тәүге тапҡыр рус-япон һуғышында ҡулланыла. Экипаж һыу өҫтө хәрби караптары офицерҙары һәм матростары иҫәбенән ирекле нигеҙҙә йыйыла. 1906 йылға тиклем, һыу аҫты һуғышының тактикаһы һәм һыу аҫты һуғышын алып барыу стратегияһы буйынса махсус эшкәртмәләрҙең булмауы арҡаһында, миноносец тип йөрөтөлә.

Беренсе донъя һуғышы

«Инә арыҫлан» рус һыу аҫты кәмәһе. Яҡынса 1916 йыл

Тәғәйенләнеше

Хәрби маҡсатта ҡулланыу

Һыу аҫты кәмәләре нигеҙҙә хәрби ҡорал итеп ҡулланыла. Йыһазландырылышына һәм класына ҡарап, улар түбәндәге маҡсаттарға хеҙмәт итә:

мөһим хәрби-сәнәғәт комплекстарын һәм административ үҙәктәренё, хәрби-диңгеҙ базаларына, порттар4а һәм башҡа ер өҫтө объекттарына зыян килтереү,
дошмандың һыу өҫтө һәм һыу аҫты кәмәләрен һәм судноларын юҡ итеү,
йәшерен мина кәртәләре ҡороу,
туранан-тура йәки алыҫтан тороп радиолокация системаһы аша разведка алып барыу,
элемтә карабы итеп ҡулланыу, хәбәрҙәрҙе ретрансляциялау (теоретик йәһәттән был штабҡа донъя океанының теләһә ҡайһы нөктәһендәге караптар менән элемтә тотоу мөмкинлеген бирә),
разведка-диверсия төркөмдәрен тәғәйен урынға илтеү һәм башҡа хәрби һәм махсус ярҙамсы бурыстарҙы үтәү өсөн.

Тыныс осорҙа ҡулланыу

Һыу аҫты кәмәләре фәнни-тикшеренеү маҡсаттарында киң ҡулланыла. Ерҙең геомагнит ҡырын өйрәнеү менән бәйле тәжрибәләрҙә һыу аҫтына төшөрөлгән һыу аҫты кәмәләре ҡорамалды урынлаштырыу өсөн тотороҡло платформа рәүешендә файҙаланыла.

Һылтанмалар

Әҙәбиәт

Лобеф М., Стро Г. Подводные лодки. — М.: Наркомат Обороны, 1934.
Томашевич А. В. Подводные лодки в операциях русского флота на Балтийском море в 1914—1915 г.г. — М.; Л., 1939. — 282 с.: ил.
кап. 1-го ранга Игнатьев К. Ф. Теория подводных лодок. — М.: Воениздат, 1947.
Большаков Ю. И. Элементарная теория подводной лодки. — М.: Воениздат, 1977. — 134 с. — 23 000 экз.
Прасолов С. Н., Амитин М. Б. Устройство подводных лодок. — М.: Воениздат, 1973.
Шунков В. Н. Подводные лодки. — Мн.: Поппури, 2004.
Тарас А. Е. История подводных лодок. 1624—1904. — М., Мн.: АСТ, Харвест, 2002. — 240 с. — (Библиотека военной истории). — 5100 экз. — ISBN 5-17-007307-0.
Тарас А. Е. Дизельные подводные лодки 1950—2005. — М., Мн.: АСТ: Харвест, 2006. — 272 с. — ISBN 5-17-036930-1.
Тарас А. Е. Атомный подводный флот 1955—2005. — М., Мн.: АСТ: Харвест, 2006. — 216 с. — ISBN 985-13-8436-4.
Гэри Уэйр, Уолтер Бойн. Красный прилив = Rising Tide. — М.: Эксмо, 2004. — 448 с. — ISBN 5-699-08581-5.
Платонов А. В. Подводные лодки. — СПб.: Полигон, 2002. — 256 с. — ISBN 5-89173-181-9.
Ильин В., Колесников А. Подводные лодки России. — М.: АСТ, Астрель, 2002. — 286 с. — ISBN 5-271-01979-9.
Военно-морской словарь / Гл. ред. В. Н. Чернавин. Ред. коллегия: В. И. Алексин, Г. А. Бондаренко, С. А. Бутов и др. — М.: Воениздат, 1990. — 511 с., 20 л. илл., с. 197.

Һылтанмалар

	Портал «Подводные лодки»
	подводная лодка Викиһүҙлектә
	Һыу аҫты кәмәһе Викимилектә
	Һыу аҫты кәмәһе Викияңылыҡтарҙа
	Проект «Подводные лодки»

Раздел «Подводные силы» на flot.com
Текущий состав ВМФ России в части подводных лодок
deepstorm.ru — Энциклопедия отечественного подводного флота
submarines.narod.ru — «Русский Подплав» — интернет-энциклопедия подводного флота России
«Подводный меч» (история ПЛ) // «Вокруг света», № 5 (2800) Май 2007
Документальный сериал «Потаённое судно» (Россия, 2006), 4 фильма
В Японии начались продажи частной мини-субмарины // Попмех, 11 января 2019

Иҫкәрмәләр

↑ Дениц К. Немецкие подводные лодки во Второй мировой войне. 10. Вторая фаза битвы за Атлантику (Ноябрь 1940 года — декабрь 1941 года). Год ошибок и распыления сил. — М.: Воениздат, 1964.
↑ ^2,0 ^2,1 ^2,2 Ред. группа: Г. Вильчек, А. Журавлёв и др. Подводные лодки // Жители моря. — М.: Аванта+, 2007. — С. 10, 11. — 184 с. — ISBN 5-98986-088-9.
↑ C. Климовский. Ходить под водой // Родина, № 3, 2006, с. 109—113.
↑ Rindskopf, Mike H; Naval Submarine League (U.S.); Turner Publishing Company staff; Morris, Richard Knowles (1997). Steel Boats, Iron Men: History of the U.S. Submarine Force. Paducah, KY: Turner Publishing. ISBN 978-1-56311-081-8. OCLC 34352971.
↑ Тарас, 2002, с. 35
↑ Константинов П. «Первая ракетная подводная лодка 2012 йыл 30 ғинуар архивланған.». {Wayback|url=http://vadimvswar.narod.ru/ALL_OUT/TiVOut0204/PLSld/PLSld001.htm 2012 йыл 30 ғинуар архивланған. |date=20120130214952 }}, Техника и вооружение, апрель 2004 г.
↑ Первое испытание подводной лодки Джевецкого (билдәһеҙ). Архивировано из оригинала 18 февраль 2010 года.
↑ Подводные лодки Джевецкого (1878—80 гг.) // arsenal-info.ru.
↑ Крылов А. Н. Воспоминания и очерки. — М.: Изд-во АН СССР, 1956. — С. 80.

[1] Дениц К. Немецкие подводные лодки во Второй мировой войне. 10. Вторая фаза битвы за Атлантику (Ноябрь 1940 года — декабрь 1941 года). Год ошибок и распыления сил. — М.: Воениздат, 1964.

[seelive-2] 2,0 ^2,1 ^2,2 Ред. группа: Г. Вильчек, А. Журавлёв и др. Подводные лодки // Жители моря. — М.: Аванта+, 2007. — С. 10, 11. — 184 с. — ISBN 5-98986-088-9.

[3] C. Климовский. Ходить под водой // Родина, № 3, 2006, с. 109—113.

[4] Rindskopf, Mike H; Naval Submarine League (U.S.); Turner Publishing Company staff; Morris, Richard Knowles (1997). Steel Boats, Iron Men: History of the U.S. Submarine Force. Paducah, KY: Turner Publishing. ISBN 978-1-56311-081-8. OCLC 34352971.

[Тарас—2002——35-5] Тарас, 2002, с. 35

[TiV-6] Константинов П. «Первая ракетная подводная лодка 2012 йыл 30 ғинуар архивланған.». {Wayback|url=http://vadimvswar.narod.ru/ALL_OUT/TiVOut0204/PLSld/PLSld001.htm 2012 йыл 30 ғинуар архивланған. |date=20120130214952 }}, Техника и вооружение, апрель 2004 г.

[7] Первое испытание подводной лодки Джевецкого (билдәһеҙ). Архивировано из оригинала 18 февраль 2010 года.

[8] Подводные лодки Джевецкого (1878—80 гг.) // arsenal-info.ru.

[АНК-9] Крылов А. Н. Воспоминания и очерки. — М.: Изд-во АН СССР, 1956. — С. 80.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]