Бекирова Зөләйха
| Бекирова Зөләйха | |
| Файл:Зулейха Бекирова.jpg | |
| Тыуған: | |
|---|---|
| Тыуған урыны: |
Смежное[d], Заречненское сельское поселение[d], Янкөй районы, Крымская АССР[d] |
| Үлгән: | |
| Үлгән урыны: | |
| Ил: | |
Зөләйха Абдулхәйер ҡыҙы Бекирова[1] (23 май 1913 йыл- 1999 йыл) — совет һәм Рәсәй биҙәү-ҡулланма сәнғәте оҫтаһы, СССР Рәссамдар союзы ағзаһы. Традицион сигеү һәм туҡыусылыҡ буйынса Ҡырым татарҙарының ҙур белгесе булараҡ танылыу алған., биҙәү-ҡулланма сәнғәтенә ҙур өлөш индерә.
Биографияһы[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Зөләйха Бекирова 1913 йылдың 23 майында Таврия губернаһы Перекопский өйәҙе Муллалар (хәҙер Смежноеа) ауылында тыуған. Бала саҡтан уҡ сигеү менән ҡыҙыҡһына, һәм ҡул эштәре оҫтаһы әсәһе өләсәһе менән бергә, Орьнек милли традицияларға таянып, ҡыҙҙы сәнғәт нигеҙҙәренә өйрәтә . Ҡырым татарҙары мәктәбендә уҡый. Бер аҙҙан ата-әсәһе ҡыҙын 1930 йылда П. Я. Чепурина тарафынан революцияға тиклемге билдәле сигеүсегә Адавия Эфендиева арналған Кезлев (хәҙерге Евпатория) художество-һөнәрселек Эски-Орнек («Боронғо биҙәк») артеленә бирәләр. Зөләйханың төрлө сигеү техникаһын профессиональ үҙләштереү мөмкинлеге барлыҡҡа килә. Ул ҡыҫҡа ваҡыт эсендә ҡырым татарҙары сигеү һәм туҡыу техникаһын һәм биҙәк (орнаменталь) композицияһын үҙләштерә.
1932 йылдың мартында артелдең иң яҡшы оҫтаһы була[1] һәм орнамент композицияһының ҡатмарлы элементтарын уңышлы башҡара. Уны Мәскәү художество-сәнәғәт техникумына уҡырға ебәрәләр. Орнаменттарҙы техник яҡтан ҡулланыуға ҙур ҡыҙыҡһыныу белдереп, Зөләйха Бекирова Ҡырым татарҙарының ғына түгел, Көнсығыштағы башҡа бик күп халыҡтарҙың да традицион сигеү элементтарын үҙләштерә. Ул Ҡаҙағстан, Урта Азия республикалары буйлап ғилми сәфәрҙәрҙә ҡатнаша, һөҙөмтәлә балаҫ һуғыу буйынса бай материал йыя.
1936 йылдың сентябренән зөләйха Бекирова художество сәнәғәте ғилми-тикшеренеү институтында келәм һөнәре буйынса рәссам булып эшләй[1].
Уның эштәре даими рәүештә төрлө Бөтә союз һәм халыҡ-ара, шул иҫәптән Нью-Йорк һәм Киев (1939) күргәҙмәләренә ҡуйыла. Уларҙың иң билдәле гобелендары: «Озарение», «Закат», «Весна идёт» һәм башҡалар. Нью-Йоркта үткән Бөтә донъя күргәҙмәһе өсөн Зөләйха Бекирова эскизы буйынса Ашхабад эксперименталь келәм оҫтаханаһы «Дөйәләр» тип аталған келәм туҡый, хәҙер ул Мәскәүҙә Станиславский исемендәге халыҡ сәнғәте музейы фондында һаҡлана.[1].
1939 йылда Зөләйха Бекирова СССР рәссамдар союзына ағза итеп алына. 1940 йылда Мәскәү биҙәү-ҡулланма сәнғәте институтына уҡырға инә. Бер үк ваҡытта ижад менән әүҙем һәм емешле шөғөлләнә.
Мәскәү биҙәү-ҡулланма сәнғәте институтын тамамлағандан һуң 1948 йылда уны Калинин исемендәге Мәскәү художество-сәнәғәт техникумына уҡытырға ебәрәләр.[1].
1949 йылдан 1952 йылға тиклем художество сәнәғәте ғилми-тикшеренеү институты ҡарамағындағы аспирантурала «Келәм туҡыу» һөнәре буйынса уҡый. «Ашхабад драма театрының тамаша залын келәм изделиелары менән биҙәү» темаһына диссертация яҡлай.
1950—1953 йылдарҙа Ашхабад драма театрының тамаша залын келәм изделиелары менән биҙәү менән шөғөлләнә. Пенсияға сыҡҡас, рәссамдың ижади көстәрен Ҡулланыуҙың төп нөктәһе булып «Яҙ килә», «Хеҙмәт», «Аңлау», "Көҙ"гобелендары тора[1].
1990 йылда Зөләйха Бекирова Ҡырым татар мәҙәниәт фонды тарафынан 12 ҡырым татар ҡыҙынан торған төркөмдө, традицион сигеү «татар ишлиме», «мыкълама» техникаларын һәм төп йөйҙәрҙе өйрәтеү өсөн саҡырыла. Ул яңы сигеүсе ҡыҙҙар өсөн бик күп орнаменталь композициялар әҙерләй, ҡыҙҙарҙы традицион Ҡырым татар сигеүенең иң киң таралған төрҙәренә, шул иҫәптән татар ишлеме кеүек ҡатмарлы техникаға өйрәтә. Иң һәләтле уҡыусыларының береһе Эльвира Османова була, уның үҙ уҡыусылары бар: Хәлиҙә Ҡыпсаҡова, Венера Ҡормаева һәм башҡалар.
1999 йылда оҙайлы ауырыуҙан һуң вафат була. Мәскәүҙә ерләнә, балалары булмай.
Зөләйха Бекированың эштәре Ҡырым, Мәскәү, Санкт-Петербург, Ашхабад музейҙарында һаҡлана
Хәтер[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
2013 йылдың 22 ғинуарында Зөләйхә Бекированың 100 йыллығына Мәскәүҙә, Төньяҡ Бутово зыяратында, уның ҡәберенә башташ һәйкәлен асыу тантанаһы үтә.
2013 йылдың 16 апрелендә Симферополь Бөтә Украина мәғлүмәт-мәҙәни үҙәгендә Э. Черкезова инициативаһы буйынса Зөләйха Бекированың тыуыуына 100 йыл тулыуға арналған «быуындар күсәгилешлеге» («Несиллер багъы») күргәҙмә-семинары үткәрә.
Иҫкәрмәләр[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
Һылтанмалар[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]
- Э. М. Бекмамбетова Участие крымскотатарских женщин в культурной жизни Крыма в первой половине XX века - до 1941 г // Вестник Казанского государственного университета культуры и искусств. — 2015. — В. 2—2. — С. 19–22. — ISSN 1812-0547.
- YouTube сайтында Зулейха Бекирова — вышитая золотом душа