Боронғо рус теле

Боронғо рус теле
IX б. аҙағында — X б. башында славяндарҙың таралып ултырыуы һәм Киев Русенең сиге
Халыҡтың үҙенә үҙе биргән исеме	(һуңғы осоронда) рѹсьскъ ꙗзыкъ
Регионы	Көнсығыш Европа
Был телдә һөйләшеүселәр	-
Статус	үле тел
Үле тел	хәҙерге көнсығыш славян телдәре булып үҫешкән
Классификация
Категория	Евразия телдәре
Һинд-европа ғаиләһе Славян төркөмө Көнсығыш славян төркөмсәһе
Әлифба	кириллица, глаголица
Тел коды
ГОСТ 7.75–97	дрр 188
ISO 639-1	—
ISO 639-2	—
ISO 639-3	orv

Был биттә специальные символы Unicode бар.
Әгәр һеҙҙә ҡуйылмаған булһа, ҡайһы бер символдар күренмәүе мөмкин.

Боронғо рус теле (боронғо көнсығыш славян теле йәки дөйөм көнсығыш славян теле тел) — көнсығыш славяндар теле, яҡынса VII—VIII—XIV-XV быуаттар осоронда, йәғни уның барлыҡҡа килеү, берләшеү һәм тарҡалыу осоронда боронғо рус этник берләшмәһе теле, белорус теле, урыҫ һәм украин телдәренең уртаҡ ата-баба теле. Боронғо рус теле тарихының шартлы башы булып русь һүҙенең тәүге телгә алыныуы ваҡыты — беҙҙең эраның беренсе мең йыллығы аҙағы һанала.

Боронғо урыҫ теле түгел, ә славян диалекттары төркөмө генә булған, тип иҫәпләй ҡайһы бер лингвистар.

Атамаһы

Үҙ атамаһы рѹсьскъ ꙗзыкъ, рѹсьскыи ꙗзыкъ: һәм «боронғо рус теле» атамаһы хәҙерге заман рус теле менән генә күсәгилешлекте аңлатмай, ә көнсығыш славяндарҙың үҙҙәрен дәүләт барлыҡҡа килтереүсе этнос йәки социаль төркөмө русь һүҙенән русьские тип атауы менән аңлатыла. Тарихи славистика буйынса ғилми баҫмаларҙа нем. Altrussisch, ингл. Old East Slavic, Old Ruthenian, Old Rus(s)ian, франц. le vieux russe, исп. antiguo eslavo oriental, укр. давньоруська мова, бел. старажытнаруская мова терминдары ҡулланыла.

Лингвогеографияһы

Диалекттары һәм социолекттары

Һаҡланып ҡалған яҙма ҡомартҡыларҙың күбеһе (шул иҫәптән туҙға яҙылған грамоталар) Новгород ерҙәре территорияһында булдырылған, быны тарихи (Новгородтың монголдарҙан яуланмауы), шулай уҡ тәбиғи (ҡайын туҙы яҡшы һаҡланған тупраҡ сифаты) шарттар менән дә аңлатырға мөмкин. Галицк-Волынск кенәзлегенән, Смоленск, Полоцк, Ростов, Псков, Тверь, Рязань, Мәскәү, Түбәнге Новгород, бәлки, Киевтан да бер нисә билдәле ҡомартҡы килеп сыҡҡан. Һаҡланып ҡалған материалда төрлө төбәктәрҙең диалект һыҙаттары сағылышының тигеҙ булмауы сәбәбе — боронғо рус теленең диалект картаһы тураһында белемдәрҙең фрагментар булыуында.

Г. А. Хабургаевтың тикшеренеүҙәре буйынса, боронғо рус теле берҙәм булмаған, ә үҙ эсенә күп төрлө диалекттарҙы индергән һәм уларҙың конвергенцияһы һөҙөмтәһе булып торған, һәм уға көнсығыш славяндарҙың Киев Русе составында берләшеүе булышлыҡ иткән. Хабургаев боронғо урыҫ телендә биш: төньяҡ-көнбайыш, төньяҡ-көнсығыш, үҙәк, көньяҡ-көнбайыш һәм көньяҡ диалект зонаһын айырып күрһәтә. Төньяҡ-көнбайыш ареалын барлыҡҡа килтергән боронғо новгород һәм боронғо псков диалекттары (төньяҡ-көнсығыш ареалы кеүек) шартлаулы [g] формаһын һаҡлап ҡалған, шул уҡ ваҡытта башҡа боронғо рус диалекттарында фрикатив [γ] үҫешкән; боронғо рус диалекттары араһында төньяҡ-көнсығыш ареалының ҡайһы бер һөйләштәрендә генә билдәле булған элек үҫешкән цоканье һәм артҡы аңҡау һәм урта аңҡау диалекттары /x/ : /x’/, /k/ : /k’/, /g/ : /g’/ корреляцияһы һаҡланған. Төньяҡ-көнбайыш ареалының көнбайыш өлөшө (боронғо псков диалекты) өсөн дөйөм көнсығыш славян теленең l-нә ҡаршы ҡуйылған /gl/, /kl/ берләшмәһенең һаҡланыуы теркәлә. Бынан тыш, төньяҡ-көнбайыш диалект зонаһына түбәндәге һыҙаттар хас була::

• бер нисә /ê/ һәм /ô/ өҫкө-урта күтәрелеш һуҙынҡылары менән вокализмы (был һуҙынҡылар төньяҡ-көнсығыш һәм үҙәк диалект зоналарында юғалған)
• редукцияланған тартынҡылар төшөп ҡалғандан һуң, көньяҡ-көнбайыш һәм көньяҡ диалект зоналарындағы кеүек (һүҙ аҙағында йомшаҡ ирен өндәре төньяҡ-көнсығыш ареалда һаҡланған), ахырғы ирен тартынҡыларының ҡатыланыуы: сем’ > сем «семь»;
• /j/: плат’jе > плат’:е «платье» берләшмәләре урынында оҙон йомшаҡ тартынҡыларҙың үҫеше, бындай үҫеш көньяҡ көнбайыш һәм көньяҡ диалект зоналарында күҙәтелә, төньяҡ көнсығыш ареалында /j/ ассимиляцияһыҙ тартынҡылар ҡушылмаһы һаҡланған;
• яңғырауыҡлы шартлаулы теш һәм ирен сонантизацияһы барлыҡҡа килгән урыны буйынса оҡшаш сонорҙар менән берлектә: одно > он: о «одно»; обман > ом: ан «обман» һәм башҡа һыҙаттар

Икенсе классификация буйынса, XI—XII быуаттарға боронғо рус телендә: көньяҡ-көнбайыш (киев һәм галицк-волынск һөйләштәре), көнбайыш (смоленск һәм полоцк һөйләштәре), көньяҡ- көнсығыш (рязань һәм курск-чернигов һөйләштәре), төньяҡ-көнбайыш (новгород һәм псков һөйләштәре), төньяҡ-көнсығыш (ростов-суздаль һөйләштәре) диалект зоналары айырыла.

Зализняк Андрей Анатольевич буйынса славян телдәренең диалекттары

А. А. Зализняк Боронғо Русь территорияһында ике диалект тибын айырып күрһәтә. Төньяҡ-көнбайыш диалект тибы хәҙерге Рәсәйҙең европа төньяғы территорияһын, шулай уҡ Төньяҡ Белоруссия территорияһын үҙ эсенә алған псков һәм новгород ерҙәрендә таралған. Икенсе диалект тибы (Көньяҡ-Үҙәк-Көнсығыш) көньяҡта (буласаҡ Украина), үҙәктә (Рәсәйҙең буласаҡ урта һыҙаты), көнсығышта (Европа Рәсәйенең хәҙерге көнсығыш өлөшө) таралған. Ул ваҡытта Киев, Чернигов, Рязань, Смоленск, Ростов һәм Суздаль зоналары араһында айырма булмай. Шул уҡ ваҡытта территориаль һөйләштәр XI быуатта уҡ айырыла, ә туҙ яҙмалары буйынса билдәле боронғо новгород диалекты киев диалектынан айырылып тора. Новгород-псков диалекты иң сикке (периферия) һәм архаик, әммә шул уҡ ваҡытта инноватив диалект була.

Боронғо рус диалект айырмалары хәҙерге өс көнсығыш славян теле менән тап килмәй. Мәҫәлән, боронғо рус телендә XIV быуаттан билдәләнгән (әммә уның иртә тарихи осорҙа барлыҡҡа килеүе тураһында мәсьәлә тулыһынса хәл ителмәгән) «аканье булмаған тип иҫәпләйҙәр. „Цоканье“, киреһенсә, бик боронғо замандарҙан килгән — боронғо новгород һәм боронғо псков диалекттары уға миҫал булып тора.

Һөйләшеү диалекттарынан тыш, боронғо рус теленең сағыштырмаса стандартлаштырылған яҙма формаһы ла булған, ул башлыса юридик документтар өсөн ҡулланылған. Киев Русеның был яҙма теле нигеҙендә боронғо киев диалекты ятҡан тип һанала. Графико-орфографическая система древнерусского языка начала складываться в середине XI века.

Шул уҡ ваҡытта әҙәбиәттең төп массаһы (йылъяҙмалар, дини әҫәрҙәр һ. б.) китап-әҙәби мәҙәниәт теле булып киткән сиркәү славян теленең боронғо рус телендәге изводында яҙыла.

Яҙмаһы

Хәреф	Яҙы- лышы	Һан билдәләмәһе	Халыҡ-ара фонетик алфавит	Уҡылышы	Атамаһы
А а		1	[a]	[а]	азъ
Б б			[b]	[б]	бꙋки
В в		2	[w] [v]|| [ў] [в]||вѣ́ди
Г г		3	[g]	[г]	глаго́ль
Д д		4	[d]	[д]	добро́
Є є		5	[jɛ] [ʲɛ]	[е]	єсть
Ж ж			[ʒ]	[ж]	живѣ́ть
Ѕ ѕ		6	[ʣʲ]	[дзь]	sѣло́
З з Ꙁ ꙁ		7	[z] [zʲ]	[з]	зємлꙗ́
И и		8	[i] [ɪ̯]	[и]	и́же
І ї		10		[и]	и
К к		20	[k]	[к]	ка́ко
Л л		30	[lˠ] [lʲ]	[л] [л']	лю́ди
М м		40	[m] [mʲ]	[м]	мꙑслє́ть
Н н		50	[n] [nʲ]	[н] [н']	нашъ
О о		70	[o]	[о]	онъ
П п		80	[p]	[п]	поко́и
Р р		100	[r] [rʲ]	[р] [р']	рьцы
С с		200	[s] [sʲ]	[с] [с']	сло́во
Т т		300	[t]	[т]	твєрдо
Ѹ ꙋ		400	[u]	[у]	ꙋкъ
Ф ф		500	[f]	[ф]	фєртъ
Х х		600	[x]	[х]	хѣръ
Ѡ ѡ		800		[о]	омега
Ц ц		900	[ʦʲ]	[ц']	ци
Ч ч		90	[ʨ]	[ч]	чєрвь
Ш ш			[ʃ]	[ш]	ша
Щ щ			[ʃt] [ʃʨ]	[шч]	ща
Ъ ъ			[ə] [ɤ]	краткое о	єръ
Ꙑ ꙑ			[ï]	[ы]	єрꙑ
Ь ь			[ɪ̯]	краткое е	єрь
Ѣ ѣ			[æː] [ɪ̯ɛː] || [ӕ] или [ие] ||ꙗть
Ю ю			[ju]	[йу]	ю
Ꙗ ꙗ			[ja]	[йа]	ꙗ
Ѧ ѧ		(900)	[ɛ̃]	[йа]	юсъ
Ѯ ѯ		60	[k͡s]	[кс]	кси
Ѱ ѱ		700	[p͡s]	[пс]	пси
Ѳ ѳ		9	[θ] [f]	[θ] или [ф]	фита
Ѵ ѵ		(400)		[и], [в]	ѵжица

Христианлыҡҡа тиклемге дәүерҙә көнсығыш славяндарҙа кириллицаға тиклемге яҙма, булыуы ихтимал, әммә әлеге ваҡытта һаҡланып ҡалған ҡомартҡылар рәүешендә дәлилдәр юҡ. Боронғо рус теле һәр ваҡыт яҙыла кириллица менән нигеҙендә яҙылған; Киев Русе территорияһында әҙәби глаголик һәйкәлдәр табылмаған (әммә, мәҫәлән, Бөйөк Новгородтағы София соборында глаголица менән башҡарылған ҡайһы бер граффити һәм уларҙың фрагменттары һаҡланған).

Кирилл һәм Мефодий мираҫы Русҡа Беренсе көньяҡ славян йоғонтоһо тип аталған кириллицаны килтерә. Изге яҙма тәржемә ителгән Иҫке славян теле ул ваҡыттағы боронғо рус теленә орфография һәм бигерәк тә лексика өлкәһендә ныҡ йоғонто яһай.

XIV быуаттың һуңғы тиҫтә йылдарында һәм XV быуаттың беренсе яртыһында Русҡа көньяҡ славян текстарының ҙур корпусы күсерелә, был рус ҡулъяҙма китабының тулыһынса үҙгәреүенә килтерә — был күренеште ғалимдар Икенсе көньяҡ славян йоғонтоһо тип атай башлаған. Йоғонтоноң төп үҙенсәлектәре:

1. XIV—XV быуаттар сигендә устав йәки унан барлыҡҡа килгән һәм уның менән тығыҙ бәйләнгән өлкән ярымустав (тура хәрефтәр менән ябай яҙыу (почерк)) балҡан яҙыуҙары менән ҡыҫырыҡлап сығарыла, улар араһында кесе (йәки көньяҡ славян) ярымуставы — юлдың аҙағына хәрефтәрҙе ауышландырып яҙыу өҫтөнлөк итә.
2. Урыҫ яҙмаһына көньяҡ славян яҙмаһы аша юл сығышы буйынса грек булған юл өҫтө баҫымы һәм тын алыуҙың диакритик билдәләре: исо, оксия, вария, кендема, камора, бөйөк апостроф инә. Башта юл өҫтө билдәләрен ҡулланыу факультатив ҡына була, әммә XV быуаттан улар яйлап китап нормаһының характерлы билдәһенә әйләнә.
3. XIV быуат аҙағында рус орфографияһына (грек тиҙ яҙыуына һәм көньяҡ славян китапсылығына хас булған) өтөр һәм нөктәле өтөр инә.
4. XIV быуат аҙағынан яйлап һуҙынҡы хәрефтәр алдынан 'ї','i' йәки 'ы' хәрефтәрен яҙыу ҡағиҙәһе билдәләнә, әммә 'и' (мәҫәлән, страданіа, за братію) хәрефе яҙылмаған.

Һуҙынҡылар

И хәреф ябай һуҙынҡыны ғына түгел, ижек барлыҡҡа килтермәгән ябай ҡыҫҡа һуҙынҡы тауышты һәм уға яҡынлашҡан [й] ярым һуҙынҡыны аңлата ине. Боронғо рус телендә ҡыҫҡа Й булмаған һәм айырырлыҡ махсус диакритик билдә („кратка“) Рустә XVII быуатта патриарх Никон осорондағы „китап справаһы“ барышында ҡулланыла башлай. „Ы“ хәрефе (иҫке исеме — „еры“) „ы“ (иҫке исем — „ера“) хәрефе башта лигатура була: ул ике хәрефтән — „ъ“ („ер“) һәм „і“ („и“) — төҙөлә; исеме уның өлөштәре исемдәренән — „ер“ һәм „и“ — барлыҡҡа килгән. Бер ни тиклем һуңыраҡ, бәлки, батша заманында уҡ, ябайлаштырып заманса „ы“ тип яҙа башлағандар.

Яҙма ҡомартҡылар

Боронғо урыҫ телендә яҙылған боронғо урыҫ яҙма ҡомартҡылары (сиркәү-славян теленең боронғо урыҫ изводы) күп грамоталарҙы (1000-гә яҡын XI—XIV быуат туҙ грамотаһы һәм 150-гә яҡын пергамен грамотаһын), ҡулъяҙма китаптарҙа һәм башҡа күп яҙмаларҙы, шул иҫәптән граффитиҙы үҙ эсенә ала. Боронғо урыҫ халҡының эшлекле һәм көнкүреш характерындағы ҡомартҡылары (тәү сиратта туҙға яҙылған грамоталар) телдең лексик, фонетик һәм грамматик һыҙаттарын сағылдыра. Уларҙа йыш ҡына диалект үҙенсәлектәре һәм бик һирәк сиркәү славянизмдары осрай.

Тарихы

Яҡынса VII—XIV быуаттарҙа ҡулланышта булған „боронғо рус теле“ бөтә көнсығыш славяндары, боронғо урыҫ халҡы ҡәбиләләре — белорустар, рустар, украиндарҙың ата-бабалары өсөн уртаҡ тел булған, тип фаразлайҙар. Боронғо рус теле тарихы ике осорға бүленә: X—XI быуаттарға тиклем — яҙма телгә тиклемге осор, XI быуаттан — яҙма тел.

Яҡынса VII—XIV быуаттарҙан йәшәгән Боронғо Рәсәй дәүләтенең феодал кенәзлектәргә бүленеүе, монгол-татар һөжүме, боронғо рус ерҙәрендә яңы дәүләттәр барлыҡҡа килеүе һөҙөмтәһендә, борон4о урыҫ теле тарҡала, диалект айырмалыҡтары көсәйә. Тәүге яҙма ҡомартҡылар XI быуат»ҡа ҡарай; Смоленск эргәһендә Гнёздов ҡурғандарын ҡаҙғанда табылған һауыттағы боронғо яҙыу X быуатҡа ҡарай.

Формалашыуы

XI быуатҡа тиклем боронғо урыҫ теле тураһында мәғлүмәттәр ситләтелгән сығанаҡтарҙа — күрше телдәрҙә, тәү сиратта фин-уғыр телдәрендә үҙләштерелгән һүҙҙәрҙә һәм сит ил авторҙары белешмәләрендә (Константин Багрянородныйҙың «Халыҡтар тураһында» хеҙмәтендә) генә бар. Шулай уҡ X быуаттан Гнёздов яҙыуы һәм тәңкәләр бар.

Башҡа славян телдәре кеүек, боронғо рус теле праславян теленә барып тоташа, праславян теленең тарҡалуы һәм төркөмдәргә бүленеүе һөҙөмтәһе булып тора. X быутҡа көнсығыш славяндары теле көньяҡ һәм көнбайыш славяндары телдәренән үҙенсәлекле һыҙаттары: тулы һуҙынҡылары, *tj һәм *dj праславян берләшмәләре урынында [ч] һәм [ж] ([дж]) ҡулланыу; вокализм — танау һуҙынҡыларының юҡлығы һ.б. менән айырыла. Дөйөм алғанда, фонетик һәм грамматик системалары праславян теленән күскәән.

Алға үҫеше

Һуңғы боронғо рус теле осоронда яңы диалект һыҙаттары үҫешә. Был фонда боронғо новгород диалекты һыҙаттары, киреһенсә, шымара, ул Төньяҡ һәм Көнсығыш Рустең башҡа диалекттарына яҡыная.

Тарҡалыуы

Боронғо урыҫ теле диалекттарында айырмалар барлыҡҡа килеүе иртә башлана, шуларҙан өс ҙур көнсығыш славян теле формалаша. Тәғәйен тел механизмдары һәм уларҙың миҫалдары һүҙ төркөмдәре тураһындағы тейешле бүлектәрҙә килтерелә.

XIV быуат аҙағына көнсығыш славян һөйләштәре (наречия)

Бығаса берҙәм феодаль Киев Русенең XI—XIV быуаттарҙа бойондороҡһоҙ һәм ярым бойондороҡһоҙ кенәзлектәр конгломератына әүерелеүе һәм көнсығыш славян ерҙәренең күбеһенең монголдар тарафынан емерелеүе һөҙөмтәһендә, XIV быуат уртаһына был ерҙәр бер нисә дәүләт берәмеге — Бөйөк Литва кенәзлегенә (һуңғараҡ — Польша менән бергә Речь Посполитая), Польша (Галиц-Волынь территорияһының күпселек өлөшө), Венгрия (Карпат аҫты Русе), Бөйөк Новгород, Псков феодал республикаһы һәм Алтын Урҙа Алтын Урҙаға буйһонған төньяҡ-көнсығыш рус кенәзлектәре конгломераты (шулай уҡ Новгород һәм Псков яйлап төньяҡ-көнсығыш кенәзлектәренең береһе — Мәскәү Бөйөк кенәзлеге тарафынан йотолған) бүленә. Был осорҙо, ғәҙәттә, боронғо урыҫ теленең өс көнсығыш славян теленә тарҡалыу осоро тип иҫәпләйҙәр. Шул уҡ ваҡытта украин-белорус диалект зонаһы менән рус диалект зонаһы араһындағы сиктәре, мәскәү-литва сиге менән аныҡ тап килмәй, ә хәҙерге өс көнсығыш славян телен бүлгән ҡайһы бер изоглоссалар ярайһы уҡ иртә диалект айырмаланыуына, ҡайһы берҙә хатта монгол ваҡытына барып тоташа.

Бөйөк Литва кенәзлегендә ҡулланылған көнбайыш урыҫ яҙма теле («руськи езык») формалашҡан. Был осорҙоң белорус һәм украин һыҙаттары булған текстары айырыла. Белорус теле нигеҙенә дреговичтарҙың, кривичтарҙың, радимичтарҙың һәм северяндарҙың һөйләштәре һалынған.

Хәҙерге урыҫ теле, шул иҫәптән уның әҙәби формаһы, А. А. Зализняк тикшеренеүҙәренә ярашлы, боронғо урыҫ теленең ике диалект ареалының (төньяҡ-көнбайыш йәки боронғо новгород һәм ростов-суздаль йәки көньяҡ аканье диалекты) дивергент процестары һөҙөмтәһе булып тора. Рус теле сиркәү-славян теленең көслө йоғонтоһонда үҫешеүен дауам итә, һәм был тәьҫир тәү сиратта рус теленең һүҙлек составында, синтаксисында, морфологияһында һәм орфографияһында сағыу эҙ ҡалдыра. Шуға ҡарамаҫтан, рус (великорус) телендә сиркәү-славян телендә булмаған һәм бер үк ваҡытта украин һәм белорус телдәренә ҡаршы торған ҡайһы бер яңы сифаттар үҫешкән: мәҫәлән, килеш менән үҙгәрештә к/ц, г/з, х/с сиратлашыуы юғалған, һүҙлек составы үҙгәргән, IV склонение юҡҡа сыҡҡан һ.б. XIV—XVII быуаттар тарихи осорҙо урыҫ теле тарихының иҫке рус осоро тип атайҙар. XVII—XIX быуаттар дауамында хәҙерге әҙәби рус теле формалаша.

Боронғо урыҫ теле тарҡалған осорҙа сиркәү-славян теленең берҙәм ғибәҙәт теле лә тарҡала. Сиркәү-славян теленең боронғо урыҫ изводы нигеҙендә Бөйөк Литва кенәзлегендә хәҙер Украина грек-католик сиркәүе файҙаланған украин-белорус изводы, ә Бөйөк Мәскәү кенәзлегендә — хәҙер староверҙар файҙаланған иҫке мәскәү сиркәү-славян теле изводы формалаша.

Лингвистик характеристикаһы

Фонетикаһы һәм фонологияһы

Һуҙынҡылар

Боронғо рус теленең һуҙынҡылар системаһында 11 фонема, 5 — алғы рәт (и, ѣ, ѧ, е, ь) һәм 6 — алғы рәт түгел (ы, а, у, ѫ, о, ъ).

Тартынҡылар

Боронғо рус теленең тартынҡы фонемалары таблицаһы

			ирен		алғы тел			палаталь	веляр
			ирен-ирен	ирен-теш	альвеоляр		постальвеоляр
					ҡаты	йомшаҡ	йомшаҡ
шаулы	шартлаулы	өндәр	б /b/		д /d/				г /g/
		гл.	п /p/		т /t/				к /k/
	аффрикаттар	өндәр					дж /ʥ/
		гл.				ц' /ʦʲ/	ч /ʨ/
	фрикатив	өндәр			з /z/	з' /zʲ/	ж /ʑ/		г /ɣ/
		гл.		ф /f/*	с /s/	с' /sʲ/	ш /ɕ/		х /x/
	ҡушылған	өндәр					ждж /ʑʥ/
		гл.					щ /ɕʨ/
Сонор	танау		м /m/		н /n/	н' /nʲ/
	ҡабырға				л /l/	л' /lʲ/
	шыуыусы		в /w/	в /ʋ/				и /j/
	ҡалтырауыҡ				р /r/	р' /rʲ/
Легенда: көньяҡ диалекттарына хас өндәр ҡыҙыл төҫ менән билдәләнгән тик төньяҡ дилекттарына ғына хас өндәр аҡһыл-көрән төҫ менән билдәләнгән * тик үҙләштерелгән һүҙҙәрҙә

Тартынҡылар системаһы праславян теле мираҫы. Тартынҡыларҙыыың дөйөм һаны — 26 фонема. Тартынҡылар билдәләре йыйылмаһы хәҙерге рус телендәге кеүек: тауыш һәм шауҙың ҡатнашыуы, барлыҡҡа килеү урыны, барлыҡҡа килеү ысулы, палаталләшеүҙең булыу-булмауы буйынса.

Фонетиканың эволюцияһы

Боронғо рус теле фонетикаһының праславян теленән формалашыуы

Праһинд-европа теленән күсеп килгән позицияларҙа һуҙынҡыларҙың үҙгәреүе

Праһинд-европа теленән праславяндарға 5 ҡыҫҡа һәм оҙон пар һуҙынҡылар: ā — ă, ō — ŏ, ē — ĕ, ī — ĭ, ū — ŭ күскән.

Боронғо урыҫ теле айырылып сыҡҡан мәлгә (б.э. I мең йыллығы уртаһында тип фараз ителә) ундағы һуҙынҡыларҙы, сиратлашыу рәүешендәге эҙҙәре һаҡланһа ла, оҙонлоҡ буйынса ҡаршы ҡуйыу юҡ ине:

1. ā — ă, ō — ŏ урынына о — а: голый — прогалина, морити — марити, положити — полагати, точити — тачати;
2. ъ — им.п. һәм вн.п. муж. род һәм сред. род һүҙҙәәренең аҙағында — о: онъ — оно, малъ — мало, столъ — село;
3. ē — ĕ урынында е — ѣ: погрѣбати — грести, рѣчь — речеши;
4. алғы рәт һәм алғы рәт түгел һуҙынҡылар алдынан ев — ов: невѣста — новая;
5. ēĭ — ĕĭ урынында һуҙынҡылар алдынан ѣj — ьj: рѣѥши — рьꙗнъ;
6. ī — ĭ урынында ь — и: пьхати — пихати, чьтити — читати;
7. ī урынында и — ьj: бити — бьѥнъ, пити — пьꙗнъ;
8. ū — ŭ урынына ъ — ы: дъхнѫти — дышати, ръвати — сърывати;
9. ū урынында ы — ъв: забыти — забъвенъ, мъркы — мъркъвь;
10. дифтонгтар тарҡалыу һөҙөмтәһендә килеп сыҡҡан сиратлашыуҙар.

Ижекте формалаштырған закондарҙың ғәмәлдә булыу һөҙөмтәләре

Боронғо урыҫ теле праславян телендә булған ижек формалаштырыуҙағы өс ҙур закондың артабанғы үҫеше һөҙөмтәһендә килеп сыға.

Үҫә барған яңғырашлылыҡ тенденцияһы һүҙҙәрҙә башта аҙ яңғырашлы өндәрҙән ахырҙа иң яңғырауыҡлылар менән тамамланыуын талап иткән. Был законға ярашлы, яңғырау тартынҡы — һаңғырау, сонор — шаулы, һуҙынҡы тартынҡы алдынан килмәгән. Мәҫәлән, прославити ҡылымы 4 ижеккә бүленә: про-сла-ви-ти.

Асыҡ ижек законы, үҫә барған яңғырашлылыҡ законы һөҙөмтәһе булараҡ, боронғо урыҫ теленең бөтә ижектәрен асыҡ булараҡ формалаштырған. Бөтә һүҙҙәр ҙә һуҙынҡыға тамамлана: домъ, ат, ауыл, дума. Һүрәтләнгән осорҙа талғын сонор тартынҡылар һуҙынҡыларға яҡын булғанлыҡтан, улар ижекте үҙаллы формалаштыра алған: вь-р-хъ (верх), го-р-дъ (город).

Дифтонгтар бер өнгә әйләнгән: тартынҡы алдында торған һәм һүҙ һуңында ai/oi ѣ-гә әйләнгән; — һүҙ һуңында ѣ/и; һуҙынҡылар алдында ижекһеҙ i, j тартынҡыһын булдырып, артабанғы һуҙынҡыға күскән. Шунан боронғо рус телендә һүҙ эсе сиратлашыуы аj/оj — ѣ килеп сыҡҡан: поѭ — пѣти; стоꙗти — стѣна, каꙗти — цѣна, краи (*krajъ) — крѣнъ; һүҙ эсе сиратлашыуына килтереп, ei дифтонгыһы — i-ға әйләнгән: сѣꙗти — сито, виѭ — вити.

Тартынҡылар алдында au/ou дифтонгтары у-ға әйләнгән, ә һуҙынҡылар алдында — ав/ов, ав-у, ов-у, ев-ю сиратлашыуҙары барлыҡҡа килгән: плавати — плути; слово — славити — слухъ; совати — сунути; куѥшь — ковати; клевати — клюнути; плюѥши — плевати.

Тартынҡыларҙың йомшарыу процестары эҙемтәләре

Б. э. I мең йыллығы уртаһында, праславян теленең һинд-европа теле системаһынан айырылған осорҙа, уның шышылдаҡ, йомшаҡ сонорлы, башҡа төрлө йомшаҡ фонемалары булмаған. Әммә праславян телен формалаштырған диалекттарҙа тартынҡыны йомшартыу тенденцияһы барлыҡҡа килгән — тимәк, ул боронғо рус телендә һөҙөмтә биргән. Праславян телендә тартынҡыларҙың йомшарыу процестары уның төрлө диалекттарында тигеҙ булмаған шарттарҙа барҙы һәм төрлө һөҙөмтәләргә килтерҙе.

Тарҡала барған һинд-европа телендә палаталләшеүҙең иң иртә процесы — сатемизация — *g’h, *g' и *k' һинд-европа лабиалләшмәгәндәренең славян-балтика, әрмән, албан, һинд-иран телдәрендә һыҙғырыусы өндәргә (сибилянты) үҙгәреүе тора. Праславяндар телендә *g’h, *g' > *z, *k' > *s. Сағыштыр: бор. рус. зьрно < *g’rn- лат. granum һәм нем. Korn; бор.рус. везти < *ŭeg’h- лат. veho (везу); бор.рус. сьрдьце < *k’rd- лат. cor, cordis һәм нем. Herz. Һинд-европа телендә *gw-*g', *gwh-*g’h, *kw-*k' сиратлашыуы булғанлыҡтан, боронғо рус телендә з-с парының парами г-к пары менән сиратлашыуы күҙәтелә. Бор.рус. парҙары: зьрно < *g’rn- — жьрновъ < *gwrn; съсати < *sŭk'- — сокъ < *sokw.

Праславян телендә формалашты һәм боронғо рус теленә, *s t, p, k алдынан *x-ға күсмәгәнлектән, түбәндәге сиратлашыу күҙәтелгән. Сағыштыр: бор.рус. парҙары: пъхати — пьстъ, затухати — тусклыи, вьрхъ — верста, пьрхати — пърскати. Шуның менән бергә тасуирланған үҙгәреш *s < *k'-ға ҡағылмаған, ике s-ның да был күсеү дәүеренә айырмалығын аңлата.

Праславян теленән боронғо рус теленә күскән үҙгәрештәр:

• j алдынан сонор r, l, n йомшарған, әуларҙы йомшартыусы j йотолған, юҡҡа сыҡҡан: *morjom > море, *dolja > доля, *konjos > конь.
• j алдынан ирен p, b, v, m тартынҡылары j менән ҡушылып, һөйәлгән l-ға әйләнгән һәм йомшарған. Боронғо рус телендә п-пл', б-бл', в-вл', м-мл' сиратлашыуына килтергән: капати — каплꙗ, грабити — граблѭ, земныи — землꙗ, къровъ — къровлꙗ.

• j алдынан z, s, g, k, x өндәре шышылдаҡҡа әйләнгән һәм с-ш', г-ж', з-ж', к-ч', х-ш' сиратлашыуын биргән: *nosja > ноша, ләкин носити; *rogikos > рожок, ләкин рог; *gruzja > грыжа, ләкин грызти; *slougjom > слуга, ләкин служѭ, *sokjom > сок, ләкин сочѭ, *doucha > душа, ләкин духъ; *teishina > тишина, ләкин тихо; погрѫжати, гърло — жьрло, знак — значити.

Боронғо урыҫ теленә ҡарата әйтелгән сиратлашыуҙарҙың боронғо тел осоро мираҫы булып тороуы, ә боронғо урыҫ фонетикаһы ҡарашынан бер ниндәй фонетик процестар менән дә мотивлаштырылмауы, улар форма һәм һүҙ яһау сараһы булараҡ ҡулланыла.

Боронғо рус теленең фонетик үҙгәрештәре тарихы

Көнсығыш славян телдәренең яҡынса б.э. I мең йыллығы уртаһында айырымланыуы процесында барлыҡҡа килгән боронғо рус теленең фонетик системаһы, фаразланыуынса, артабан да үҙгәргән:

• асыҡ ижек законы тәьҫирендә;
• тартынҡыларҙың артабан палаталләшеүенә бәйле;
• һуҙынҡылар һәм тартынҡыларҙың лабиалләшеүе үҫеүенә бәйле;
• һуҙынҡылар оҙонлоғо айырмаһының тамам юғалыуы тәьҫирендә.

Праславян телендә j алдындағы d, t өндәренең йомшарыуы (йотация)

Боронғо урыҫ теле һүрәтләнгән үҙгәрештәр шышылдаҡ аффрикаталар биргән: dj > д’ж', tj > ч. Боронғо урыҫ теленең хәҙерге урыҫ телен барлыҡҡа килтергән диалектында д’ж' > ж' ябайлаштырылған диалектында, украин һәм белорус телдәрендә дж аффикатаһы һаҡланған. Шуға оҡшаш осраҡтарҙа д-д’ж' (ж'), т-ч; бор.рус. садъ — сажа < *sadja, свѣтъ — свѣча < *světja, крѫтити — крѫча < *krontja сиратлашыуы күҙәтелә. Ә украин телендә — саджа, посаджу.

Көньяҡ һәм көнбайыш славяндарҙа шул уҡ процесс һөҙөмтәһе башҡараҡ. Көньяҡ славяндарҙың бер өлөшөндә: dj > ж’д', tj > ш’т'; иҫке славян насаждати, свѣшта формалашҡан. Көнбайыш славяндарҙа һыҙғырыусы аффрикаталар: dj > d’z', tj > c'; поляк sadza, świeca.

Яҙма осоронда фонетик системаның үҙгәреүе

Яҙмаға тиклемге осорҙоң фонетик үҙгәрештәре йыйылмаһы шундай булған, боронғо урыҫ теленең фонетик системаһы праславян теленән бүленгән осорҙағынан айырылып торған. Тасуирланған процестар уның төрлө диалекттарында төрлөсә барыуы арҡаһында, яҙма осоро башланғанда боронғо урыҫ теленең айырылыуы асығыраҡ була барған. Был процестың башы иң иртә яҙма сығанаҡтарҙа (йәғни редукцияланғандарҙың түбәнәйеүе) күренә. Артабанғы үҙгәрештәрҙә киләсәк рус, украин һәм белорус телдәренең һөйләштәренең айырылыуы шул тиклем дәүмәлгә күтәрелә, XVI—XVII быуаттарҙа был төркөмдәр, туғандаш телд булһалар ҙа, башҡа телдәр сифаттарына эйә була.

Морфологияһы

Боронғо рус теле хәҙерге көнсығыш славян телдәренән өн төҙөлөшө буйынса ғына түгел, грамматик система элементтары буйынса ла ныҡ айырыла.

Исем

Боронғо урыҫ телендә исемдәр ете килештә үҙгәргән (шулай уҡ үҙ аллы звательный килеш, предложный килеш урынына местный килеш), һәм ҡалған 5 килеш хәҙерге рус телендәге кеүек булған, һәм өс һанда: берлек, күплек һәм икеле һандарында (дъва стола, дъвѣ рыбѣ, дъвѣ озёрѣ) үҙгәргән. Төп һыҙаттары боронғо рус яҙмаһы башына барып тоташҡан исемдең килеш менән үҙгәреү системаһы һинд-европа дәүерендә формалашҡан һәм тулыһынса тиерлек праславян теленән күскән. Праславян теленең иртә осоронда склонениеның һәр тибы исемдәрҙең боронғо һүҙ яһаусы суффиксы булған пар нигеҙенең һуңғы өнө менән билдәләнгән. Преславян телендә уларҙың сифатында *-ā (-jā), *-ŏ (-jŏ), *-ŭ, -ǐ, -ū ялғауҙары, шулай уҡ үҙ эсенә аҙаҡҡы тартынҡы — *-en, *-men, *-os (-es), *-ter, *-ent индергән һүҙьяһалыш суффикстары, артабан боронғо *-ū суффикслы (күпселек килеш формаларында *-ъv менән сиратлашыу баҫҡысында торған) исемдәр һүҙ үҙгәреш үҙенсәлектәре буйынса сығыш яһаған.

Боронғо урыҫ теленең тәүге яҙма ҡомартҡылары барлыҡҡа килгән дәүерҙә исемдең килеш менән үҙгәреү тибы составы түбәндәгесә ине:

Изге Яҙмаға нигеҙ һалынған бөгөлмәгә ҡатын-ҡыҙ нәҫеле ингән, улар: императрица берәмегенең тамам остары булған: ҡатын-ҡыҙ, ер, йән, апай-һеңле, һарыҡ; императрицала күбеһенең тамамланыуы булған — аҡһынғылар, ҡолдар; иҫкесә үлсәмдәр (хәбәр). Бындай төр битләүҙә йомшаҡлыҡ һәм һуңғыһының ҡатылығына ҡарап, йомшаҡ һәм ҡаты варианттар айырылған

1. *-ā (-jā) нигеҙле үҙгәртеүгә женский род исемдәре: берлектәге им. к. — -а (-ꙗ) ялғауҙары: жена, землꙗ, душа, сестра, овьца; күплек им.к. — -ыни: кънѧгыни, рабыни; мужской род берлек им.к. — -а (-ꙗ): староста, воевода, судьꙗ; -а (-ꙗ) ялғаулы берлек женский род им. к. йыйылма исемдәр: стража, братиꙗ, литва, мерꙗ. Нигеҙенең йомшаҡлығы йә ҡатылығына ҡарап, йомшаҡ һәм ҡаты варианттар айырылған.
2. *-ŏ (-jŏ) нигеҙле үҙгәртеүгә берлек им. к. -ъ, -ь, -и (<*jь) ялғаулы мужской род исемдәәре, шулай уҡ им.к. -о, -е ялғаулы средний род исемдәре ҡарай: городъ, вълкъ, ножь, конь, корабль, край, вои (воин), село, мѣсто, поле, вече, копне, учение. Был склонениела ла ялғауҙары йомшаҡ һәм ҡаты варианттар айырылған. Йомшаҡ тартынҡылы ялғауҙар йә *-jо (др.-рус. ножь) тәьҫирендә, йә өсөнсө палатализация һөҙөмтәһендә (бор.рус отьць, ѭньць, хърабрьць) барлыҡҡа килгән.
3. *-ŭ нигеҙле килеш менән үҙгәреү тибы яҙмаға тиклемге дәүерҙә үк юғала башлаған була һәм яҙма осоронда уның составына берлектә им. к. торған бер нисә -ъ ялғаулы мужской род һүҙ ингән: домъ, сынъ, медъ, полъ (половина), вьрхъ, волъ, долъ.
4. *-ĭ тип килеш менән үҙгәртеүгә -ъ ялғаулы берлек им.к. торған мужской һәм женский род исемдәр: гость, тьсть, зять, лось, рысь, локъть, путь, мышь, горесть. Был килеш менән үҙгәртеү (склонение) тибына праславян ярым йомшаҡлығы тәьҫирендә үҫешкән йомшаҡ нигеҙле мужской род исемдәре (-jŏ склонение тибы нигеҙендә боронғо йомшаҡ ялғауҙарҙан айырмалы рәүештә).
5. Тартынҡы нигеҙле килеш үҙгәрешенә:
   • *-en суффикслы мужской род һүҙҙәре: камы (камене), ремы (ремене), пламы (пламене), дьнь (суффикс менән ҡатмарлаштырылған формала ғына);
   • *-ter: мати (матере), дъчи (дъчере) суффикслы женский род һүҙҙәре
   • *-ъѵ суффиксы менән: свекры (свекръве), любы (любъве), моркы (моркъве);
   • *-еs/-оs суффиксы менән средний род һүҙҙәре: небо (небесе), слово (словесе), коло (колесе)
   • *-ent суффиксы менән > бор. рус. -ат, -ѧт: телѧ (телѧте), дѣтѧ (дѣтѧте)
   • *-men суффиксы менән > бор. рус. -мѧ: сѣмѧ (сѣмене), племѧ (племене), имѧ (имене).
   • берлек им.к. башҡа, бөтә килештәрҙә лә -ъв урынына -ы нигеҙле женский род исемдәре. Был типҡа ҡараған нигеҙ характеры һәм килеш ялғауы буйынса 5-се тип килеш үҙгәрешенә яҡын була, ләкин улар менән тулыһынса тап килмәй, шул арҡала ҡайһы бер ғалимдар уларҙы үҙ аллы, 6-сы, типҡа ҡарата.

Исемдәрҙең типтар буйынса килеш менән үҙгәреүе (склонение) (һыҙыҡ (прочерк) звательный килештең именительный килеш менән тап килеүен аңлата)

	1 тип			2 тип			3 тип			4 тип			5 тип			6 тип
	ед.ч.	дв.ч.	мн.ч.	ед.ч.	дв.ч.	мн.ч.	ед.ч.	дв.ч.	мн.ч.	ед.ч.	дв.ч.	мн.ч.	ед.ч.	дв.ч.	мн.ч.	ед.ч.	дв.ч.	мн.ч.
им.п.	рыб-а дол-ꙗ	рыб-ѣ дол-и	рыб-ы дол-ѣ	год-ъ окън-о кон-ь кра-и мор-е усили-ѥ	год-а окън-ѣ кон-ꙗ кра-ꙗ мор-и усили-и	год-и окн-а кон-и кра-и мор-ꙗ усили-ꙗ	верх-ъ	верх-ы	верх-ове	тат-ь плет-ь	тат-и плет-и	тат-ие, -ье плет-и	кам-ы чуд-о плем-ѧ роб-ѧ мат-и	камен-и чудес-ѣ, -и пламен-ѣ, -и робѧт-ѣ, -и матер-и	камен-е чудес-а пламен-а робѧт-а матер-е	бук-ы	букъв-и	букъв-е
рд.п.	рыб-ы дол-ѣ	рыб-ѫ дол-ѭ	рыб-ъ дол-ь	год-а окън-а кон-ꙗ кра-ꙗ мор-ꙗ усили-ꙗ	год-ѫ окън-ѫ кон-ѭ кра-ѭ мор-ѭ усили-ѭ	год-ъ окън-ъ кон-ь кра-и мор-ь усили-и	верх-у	верх-ову	верх-овъ	тат-и плет-и	тати-ѭ плети-ѭ	тати-и, -ьи плети-и, -ьи	камен-е чудес-е племен-е робѧт-е матер-е	камен-у чудес-у племен-у робѧт-у матер-у	камен-ъ чудес-ъ пламен-ъ робѧт-ъ матер-ъ	букъв-е	букъв-у	букъв-ъ
дт.п.	рыб-ѣ дол-и	рыб-ама дол-ꙗма	рыб-амъ дол-ꙗмъ	год-ѫ окън-ѫ кон-ѭ кра-ѭ мор-ѭ усили-ѭ	год-ома окън-ома кон-ема кра-ѥма мор-ема усили-ѥма	год-омъ окън-омъ кон-емъ кра-ѥмъ мор-емъ усили-ѥмъ	верх-ови	верх-ъма	верх-ъмъ	тат-и плет-и	тат-ьма плет-ьма	тат-ьмъ плет-ьмъ	камен-и чудес-и племен-и робѧт-и матер-и	камен-ьма чудес-ьма племен-ьма робѧт-ьма матер-ьма	камен-ьмъ чудес-ьмъ пламен-ьмъ робѧт-ьмъ матер-ьмъ	букъв-и	букъв-ама	букъв-амъ, -ъмъ
вн.п.	рыб-ѫ дол-ѭ	рыб-ѣ дол-и	рыб-ы дол-ѣ	год-ъ окън-о кон-ь, -ꙗ кра-и мор-е усили-ѥ	года окънѣ конꙗ краꙗ мори усилии	год-ы окън-а кон-ѣ кра-ѣ мор-ꙗ усили-ꙗ	верх-ъ	верх-ы	верх-ы	тат-ь, -ꙗ плет-ь	тат-и плет-и	тат-и плет-и	камен-ь чуд-о плем-ѧ роб-ѧ матер-ь	камен-и чудес-ѣ, -и пламен-ѣ, -и робѧт-ѣ, -и матери	камен-и чудес-а пламен-а робѧт-а матер-и	букъв-ъ	букъвии	букъв-и
тв.п.	рыб-оѭ дол-еѭ	рыб-ама дол-ꙗма	рыб-ами дол-ꙗми	год-ъмь окън-ъмь кон-емь кра-имь мор-ьмь усили-имь	год-ома окън-ома кон-ема кра-ѥма мор-ема усили-ѥма	год-ы окън-ы кон-и кра-и мор-и усили-и	верх-ъ, -ь	верх-ъма	верх-ъми	тат-ьмь плет-иѭ	тат-ьма плет-ьма	тат-ьми плет-ьми	камен-ьмъ чудес-ьмъ племен-ьмъ робѧт-ьмъ матер-иѭ	камен-ьма чудес-ьма племен-ьма робѧт-ьма матер-ьма	камен-ьми чудес-ы пламен-ы робѧт-ы матер-ьми	букъв-иѭ	букъв-ама	букъв-ами, -ъми
мс.п.	рыб-ѣ дол-и	рыб-ѫ дол-ѭ	рыб-ахъ дол-ꙗхъ	год-ѣ окън-ѣ кон-и кра-и мор-и усили-и	годѫ окънѫ конѭ краѭ морѭ усилиѭ	годѣхъ окънѣхъ конихъ краихъ морихъ усилиихъ	верх-у	верх-ову	верх-ъхъ	тат-и плет-и	тат-иѭ плет-иѭ	тат-ьхъ плет-ьхъ	камен-е чудес-е племен-е робѧт-е матер-е	камен-у чудес-у племен-у робѧт-у матер-у	камен-ьхъ чудес-ьхъ пламен-ьхъ робѧт-ьхъ матер-ьхъ	букъв-е	букъв-у	букъв-ахъ
зв.п.	рыб-о дол-е	- -	- -	год-е - кон-ѭ кра-ѭ - -	- - - - - -	- - - - - -	верх-у	-	-	тат-и плет-и	- -	- -	- - - - -	- - - - -	- - - - -	-	-	-
	ед.ч.	дв.ч.	мн.ч.	ед.ч.	дв.ч.	мн.ч.	ед.ч.	дв.ч.	мн.ч.	ед.ч.	дв.ч.	мн.ч.	ед.ч.	дв.ч.	мн.ч.	ед.ч.	дв.ч.	мн.ч.
	1 тип			2 тип			3 тип			4 тип			5 тип			6 тип

Боронғо рус осоро аҙағына килеш менән үҙгәртеүҙең был системаһы емерелә. Хәҙерге әҙәби рус телендә 3 продуктив склонение тибы бар. Мужской род боронғо рус исемдәрен килеш менән үҙгәртеүҙә йәнле (одушевлённые) һәм йәнһеҙ (неодушевлённые) исемдәргә бүлеү булмаған. Икеһе лә бер төрлө үҙгәргән: винительный килеш именительный килеш менән тап килгән (йәғни чьловѣкъ видить конь).

Алмаш

Боронғо рус телендә башланғыс этапта алмаш һүҙ төркөмө ярлы булған, һәм артабан әүҙем үҫешкән.

Зат алмаштары

Праһинд-европа осорондағы кеүек, боронғо рус телендә махсус 3-сө зат алмашы булмаған. Күрһәтеү алмаштары уның ролен үтәгән: и, ꙗ, ѥ (мужской, женский һәм средний родтарға ярашлы). Возвратный алмашы берлек им.к., шулай уҡ икеле һанына һәм күплеккә эйә булмаған. Зат һәм ҡайтарыу алмаштар күрһәтелгән ҡағиҙә буйынса үҙгәргән:

Зат һәм ҡайтарыу алмаштарын килеш менән үҙгәртеү

	берлек				икелек				күплек
	1-е л	2-е л	3-е л	возвр.	1-е л	2-е л	3-е л	возвр.	1-е л	2-е л	3-е л	возвр.
им.п.	ꙗзъ	ты	-	-	вѣ	ва	-	-	мы	вы	-	-
рд.п.	мене	тебе	-	себе	наѭ	ваѭ	-	-	насъ	васъ	-	-
дт.п.	мънѣ, ми	тобѣ, ти	-	собѣ, си	нама	вама	-	-	намъ, ны	вамъ, вы	-	-
вн.п.	мене, мѧ	тебе, тѧ	-	себе, сѧ	на	ва	-	-	насъ, ны	васъ, вы	-	-
тв.п.	мъноѭ	тобоѭ	-	собоѭ	нама	вама	-	-	нами	вами	-	-
мс.п.	мънѣ	тобѣ	-	собѣ	наѭ	ваѭ	-	-	насъ	васъ	-	-

.

Сифат

Боронғо рус телендә сифаттар род, һан һәм килеш менән үҙгәргән. Өс — төп, сағыштырыу һәм артыҡлыҡ дәрәжәләренә эйә булған. Мәғәнәһе һәм грамматик билдәләре буйынса төп (новъ, тихъ), шартлы (дръвянъ, каменъ) һәм эйәлек-притяжательные (отрочь, Боꙗнь, Мьстишинь) бар.

Төп дәрәжә: тулы сифат

Бороғо рус телендә тулы сифаттар род һәм аҙаҡҡы нигеҙ ялғауының ҡаты-йомшаҡ булыуына бәйле.

Тулы сифаттарҙы килеш менән үҙгәртеү нигеҙҙәр миҫалында: стар- (ҡаты тип) һәм син- (йомшаҡ тип)

	ед.ч.			дв.ч.			мн.ч.
	м.р.	ср.р.	ж.р.	м.р.	ср.р.	ж.р.	м.р.	ср.р.	ж.р.
им.п.	старыи синии	староѥ синеѥ	стараꙗ синꙗꙗ	стараꙗ синꙗꙗ	старѣи синии		старии синии	стараꙗ синꙗꙗ	старыѣ синѣѣ
рд.п.	старого синего	старого синего	староѣ, старыѣ синеѣ	старѫѭ синѭѭ			старыхъ, старыихъ синихъ, синииъ
дт.п.	старому синему	старому синему	старои, старѣи синеи	старыма, старыима синима, синиима			старымъ, старыимъ синимъ, синиимъ
вн.п.	старыи, старого синеи, синего	староѥ синеѥ	старѫѭ синѭѭ	стараꙗ синꙗꙗ	старѣи синии		старыѣ синѣѣ	стараꙗ синꙗꙗ	старыѣ синѣѣ
тв.п.	старымь, старыимь синимь, синиимь	старымь, старыимь синимь, синиимь	староѭ синеѭ	старыма, старыима синима, синиима			старыми, старыими синими, синиими
мс.п.	старомъ, старѣмъ синемъ	старомъ, старѣмъ синемъ	старои, старѣи синеи	старѫѭ синѭѭ			старыхъ, старыихъ синихъ, синиихъ

Сағыштырыу дәрәжәһе

Ҡыҫҡа һәм тулы сифаттарҙы сағыштырыу дәрәжәһендә килеш менән үҙгәртеү

	ед.ч.			дв.ч.			мн.ч.
	м.р.	ср.р.	ж.р.	м.р.	ср.р.	ж.р.	м.р.	ср.р.	ж.р.
им.п.	нов-ѣи, хуж-ии (-ьи) нов-ѣиш-ии	нов-ѣе, хуж-е нов-ѣиш-	нов-ѣиш-и, хужыи-и нов-ѣиш-иꙗ	нов-ѣиш-а (-ꙗ) нов-ѣиш-аꙗ (-ꙗꙗ)	нов-ѣиш-и нов-ѣиш-ии		нов-ѣиш-е нов-ѣиш-еи	нов-ѣиш-а (-ꙗ) нов-ѣиш-аꙗ (-ꙗꙗ)	нов-ѣиш-ѣ нов-ѣиш-ѣѣ
рд.п.	нов-ѣиш-а (-ꙗ) нов-ѣиш-его		нов-ѣиш-ѣ нов-ѣиш-еѣ	нов-ѣиш-ѭ (-ѫ) нов-ѣиш-ѭѭ (-ѫѭ)			нов-ѣиш-ь нов-ѣиш-ихъ (-иихъ)		нов-ѣиш-ь нов-ѣиш-ихъ (-иихъ)
дт.п.	нов-ѣиш-ѭ (-ѫ) нов-ѣиш-ему		нов-ѣиш-и нов-ѣиш-еи	нов-ѣиш-ема нов-ѣиш-има (-иима)	нов-ѣиш-ема (-ꙗма) нов-ѣиш-има (-иима)		нов-ѣиш-емъ нов-ѣиш-имъ (-иимъ)		нов-ѣиш-амъ нов-ѣиш-имъ (-иимъ)
вн.п.	нов-ѣиш-ь (-а, -ꙗ) нов-ѣиш-ии (-его)	нов-ѣиш-е нов-ѣиш-ее	нов-ѣиш-ѭ нов-ѣиш-ѭ	нов-ѣиш-а (-ꙗ) нов-ѣиш-аꙗ (-ꙗꙗ)	нов-ѣиш-и нов-ѣиш-ии		нов-ѣиш-ѣ нов-ѣиш-	нов-ѣиш- нов-ѣиш-	нов-ѣиш-ѣ нов-ѣиш-ѣѣ
тв.п.	нов-ѣиш-ьмь нов-ѣиш-имь		нов-ѣиш-еѭ нов-ѣиш-еѭ	нов-ѣиш-ема нов-ѣиш-има (-иима)	нов-ѣиш-ема (-ꙗма) нов-ѣиш-има (-иима)		нов-ѣиш-и нов-ѣиш-ими (-иими)		нов-ѣиш-ами нов-ѣиш-ими (-иими)
мс.п.	нов-ѣиш-и нов-ѣиш-емь		нов-ѣиш-и нов-ѣиш-еи	нов-ѣиш-ѭ (-ѫ) нов-ѣиш-ѭѭ (-ѫѭ)			нов-ѣиш-ихъ нов-ѣиш-ихъ (-иихъ)		нов-ѣиш-ахъ нов-ѣиш-ихъ (-иихъ)

Артыҡлыҡ дәрәжәһе

Боронғо рус телендә артыҡлыҡ дәрәжәһе төп һәм сағыштырыу дәрәжәләренән төрлө всул ярҙамында барлыҡҡа килгән. Йәнле телмәрҙә махсус ярҙамсы һүҙҙәр өҫтәлгән (мәҫәлән, вельми): бысть вода велика вельми (Новгород беренсе йылъяҙмаһы). Китап телмәрендә приставкалар ҡулланылған: наи- (наилучьшеи), прѣ- (прѣпростъ).

Һандар

Боронғо рус телендә һан үҙ аллы һүҙ төркөмө булып һаналмаған. Үҙенсәлегенә ҡарап, улар йә исемгә, йә сифатҡа ҡараған.

Рәт һандары формаһы һәм ҡулланышы буйынса сифат булған: пьрва, сема, шесто — ҡыҫҡа формала; пьрвыи, седмаꙗ, състое — тулы формала.

1, 2, 3, 4 тигән мәғәнәгә эйә иҫәп (количественные) һандары ҡыҫҡа сифаттарға яҡын торған һәм үҙҙәре ҡараған исем менән род, һан һәм килештә ярашҡан.

• 11-ҙән алып 19-ға тиклемге һандар одинъ на десѧте, йәғни «десять и единица сверх» принцибы буйынса төҙөлгән. Артабан десѧте -дцать булып ябайлашҡан һәм һүҙбәйләнеш бер һүҙ булып ҡушылған.
• бер нисә берәмек, тиҫтә һәм йөҙ йәки уларҙың яртыһын барлыҡҡа килтергән һандар түбәндәгесә яһалған: три и полъ четверта — өс ярым; одинъ и полъ вътора десѧте — ун биш. Әммә бындай ойоштормаларҙы, тотош берәмек, тиҫтә һәм йөҙҙө төшөрөп ҡалдырып, ябайлаштырғандар: полъ втора — бер ярым йәки полъ третьѧ десѧте — егерме биш.

Глагол

Ҡылым, исем һымаҡ, икеле һанына эйә булған, әммә ул иртә юҡҡка сыҡҡан: туҙға яҙылған грамоталарҙа һуңғы миҫал XIII быуатҡа ҡарай. Ҡылым инфинитивы -ти йә -чи тамамлана; супин ялғауы — -тъ. Деепричастие булмаған.

Хәбәр һөйкәлеше

Хәҙерге рус телендәге кеүек, хәбәр һөйкәлеше хәҙерге, киләсәк һәм үткән заманға эйә булған.

Хәҙерге заман

Ҡылымдарҙың хәҙерге һәм ябай киләсәк замандарҙа үҙгәреше

	I класс ити, нести			II класс стати, двинути			III класс знати, писати			IV класс велѣти, любити			V класс быти, дати
	ед. ч.	дв. ч.	мн. ч.	ед. ч.	дв. ч.	мн. ч.	ед. ч.	дв. ч.	мн. ч.	ед. ч.	дв. ч.	мн. ч.	ед. ч.	дв. ч.	мн. ч.
1 л.	ид-ѫ нес-ѫ	ид-е-вѣ нес-е-вѣ	ид-е-мъ нес-е-мъ	ста-н-ѫ дви-н-ѫ	ста-н-е-вѣ дви-н-е-вѣ	ста-н-е-мъ дви-н-е-мъ	зна-ѭ пиш-ѫ	зна-ѥ-вѣ пиш-е-вѣ	зна-ѥ-мъ пиш-е-мъ	вел-ѭ любл-ѭ	вел-и-вѣ люб-и-вѣ	вел-и-мъ люб-и-мъ	ѥс-мь да-мь	ѥс-вѣ да-вѣ	ѥс-мъ да-мъ
2 л.	ид-е-ши нес-е-ши	ид-е-та нес-е-та	ид-е-те нес-е-те	ста-н-е-ши дви-н-е-ши	ста-н-е-та дви-н-е-та	ста-н-е-те дви-н-е-те	зна-ѥ-ши пиш-е-ши	зна-ѥ-та пиш-е-та	зна-ѥ-те пиш-е-те	вел-и-ши люб-и-ши	вел-и-та люб-и-та	вел-и-те люб-и-те	ѥс-и дас-и	ѥс-та дас-та	ѥс-те дас-те
3 л.	ид-е-ть нес-е-ть		ид-ѫ-ть нес-ѫ-ть	ста-н-е-ть дви-н-е-ть		ста-н-ѫ-ть дви-н-е-ть	зна-ѥ-ть пиш-е-ть		зна-ѭ-ть пиш-ѫ-ть	вел-и-ть люб-и-ть		вел-ѧ-ть люб-ѧ-ть	ѥс-ть дас-ть		с-ѫть дад-ѧть

Киләсәк замандар

Киләсәк заман ҡылымының боронғо рус һәм хәҙерге рус телдәрендә үҙгәрешен сағыштырыу

	Боронғо рус теле		Хәҙерге рус теле
Заман	Сложное будущее	Преждебудущее	Будущее сложное	Будущее простое
	берлектә
1 зат (ꙗзъ)	имамь купити	буду купилъ	буду покупать	куплю
2 зат (ты)	имаши купити	будеши купилъ	будешь покупать	купишь
3 зат (и, ꙗ, є)	имать купити	будеть купилъ	будет покупать	купитъ
	икелек һанда
1 зат (вѣ)	имавѣ купити	будевѣ купила	—	—
2 зат (ва)	имата купити	будета купила	—	—
3 зат (ꙗ, и, и)	имата купити	будета купила	—	—
	күплектә
1 зат (мы)	имамъ купити	будемъ купили	будем покупать	купимъ
2 зат (вы)	имате купити	будете купили	будете покупать	купите
3 зат (и, ꙗ, ꙗ)	имуть купити	будуть купили	будут покупать	купят

Үткән замандар

Боронғо рус телендә үҫешкән үткән заман системаһы менән айырылған. Дүрт үткән заман: ике ябай (аорист һәм имперфект) һәм ике ҡатмарлы (перфект һәм плюсквамперфекттың өс варианты).

Боронғо рус телендә ябай үткән замандар системаһы

	Аорист образуется добавлением суффикса -с- или его вариантов -х-, -ш-			Имперфект образуется добавлением суффикса -ѣах- > -ѧх- или его варантов -ѣаш- > -ѧш-(перед е), -ѣас- > -ѧс-(перед т)
	ед. ч.	дв. ч.	мн. ч.	ед. ч.	дв. ч.	мн. ч.
1 л.	зъва-хъ плет-охъ	зъва-ховѣ плет-о-ховѣ	зъва-хомъ плет-о-хомъ	плет-ѧх-ъ	плет-ѧх-овѣ	плет-ѧх-омъ
2 л.	зъва плет-е	зъва-ста плет-о-ста	зъва-сте плет-о-сте	плет-ѧш-е	плет-ѧс-та (-ѧш-ета)	плет-ѧс-те(-ѧш-ете)
3 л.	зъва плет-е		зъва-шѧ плет-о-шѧ	плет-ѧш-е (-ѧш-еть)		плет-ѧх-ѫ (-ѧх-ѫть)

Аорист билдәһеҙ ғәмәлде аңлатҡан. Артабан аорист камил ғәмәлде күрһәткән: «пъридоша ꙗзыци незнаеми… въписахомъ о нихъ». Глагол Быти ҡылымы аористта ике вариантта: бы- һәм бѣ-, берлектәге 3-сө затта икенсел ялғау -сть ҡулланылған: бысть.

Имперфект яйлап камил булмаған ғәмәлде аңлатҡан: «Не хожаше зѧть по невѣсту, но приводѧху вечеръ» (Повесть временных лет) = «не ходил зять за невестой, но её приводили вечером». Шулай уҡ: вари-ти, кры-ти, съхнѫ-ти, коло-ти, умере-ти.

Перфект һөйләгән ваҡытта актуаллеген һаҡлаған ғәмәлде аңлатҡан. Кәрәкле һанда һәм затта торған ярҙамсы ѥсмь -лъ ялғаулы ҡыҫҡа сифат ҡылым (причастие) ҡушылған. «Кънѧже сдумал ѥси на свѧтую Софьѭ» (перфект «ты есть тот, который вздумал» тигәнде; «ꙗзъ, кънѧзь Андрѣи Василевичь, пожаловалъ ѥсмь» фразаһында «являюсь лицом пожалованным» тигәнде аңлата.

Плюсквамперфект башҡа үткән заманда башҡарылған ғәмәлгә тиклем булған ғәмәлде аңлатҡан. Төп ҡылымға имперфектта быти ярҙамсы ҡылымын, аориста (бѣ- нигеҙе менән), префектта тейешле родта һәм һанда -лъ ялғаулы сифат ҡылымы ҡуйып ҡулланылған. Фраза «А што былъ ѥси възѧлъ подо мноѭ Ржову, буда со мноѭ не в лѭбви, и ꙗзъ тобѣ перепросилъ» «а Ржеву, которую ты у меня отнял, будучи со мной во вражде, я у тебя снова выпросил» тигәнде аңлата.

Бойороҡ һөйкәлеше

Бойороҡ һөйкәлеше формаларының яһалыуы

	… тематических глаголов с твёрдым гласным на конце основы			… тематических глаголов с мягким гласным на конце основы			… атематических глаголов
	ед. ч.	дв. ч.	мн. ч.	ед. ч.	дв. ч.	мн. ч.	ед. ч.	дв. ч.	мн. ч.
1 л.	-	бер-ѣ-вѣ	бер-ѣ-мъ	-	пиш-и-вѣ	пиш-и-мъ	-	дад-и-вѣ	дад-и-мъ
2 л.	бер-и	бер-ѣ-та	бер-ѣ-те	пиш-и	пиш-и-та	пиш-и-те	дажь (< *dad-jь)	дад-и-та	дад-и-те
3 л.	бер-и	-	-	пиш-и	-	-	дажь (< *dad-jь)	-	-

«а Богъ буди за тѣмь» (Мстиславская грамота) — «а Бог пусть будет за тем».

Шарт (сослагательное) һөйкәлеше

«А быхъ не сълала к нему слезъ» — «а я бы не слала к нему слёз».

Инфинитив

Һөйкәлешкә, заманға, затҡа ҡарамаған ғәмәлде аңлатҡан. Нигеҙгә -ти, -чи суффикстарын ялғап яһалған: нес-ти, брес-ти; печи < *pektei, стеречи < *steregti.

Супин

Башҡа ҡылыым атаған ғәмәлдең маҡсатын аңлатҡан: нес-ть, брес-ть. «Прислаша сѧ ко кънѧзѭ Андреѭ Романъ съ братьѥѭ своѥѭ просѧще Роману Ростиславичѫ Кыѣва кънѧжитъ» — «Прибыли к князю Андрею Роман и его братья и просят Киев, чтобы в нём Роману Ростиславичу княжить».

Сифат ҡылым (причастная) формаһы

Ҡылым нигеҙҙәренән причасие формаларын булдырыу ысулдары

	нестрадательные	страдательные
наст. вр.	От основ тематических глаголов 1-го спряжения - суффиксом -ѫч-: кол'-ѫч-и, нес-ѫч-и; От основ тематических глаголов 2-го спряжения - суффиксом -ѧч-: сѣд-ѧч-и, тѫж-ѧч-и;	От основ тематических глаголов 1-го спряжения на твёрдый согласный — суффиксом -ом-: нес-ом-ъ От основ тематических глаголов 1-го спряжения на мягкий согласный — суффиксом -ем-: зна-ем-ъ От основ тематических глаголов 2-го спряжения — суффиксом -им-: люб-им-ъ
прош. вр.	От основ, оканчивавшихся на гласный - суффиксом -въш-: коло-въш-и, люби-въш-и; От основ, оканчивавшихся на согласный - суффиксом -ъш-: нес-ъш-и; От любых основ — суффиксом -л (формы косвенных падежей неизвестны): коло-л-а, люби-л-а, нес-л-а;	От любых основ — суффиксом -н- (-ен-), -т-: узна-н-ъ, принес-ен-ъ, съкош-ен-ъ

Әҙәбиәт

• Соболевский А. И. Очерки из истории русского языка. — Киев, 1884.
• Соболевский А. И. Труды по истории русского языка. — М., 2004—2006. — Т. 1—2.
• Шахматов А. А. Очерк древнейшего периода истории русского языка. — Пг., 1915. М., 2002.
• Шахматов А. А. Историческая морфология русского языка. — М., 1957.
• Дурново Н. Н. Избранные работы по истории русского языка. — М., 2000 (работы 1920-х гг.).
• Елизаровский И. А. Русский язык XI—XVII веков. — Архангельск, 1935. — 108 с.
• Kiparsky V. Russische historische Grammatik. Bd. 1-3. Heidelberg, 1963—1975.
• Борковский В. И., Кузнецов П. С. Историческая грамматика русского языка. — М., 1965.
• Дурново Н. Н. Введение в историю русского языка. — М., 1969.
• Русинов Н. Д. Древнерусский язык. Учеб. пособие для студентов филолог. и истор. специальностей ун-тов и пед. ин-тов (рус.). — М.: Высшая школа, 1977. — 207 с. — 30 000 экз.
• Issatschenko A. Geschichte der russischen Sprache. Bd. 1, Heidelberg, 1980;
• Историческая грамматика русского языка. Морфология. Глагол. — М., 1982.
• Николаев С. Л. Раннее диалектное членение и внешние связи восточнославянских диалектов // Вопросы языкознания. — 1994. — № 3.
• Древнерусская грамматика XII—XIII вв. — М., 1995.
• Горшкова К. В., Хабургаев Г. А. Историческая грамматика русского языка. — 2 изд. — М., 1997.
• Камчатнов А. М. О семантическом словаре древнерусского языка // Древняя Русь. Вопросы медиевистики. — 2000. № 1. — С. 62—65.
• Историческая грамматика древнерусского языка / Под ред. В. Б. Крысько. — М., 2000—2006—. — Т. 1—4—;
• Улуханов И. С. О языке Древней Руси. — М. : Азбуковник, 2002. — 192 с.
• Успенский Б. А. История русского литературного языка (XI—XVII вв.). — 3 изд. — М., 2002;
• Винокур Т. Г. Древнерусский язык. — М. : Лабиринт, 2004. — 112 с.
• Зализняк А. А. Древненовгородский диалект. — 2 изд. — М., 2004.
• Колесов В. В. История русского языка. — М. : Академия, 2005. — 672 с.
• Хабургаев Г. А. Древнерусский язык // Языки мира. Славянские языки / ред. колл. А. М. Молдован, С. С. Скорвид, А. А. Кибрик и др. — М.: Academia, 2005. — С. 418—437. — 656 с.
• Филин Ф. П. Происхождение русского, украинского и белорусского языков. — 2-е изд. — М.: КомКнига, 2006. — 656 с. — ISBN 5-484-00518-3. — ISBN 978-5-484-00518-5.
• Федотов В. В. Рцы слово твердо : хрестоматия по принципам публикации и перевода древнерусских текстов в первых научных изданиях кон. XIX — нач. ХХ вв. — М. : Спутник+, 2012. — 126 с. : илл. — ISBN 978-5-9973-2031-7

Һүҙлектәр

• Срезневский И. И. Материалы для словаря древнерусского языка по письменным памятникам. — СПб., 1890—1912 ; М., 1892—1912. — Т. 1—3 и Дополнения. ; репринтное издание: М., 1989 ; М., 2003 ; электронное pdf издание: Том 1, Том 2, Том 3;
• Словарь русского языка XI—XVII вв. — М., 1975—2006—. — Вып. 1—27—;
• Словарь древнерусского языка (XI—XIV вв.). — М., 1988—2004—. — Т. 1—7—.

Һылтанмалар

• Главная страница  (билдәһеҙ). Википедия на древнерусском языке в инкубаторе Викимедиа.