Киев Русе

Википедия — ирекле энциклопедия мәғлүмәте
Киев Русе
ru/Киевская Русь
Древнерусское государство
Древняя Русь
рѹсьскаѧ землѧ

Баш ҡала

Новгород (862—882),
Киев (882—1240)

Эре ҡалалары

Киев, Новгород, Чернигов, Переяславль, Полоцк, Туров, Владимир-Волынский, Смоленск, Псков, Новгород-Северский, Перемышль, Теребовль, Галич, Ростов, Суздаль, Владимир-на-Клязьме, Муром, Рязань

Телдәр

древнерусский (разговорный, деловой, язык государственного управления, права),
древнерусский извод церковнославянского (язык книжной культуры)[1][2]

Аҡса берәмеге

куна, гривна, ногата

Майҙаны

ок. 1 330 000 км² (к 1000 году)[3]

Халҡы

5,4 млн чел. (1000)[4]

Идара итеү формаһы

Иртә феодаль монархия

Династия

Рюриковичтар

Преемственность

← Көнсығыш славяндарҙың ҡәбилә союзы

Рус кенәзлектәре →

 Киев Русе Викимилектә
Киев Русе
Боронғо Русь дәүләте
Боронғо Русь
рѹсьскаѧ землѧ

Баш ҡала

Новгород (862—882),
Киев (882—1240)

Эре ҡалалары

Киев, Новгород, Чернигов, Переяславль, Полоцк, Туров, Владимир-Волынский, Смоленск, Псков, Новгород-Северский, Перемышль, Теребовль, Галич, Ростов, Суздаль, Владимир-на-Клязьме, Муром, Рязань

Телдәр

древнерусский (разговорный, деловой, язык государственного управления, права),
древнерусский извод церковнославянского (язык книжной культуры)[1][2]

Аҡса берәмеге

куна, гривна, ногата

Майҙаны

ок. 1 330 000 км² (к 1000 году)[3]

Халҡы

5,4 млн кеше. (1000)[4]

Идара итеү формаһы

Иртә феодаль монархия

Династия

Рюриковичтар

Преемственность

← Көнсығыш славяндарҙың ҡәбилә союзы

Рус кенәзлектәре →

 Киев Русе Викимилектә

Ки́ев Русе, йәки Боронғо Рус дәүләте, йәки Боронғо Русь (бор.-урыҫ. һәм Ҡалып:Lang-chu[Комм 1], грек. Ῥωσία[Комм 2], лат. Russia, Rossia, Рутения[Комм 3][Комм 4], др.-сканд. Garðar, позже Garðaríki[Комм 5]) — IX быуатта бер нисә көнсығыш славян[Комм 6] һәм фин-уғыр[Комм 7] ҡәбиләләрен Рюрикович кенәз династияһы власы аҫтында берләштереү һөҙөмтәһендә формалашҡан Көнсығыш Европа урта быуат дәүләте.

Киев Русе үҙенең юғары үҫеше ваҡытында көньяҡта Тамань ярымутрауы, көнбайышта Днестр һәм Висла үренә, төньяҡта Төньяҡ Двина үренә һәм көнсығышта Волга ҡушылдыҡтарына тиклем территорияларҙы биләй. XII быуат урталарында феодаль тарҡаулыҡ хәленә килә һәм ысынбарлыҡта Рюриковичтар династияһының төрлө тармаҡтары идара иткән тиҫтә ярым кенәзлектәргә тарҡала. Яңы көс үҙәктәре файҙаһына йоғонтоһон юғалтҡан Киев монгол ябырылыуына (1237—1240) тиклем формаль рәүештә Рустең төп «баш ҡалаһы» тип һаналған, ә Киев кенәзлеге рус кенәздәренең коллектив биләмәһендә ҡала. Этномәҙәни үҙәк булараҡ, сәйәси дезинтеграциянан һуң да Русь йәшәүен дауам итә, һәм был артабан рус ерҙәренең берләшеүе[5] процесында мөһим роль уйнай.

Исеме[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Дәүләт исеменең төрлө дәүер әҙәбиәтендә — «Боронғо Русь дәүләте», «Боронғо Русь», «Киев Русе», «Киев дәүләте» тип өҫтөнлөк алған бер нисә тарихнамәһе бар.

«Боронғо Русь» билдәләмәһе боронғолоҡто һәм Урта быуаттарҙы Көнбайыш һәм Үҙәк Европа тарихнамәһендә дөйөм ҡабул ителгән һәм уға ярашлы, боронғолоҡ традицион антик мәҙәниәт һүнеүгә, б. э. т. 1-се мең йыллыҡ уртаһына тамамлана, тигән мәғәнә менән бәйле түгел. Ғәҙәттә Рускә ҡарата боронғо тип монголғаса йәғни IX—XIII быуат уртаһы осоро ҡулланыла.

«Киев Русе» термины, үҙенең ҡулланыу тарихында ҙур эволюция үтеп, XIX быуаттың тәүге яртыһында барлыҡҡа килгән[6],. Уны тәүгеләрҙән беренсе булып М. А. Максимович үҙенең «Рус ере ҡайҙан килә» (1837) тигән хеҙмәтендә «Червонная Русь», «Суздальская Русь» һ. б.һүҙбәйләнештәре менән бер рәттән Киев кенәзлеген тар географик мәғәнәлә билдәләү маҡсатында ғына ҡулланған. Терминды ошо уҡ мәғәнәлә С. М. Соловьёв («Киев Русе», «Русь Черниговская», «Русь Ростовская или Суздальская»)[7], Костомаров һәм Д. Иловайский ҡулланған. XIX быуаттың икенсе яртыһында термин өҫтәмә, хронологик — рус тарихы һәм дәүләтселеге стадияһын үлсәү берәмеге булараҡ ҡулланылды. Был осраҡта, ғәҙәттә, революцияға тиклемге осорҙаынды тарихнамәлә алынғанса, Русь баш ҡалаһының Киевтан Владимирға күсереүеүе йәки 1169 йыл менән тамамлана[Комм 8]. В.Ключевская был терминды, ҡайһы берҙә тар географик һәм хронологик сиктәрҙе берләштереп һәм "Боронғо Киев Русе"н менән "Үрге Волга Яңы Русе"нән айырып, ҡай саҡта шуға ярашлы осор Русенең бөтә ерҙәрен күҙ уңында тотоп[Комм 9], системалы рәүештә түгел, һирәк ҡулланған. С.Ф.Платонов, А.Е.Пресняков һ. б. XX быуат башы авторҙарында термин дәүләт- сәйәсәт мәғәнәһендә Киев көнсығыш славяндарҙың уртаҡ сәйәси үҙәге булған осорҙа бөтә көнсығыш славяндарының дәүләте атамаһы булараҡ ҡулланылған. Шул ваҡыттың украин милләтсе тарихнамәһендә «Киев Русе» тигән аныҡлаусы термин айырыуса популяр булмаған, сөнки Русь тарихында башҡа үҙәктәр һәм осорҙар барлығын күҙ уңында тотҡан. Украин тарихи мәктәбенә нигеҙ һалыусы М.С. Грушевский уны файҙаланмаған тиерлек, «Киев дәүләте» йәки «Руська держава» (ул фаразлағанса, Мәскәү дәүләтен "Урыҫ дәүләте"нә ҡаршы ҡуйған). Ул үҙе был тарихтың дауамы Грушевский буйынса, был дәүләт Бөйөк Владимир кенәзлегендә түгел, ә XIII быуатта Галиция-Волынь кенәзлегегендә һәм ХIV—ХV быуаттарҙа литва-поляк осоронда дауам иткән тип һанайҙар. Хәҙерге заман украин тарихсылары Грушевский схемаһын, "Киев Русе"н фәҡәт украин этносы тыуҙырған һәм уның ғына дәүләте, тип ябайлаштыралар[8][6].

«Киев Русе» төшөнсәһен дәүләт-сәйәси мәғәнәлә совет осоронда академик Д. Б Грековтың хрестоматия дәреслегенә әйләнгән төп хеҙмәттәре: «Киевская Русь» (1939) һәм «Культура Киевской Руси» (1944)[9]нәшер ителгәндән һуң ахырғы раҫланды. Терминының мәғәнәһен аныҡлап, Греков түбәндәгене билдәләй[10]:

Тағы бер ҡабат күрһәтеп үткем килә: хеҙмәтем Киев Русенә мөнәсәбтле, тик был терминды тар территориаль мәғәнәлә (Украина) генә түгел, ә тап Бөйөк Карлдың көнбайыш европа империяһы менән сағыштырырлыҡ — артабан бер нисә үҙ аллы дәүләт берәмектәре барлыҡҡа килгән бик ҙур территорияны һыйҙырған «Рюриковичтар империяһы» мәғәнәһендә, ҡарайым.

Шул уҡ йылдарҙа совет тарихсыларының икенсе өлөшө (М. И. Артамонов[11], В. В. Мавродин[12], А. Н. Насонов[13]) «Боронғо урыҫ дәүләте» (тәүҙә сифат бәләкәй хәреф менән яҙыла, тиҙ арала яңғыҙлыҡ исемгә әйләнә) терминын фәнни әйләнешкә индерә. Совет тарихсылары араһында был терминды В. Т. Пашуто һәм уның мәктәбе вәкилдәре[14] әүҙем файҙалана. Әлеге ваҡытта «Киев Русе» термины аҡрынлап ҡулланыуҙан сыға[15][16][17].

Рустә йәшәгән халыҡтың эндоэтнонимы йылъяҙмаларҙа русин һүҙе менән, шул уҡ ваҡытта күплек формаһы русь йә русьскыи 2015 йыл 27 октябрь архивланған. (кешеләре)[18] тип билдәләнә.

Боронғо Русь дәүләтенең барлыҡҡа килеүе[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Боронғо урыҫ дәүләте «варягтарҙан гректарға» сауҙа юлында, көнсығыш славян ҡәбиләләре — ильмен словендары, кривичтар, поляндар һәм фин-уғыр ҡәбиләләре — чуди, мери һәм веси ерҙәрендә, һуңынан башҡа көнсығыш славян ҡәбиләләре ерҙәрен — древляндар, дреговичтар, полочандар, радимичтар, северяндар һәм вятичтар[19]ерҙәрендә барлыҡҡа килгән.

Варягтарҙы саҡырғанға тиклем[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Русь һәм рустар дәүләте тураһында беренсе датаһы күрһәтелгән ышаныслы хәбәр IX быуаттың тәүге өстән бер өлөшөнә тура килә: Бертинский анналдарында 839 йылдар тирәһендә башта Константинополгә, ә унан франк императоры Людовик Тәҡүәле Диндар һарайына рос халҡы ҡағаны (rhos) илсеһе килеүе хаҡында әйтелә. Император уларҙың килеү маҡсатын белә һәм уларҙың свей (шведтар, йәғни скандинавтар)[20][21] халҡынан икәнлеге асыҡлана.

860 йылда[22] («Повесть временных лет» ҡомартҡыһын яңылыш 866 йылға ҡараталар) русь Константинополгә беренсе тапҡыр поход ойоштора. Грек сығанаҡтары уның менән Рустең беренсе һыуға сумдырылыуын бәйләй, һәм ошо ваҡиғанан һуң Рустә, бәлки, епархия һәм идара итеүсе (бәлки, Аскольд етәкселегендәге) юғары ҡатлам барлыҡҡа килә һәм христианлыҡ ҡабул ителә.

Әгәр «Повесть временных лет» ҡомартҡыһына эйәрһәк,Рюрик Дәүләтенән алдараҡ славян һәм фин-уғыр ҡәбиләләре конфедерацияһы тәүҙә ҡыуған, ә һуңынан варягтарҙы саҡырған[23].

Рюрик идаралығы[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Варягтарҙы саҡырыу. Радзивиллов йылъяҙмаһынан бер миниатюра

862 йылда, «Повесть временных лет» ҡомартҡыһына ярашлы (урыҫ йылъяҙмаларының бөтә иртә хронологияһы кеүек, дата яҡынса алынған), элек варягтарҙы ҡыуып сығарған славян һәм фин-уғыр ҡәбиләләре уларҙы кенәзлек башына ултырырға саҡырҙы:

6370 (862) йыл. Варягтарҙы диңгеҙ аръяғына ҡыуҙылар, һәм яһаҡ бирмәнеләр, үҙҙәре үҙҙәрен биләнеләр, һәм улар араһында дөрөҫлөк булманы, ырыу ырыуға ҡаршы баҫты һәм низағ ҡыҙҙы, бере-береһе менән һуғышты. Һәм әйттеләр: «Үҙебеҙгә үҙебеҙ кенәз эҙләйек, ул беҙҙе биләһен, рәткә һалһын, законға таянып идара итһен». Диңгеҙ аръяғына варягтарға, рускә барҙылар. Ул варягтар, башҡалар швед тип аталған кеүек, русь тип атала ине, ә бәғзеһе — нормандар һәм англдар, ә тағы готтар. Русь, чудь, славяндар, кривичтар һәм весь былай тине: «Һеҙҙең ерегеҙ бик ҙур һәм бай, әммә унда тәртип юҡ. Кенәзлек итергә, бегә эйә булырға килегеҙ». Һәм өс ағалы-энеле үҙ ырыуҙары менән һайландылар, һәм үҙҙәре артынан бөтә русте алдылар, һәм иң тәүҙә славяндарға килделәр. Һәм Ладога ҡалаһына нигеҙ ҡорҙолар. Өлкәне, Рюрик, Иҫке Ладогала, ә икенсеһе — Синеус, — Белое озерола,ә өсөнсөһө, Трувор, — Изборскиҙа. Һәм шул варягтарҙан Рус ере тип аталды[24].

Шул уҡ 862 йылда (дата яҡынса алынған) Константинополгә йүнәлгән варягтар һәм Рюрик дружинниктары Аскольд һәм Дир, үҙҙәренә мөһим «варягтарҙан гректарға» сауҙа юлын тулы контролдә тотоу маҡсатында, Киевты буйһондора. Шул уҡ ваҡытта Новгород һәм Никонов йылъяҙмалары Аскольд һәм Дирҙы Рюрик менән бәйләмәй, ә Ян Длугош хроникаһы һәм Густынский йылъяҙмаһы уларҙы Кий вариҫтары тип атай.

879 йылда Новгородта Рюрик вафат була. Кенәзлек итеү Олегҡа, Рюриктың кескәй улы Игорҙең регентына, бирелә.

Дәүләтселек барлыҡҡа килеү проблемалары[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

IX—X быуаттарҙа Боронғо рус дәүләте территорияһының Рюриковичтар династияһы власы аҫтында киңәйеүе. Тарихсыларҙың бер өлөшө уның барлыҡҡа килеүен Новгород менән Киевтең бер идаралыҡ аҫтында берләшеү осоронан алып иҫәпләй (2-се карта)

Боронғо Рус дәүләтенең барлыҡҡа килеүе тураһында ике төп фараз бар. Норман теорияһына ярашлы, XII быуатта төҙөлгән «Повесть временных лет» ҡомартҡыһына, күп һанлы көнбайыш европа һәм византия сығанаҡтарына, шулай уҡ ономастика һәм археология тикшереүҙәре һөҙөмтәһенә таянғанда, ул ағалы-энеле Рюрик, Синеус һәм Трувор етәкләгән варягтар тарафынан 862 йылда йәки 882 йылда Киевты баҫып алған Рюриктың туғаны Олег тарафынан ситтән булдырылған[25]. Шул уҡ ваҡытта норманизмдың В. О. Ключевский кеүек ҡайһы бер вәкилдәре Урыҫ дәүләтенең тәүге башланғыс формаһы тип, урындағы һәм ҡыҫҡа ваҡытлы варяг кенәзлеге булған Рюриктың Новгород кенәзлеген түгел, ә көнсығыш славян ҡәбиләләре һәм кенәзлектәрен берҙәм дәүләткә туплаған Аскольд һәм Дирҙың киев варяг кенәзлеген атай[26].

«Диңгеҙ аръяғы ҡунаҡтары», Н. К. Рерих

Антинорманизм дәүләтселекте тыштан индереү мөмкинлеген кире ҡағыу концепцияһына, дәүләтселек йәмғиәттең эске үҫеш этабында барлыҡҡа килеү идеяһына нигеҙләнә. Рус тарихнамәһендә был теорияға нигеҙ һалыусы тип М. В. Ломоносов иҫәпләнә. Бынан тыш, варягтарҙың үҙ сығышына төрлө ҡараш йәшәп килә. Норманист тип аталған ғалимдар уларҙы скандинав (ғәҙәттә шведтар) тип иҫәпләй, Ломоносовтан башлап, антинорманистарҙың бер өлөшө уларҙың сығышын көнбайыш славян ерҙәренән тип тәҡдим итә. Локалләшеүҙең башҡа урында — Финляндияла, Пруссияла, Балтик буйының икенсе өлөшөндә тигән фараздары ла бар. Варягтарҙың этник сығышы проблемаһы дәүләтселек барлыҡҡа килеү мәсьәләһенә бәйле түгел.

«Варягтарҙы саҡырыу»

Хәҙерге фән күҙлегенән ҡарағанда, «норманизм» һәм "антинорманизм"ды ҡаты ҡаршы ҡуйыу күп осраҡта сәйәсиләштерелгән ҡараштың өҫтөнлөгөн күрһәтә. Көнсығыш славяндарҙа ысын дәүләтселек тәүшарттарын Г.Ф.Миллер ҙа, А.Шлёцер ҙә, Н. М. Карамзин да кире ҡаҡмай, ә идара итеүсе династияның тышҡы (скандинав йәки башҡа) сығышын — ошо халыҡтың дәүләт йәки монархия институтын булдыра алмауын иҫбатлай тип әйтерлек нигеҙ бирмәй, Урта быуаттарҙа киң таралған феномен булған был.

Иң яңы осорҙа тарихҡа цивилизациялы ҡараш һәм этномәҙәни теориялар контексында «норманистар» һәм «антинорманистар»ҙың ҡаршы тороуы байтаҡ дәрәжәлә ғилми мәғәнәгә эйә түгел инде. Дәүләтселектең аяҡҡа баҫыуы төрлө факторҙар комплексы тәьҫире аҫтында политогенез менән тамаланыусы йәмғиәттең оҙайлы стратификацияланыуын тәрәнәйтеү процесы формалашыуы тип ҡарала[27].

X—XI быуат ултыраҡтарының мәҙәни ҡатламында скандинавия комплекстарын һәм әйберҙәрен индергән Русь археологик һәйкәлдәре (Г.С. Лебедев һәм В. А. Назаренко)

Ғәрәп, византия, көнбайыш европа, рус һәм башҡа яҙма сығанаҡтары нигеҙендә күп кенә ғалимдар (шул иҫәптән, замандаштары русьте швед йә норманға оҡшатыусы), шулай уҡ лингвистика мәғлүмәттәре варяг-русьтәрҙе скандинав менән тиңләштерә. Көнсығыш славян территорияһының төньяғында скандинавтар йәшәгәне VIII быуат археологик материалдар: IX—XI быуат Рюрик ҡаласығында, Иҫке Ладогалағы (VIII быуат уртаһынан алып) ҡаҙылған табылдыҡтар һәм Гнёздовтағы[28] ҡурған-ҡәберҙәр ярҙамында билдәләнә. Шул уҡ V III быуатта Скандинавиянан Көнсығыш Европаға (Волга сауҙа юлы), ә һуңғараҡ — «варягтарҙан гректарға юл» — Скандинавиянан Көнсығыш Европа аша Византияға[29] сауҙа юлы.

Е.Петрухин фекеренсә, кенәз нәҫеле аяҡҡа баҫыуына тиклем славяндар һәм фин-уғырҙарҙың социаль-иҡтисади мөнәсәбәттәренең оҙайлы үҫеше торған, һәм унда Скандинавиянан Көнсығыш Европаға сауҙа маршруты булдырыуҙа ҡатнашҡанлыҡтан, скандинавия дружиналары катализаторҙан да артыҡ бурыс үтәмәгән. Рюриктың кенәз итеп саҡырылыуын ғалимдар бер яҡтан көнсығыш славян ҡәбиләләре юғары ҡатламының һәм фин-уғырҙарҙың һәм икенсе яҡтан башында кенәз торған варяг дружинаһының килешеү мөнәсәбәттәрен (бор. урыҫ Ряд (договор) рядъ) фольклор аша сағылдырыу тип ҡарай[30][31][32].

Совет тарихнамәһендә марксистик формация ҡарашына ярашлы, дәүләт яйлап барлыҡҡа килеүсе синфи йәмғиәт нигеҙендә генә булдырыла һәм уның алдынан барлыҡҡа килеүе мөмкин түгел, тип һаналған. Шул уҡ ваҡытта сығанаҡтар, ижтимағи-иҡтисади формациялар теорияһына ярашлы, Рустә синфи йәмғиәт үҫешендәге иң иртә, ҡол биләүселек, ҡоролошо тураһында һөйләү мөмкинлеген бирмәй (Рустә ҡол хеҙмәте осраштырғылаған, әммә иҡтисадтың нигеҙен тәшкил итмәгән), шуға күрә Боронғо Рустең социаль-иҡтисади ҡоролошо феодаль булараҡ ҡарала. 1960—1980 йылдарҙағы совет тарихсылары (Б. Д. Греков, Б. А. Рыбаков, Л. В. Черепнин, В. Т. Пашуто) урыҫ тарихының иң тәүге осоронда феодализм эҙҙәрен табырға ынтылған.[10]. Тәүтормош-община ҡоролошонан феодаль ҡоролош стадияһына күсеүҙән алдағы этап «варвар», «феодализм алды», «ярымпатриархаль-ярымфеодаль» айырылған[33]. Феодализмдың төп билдәһе булып эре ер биләү, дәүләт йәки ерҙең хосуси милек итеп ҡаралыуы тора, һәм туранан-тура етештереүсене ер хужаларына буйһондора, һәм өҫтәмә хаҡты мәжбүрилек ысулы менән, иҡтисадты ҡыҫтырмай ғына, үҙләштереү мөмкинлеген бирә. Әммә Рустә кенәз индивидуаль ер биләүселек XI быуаттың икенсе яртыһында, ә вотчина (аҫаба — XII быуатта[34] барлыҡҡа килә. Был мәсьәләне хәл итеү өсөн совет тарих фәне феодализм булғанын билдәләүсе ергә юғары дәүләт милеге итеп ҡарау тарихи этабы тип һанала. Л. В. Черепнин фекере буйынса, был милек X быуатта формалаша, ә А.А. Горскийға ярашлы— X быуат башынан уҡ, ҡәбилә ерҙәренән, яһаҡ һымаҡ «феодаль рента» йыйыу йәки уларҙы кенәздекенә әйләндереү күҙәтлә[35].

Шуға ҡарамаҫтан, сығанаҡтар был осор өсөн өҫтәмә хаҡты ситләштереү ергә юғары милекселеккә нигеҙләнә тип фаразлау мөмкинлеген бирмәй. Өҫтәмә хаҡты мәжбүри көслөк менән ситләштереү дәүләтселеккә тиклем осорҙа уҡ, ранжирланған йәмғиәттә, йәмғиәттең функциональ дифференциацияланыуы менән бәйле (башлыҡтарыбыҙ, ҡанбабаларыбыҙ һ. б. айырылыуы), барлыҡҡа килә, социаль һәм мөлкәт айырымланыуы менән нығына[36]. Ергә дәүләт милке барлыҡҡа килһен өсөн, социаль төркөмдәр етештереү сараларына (феодализмда -ергә) түгел, ә етештереү продуктына ҡарата мөнәсәбәте менән айырыла. Ҡәбилә ҡоролошонда уҡ юғары власть хоҡуғын бирә һәм уны һатып алыу өҫтәмә продуктты яңынан бүлеү йәки үҙләштереү кеүек өҫтөнлөклө хоҡуҡҡа эйә. Артҡан продукты файҙаланыуҙағы социаль тигеҙһеҙлек ижтимағи һәм мөлкәт айырымланыуын тыуҙыра. Статустар иерархияһында уның шулай нығыныуы нигеҙәнгән дәүләт власының айырым функцияларын үтәгән стратифицирланған йәмғиәт барлыҡҡа килә[37][38][39]. Был этапта яңынан бүлеү менән бер рәттән күләме күрһәтелгән яһаҡ формаһында өҫтәмә продуктты йыйыу ойошторола. Власытң төп функцияһы булып биләмәне һаҡлау кәрәк була, шул сәбәпле община һәм ҡәбилә ойоторолоуына бәйле булмаған һөнәри хәрби ҡатлам бленә. Хәрби страта эсендә хәрби аристократия барлыҡҡа килә, һәм ул өлөшләтә ырыу юғары ҡатламы менән берләшә йә өлөшләтә ҡыҫырыҡлай [40][41]. Был этапта дәүләт функцияһын башлыса хәрби ойошма үтәй. Әммә йәмғиәттең социаль стратификацияһы, элеккесә етештереү сараларына мөнәсәбәткә түгел, ә өҫтәмә продуктыға мөнәсәбәткә нигеҙләнгәнлектән, синфи характерҙа түгел әлегә. Хәҙерге заман тарих фәненә ярашлы, иртә осорҙа, яҡынса XI быуат уртаһынан, киев кенәзенең юғары власы таралһа ла, ерҙе «кенәзләштереү» ергә кенәздең юғары милекселеге күсмәгән була. Ер оҙайлы осорға ҡәбилә милеге булып ҡалған. Ергә кенәз власын булдырыу беренсе сиратта халыҡ етештергән өҫтөмө продуктты килемде ситләштереүҙә — полюдье кеүек сағыштырмаса үҫешкән формала яһаҡ йыйыуҙа сағыла[42]. Бынан тыш, XI быуат уртаһына тиклем сиркәү фәҡәт дисәтинәгә эйә булған[43], һәм был осорҙа община ерҙәренең ситләштерелмәүен, йәғни феодаль мөнәсәбәттәрҙең булмауын күрһәтә. Ергә хосуси милекселек нығына барған һайын синфи йәмғиәт формалаша. Рустә был XI быуат уртаһынан һуң (сағыштырыу өсөн: Данияла — XII быуатта, Швецияла — ХII—XIII бб.) күҙәтелгән[42].

VII—X быуаттарҙа, ике-өс йөҙйыллыҡ дауамында славяндар үҙләштергән ерҙәргә Көнсығыш Европа тигеҙлегенән, Бөйөк Моравиянан (Мораское Подунавье) күп һанлы славян төркөмдәренең күсеүе барған, һәм был Көнсығыш Европа славян халҡының тупланыуына килтергән һәм боронғо рус халҡын формалашыуы менән тамамланған[44].

«Икенсел» дәүләт ойоштормалары, һәм уларға электән формалашҡан дәүләттәр менән бәйләнеш тотҡан Боронғо рус, герман һәм боронғо скандинавия дәүләттәре ҡарай, етештереүсе хужалыҡ тыуҙырған һәм йәмғиәттең стратификацяһына килтергән эске факторҙар һәм шулай уҡ тышҡы факторҙар — хәрби эшмәкәрлек, сауҙа һ. б. барлыҡҡа килеүенә һәм үҫешенә ярҙам иткән[45][46][42] Шул уҡ ваҡытта башында уға ингән ҡәбиләләрҙең нобилитеты торған һәм туранан-тура Боронғо Рус дәүләтенең элгәреһе булған «Ҡәбиләләрҙең төньяҡ конфедерацияһы»[23]бер тикшеренүсенең хеҙмәтендә лә төбәктең иҡтисади үҫеше менән бәйләнгән тип күрһәтелмәгән. Етештереүсе хужалыҡ бында «конфедерация» осоронан алдараҡ, фәҡәт славян колонизацияһы менән индерелгән. Төбәктең тәбиғи үҙенсәлектәре, климаты, ҡуйы урмн баҫҡанлығы, уңдырышлы тупраҡтың аҙ булыуы[47][48] игенселектең интенсив үҫешен булдырмаған. Шуға ҡарамаҫтан, VIII быуат уртаһынан — аҙағынан башлап төньяҡ-көнбайыш төбәк шәп үҫешә. VIII быуат уртаһынан бында сауҙа-һөнәрселек һыҙатына эйә ҡалаға оҡшаш ултыраҡтар, шул иҫәптән Иҫке Ладога кеүектәре лә ҡалҡып сыға.

Был төбәктә атап үтелгән процесс менән бер тапта барған берҙән-бер ҙур масштаблы күренеш булып, Нева йылғаһы, Ладога күле һәм Волга йылғаһы аша үтеп, Балтиканы Волга буйы, Болғар иле, Хазария һәм Ғәрәп хәлифәлеге менән бәйләү булған, һәм был ғәрәп көмөшө таралыуҙан күренә. Балтик-Волга сауҙа юлы б э. т. I меңйыллыҡ уртаһынан бирле йәшәп килгән һәм үҙәк европа, төньяҡ диңгеҙ һәм балтика төбәген бәйләүсе сауҙа коммуникациялары системаһының көнсығышҡа дауамы булған. VI—VII быуаттарға юлдың балтик участкаһы Свеаландҡа еткән. VIII быуат уртаһына был сауҙа маршруты Ладога менән тамамланған[42]. IX быуат дауамында Волгаға тиклемге территорияла скандинав этник компоненты ҡатнашҡан сауҙа-һөнәрселек ултыраҡтарының һәм хәрби туҡталыштарҙың барлыҡҡа килеүе сауҙа маршрутының арттырылыуы һәм уның Болғар иленә сығыуы тураһында һөйләй[49]. Археологтар «Рюриково» Городище, Белоозер янындағы Крутик, Сарское городище тип йөрөткән IX быуат ултыраҡтары, һуңғараҡ — Псковтағы, Волховтағы Холопий городо, Петровское, Тимерёв археологик комплексы һ. б. — сауҙа магистралендә йә уның тармаҡтарында урынлашҡан [42]. Күп кенә тикшеренүсе ғалимдар Балтик-Волга юлының әһәмиәте трансъевропа кимәлендә булған һәм Көнсығыш Европаның һәм Скандинавияның иҡтисади үҫешенә ҙур йоғонто яһаған ти[50][51][52][53]. Сауҙа магистрале буйлап сауҙагәрҙәрҙе тәьмин итерлек һәм хәүефле часткаларҙы контролдә тотоусы ауылдар һәм урындағы халыҡ менән сауҙа итеү урындары (йәрминкәләр) барлыҡҡа килгән[54][55]. Урындағы тауарҙар йәнлек тиреһе һәм урман кәсебе аҙыҡтарынан, балдан, балауыҙҙан һ. б. торған. Тирә-яҡ территория сауҙаға һәм сауҙа маршрутын хеҙмәтләндереүгә йәлеп ителгән, ҡәбилә юғары ҡатламы был эшмәкәрлекте контролдә тотҡан, шуның һөҙөмтәһендә социаль стратификация үҫкән. Сауҙа пункттарында һатырға ҡуйырлыҡ урындағы тауарҙарға ихтыяж яһаҡ ролен көсәйткән. Потестар структураларҙың ҡатмарлашыуы һәм үҙәк властың көсәйеүе йыйылған яһаҡ күләмен арттырыу эҙемтәһе булып торған[42]. Был төбәктә сауҙаның мөһим әһәмиәте тураһында IX быуат сығанаҡтарына (Ибн Руста, «Худуд ал-Алам» авторы, Әбү Исхҡ әл-Истахри, Ибн Һәүкәл, Ибн әл-Факих һ. б.) һылтанып, X быуат ғәрәп авторҙары жәбәр иткән.[56].

Тарихы[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Вещий Олег кенәзлек иткән осор[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

«Олег 907 йылда ғәскәрен Црьград диуарҙарына килтерә», Радзивиллов йылъяҙмаһы мииатюраһы

Йылъяҙма хронологияһы буйынса, 882 йылда кенәз Олег (Вещий Олег), Рюриктың туғаны, Новгородтан көньяҡҡа походҡа сыға, юл ыңғайы Смоленск һәм Любечты яулай, унда кенәзлеккә үҙенең кешеләрен ултырта. Артабан Олег новгород ғәскәре һәм ялланған варяг дружинаһы менән Киевты баҫып ала, Аскольд һәм Дирҙы үлтерә, Киевты илдең баш ҡалаһы тип иғлан итә («Һәм ултырҙы Олег, Киевта кенәзлек итеп, һәм Олег былай тине: „Булһын әйҙә рус ҡалаларына әсәй“»). Киевта христиан общинаһы булһа ла, төп дин итеп мәжүсилек һайлана.

Олег хәрби көс ҡулланып древлян һәм северяндар ерендә үҙенең власын тарата, әлегә тиклем хазарҙарға яһаҡ түләгән радимичтар Олегтың шарттарын көрәшеп тормайса ҡабул итә:

6391 (883) йыл. Олег древляндар менән һуғышҡан һәм улар яһаҡты ҡара һуҫар тиреһе менән түләгән.

6393 (885). Олег древляндарҙы, поляндарҙы, радимичтарҙы буйһондорған, уличтар һәм тиверҙар менән һуғышҡан[24].

Еңеүгә өлгәшелгән 907 йылғы Рус-византия һуғышы һөҙөмтәһендә Византия менән 907 һәм 911 йылдарҙа тәүге яҙма килешеүҙәр төҙөлә, урыҫ сауҙагәрҙәре ташламалар менән файҙалана алған (сауҙа пошлинаһы юҡҡа сығарыла, судноларҙы йүнәтеү, ҡуналҡала туҡалыу тәьмин ителә), хоҡуҡи һәм хәрби мәсьәләләр хәл ителә.

Йылъяҙмалар фаразына ярашлы, Бөйөк кенәз титулына эйә Олег 30 йылдан ашыу хаким булып торған. Рюриктың улы Игорь Олег 912 йылда вафат булғандан һуң тәхеткә ултыра һәм 945 йылға саҡлы идара итә.

Игорь Рюрикович[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

941-944 йылдарҙа Игорь Византияға ҡаршы ике поход ойоштора. 941 йылғы һуғыш уңышһыҙ тамамлана. Унан алда Византия үтенесе буйынса Хазар ҡағанатының Тамань ярымутрауындағы Самкерц ҡалаһына һөжүм итә, һәм хазар полководецы Песах уны тар-мар итә. 944 йылдағы икенсе поход тәүге килешеүҙәрҙә ҡабул ителгән күп кенә положениеларҙы раҫлай ләкин пошлинаһыҙ сауҙаны юҡҡа сығара. 943 әллә 944 йылда рустар Кавказ аръяғы Барда (Бердаа) ҡалаһына сапҡын яһай. 945 йыда древляндарҙан яһаҡ йыйған ваҡытта Игорь үлтерелә.

Ольга[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Игорь үлтерелгәндән һуң, улы Святослав Игоревич кескәй булғанлыҡтан, власть ғәмәлдә уның тол ҡалған ҡатыны Ольга ҡулына күсә. Ул Киев Русенең рәсми рәүештә византия йолалары христианлығын ҡабул итә (957 йыл һ. б. даталар). Ольга 959 йыл тирәһендә Рускә герман епискобы Адальберт Магдебургскийҙы һәм башҡа латин ғөрөфө руханиҙарын саҡыра (мисия уңышһыҙлыҡҡа осрай).

Святослав Игоревич[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

960 йыл тирәһендә ир ҡорона ингән Святослав Игоревич власҡа килә. Ул көнсығыш славяндарҙан һаман да хазарҙарға яһаҡ түләгән вятичтарҙы буйһондора (964). 965 (әллә 968/969) йылда Святослав Игоревич Хазар ҡағанатына, ҡала ҡәлғәләренә: Саркел, Семендер һәм баш ҡалаһы Итилгә һөжүм итә. Саркел урынында боронғо рус торағы Саркел (Белая Вежа) нигеҙләнә. Моғайын, шул поход менән Тмутаракань кенәзлегендә русь власы урынлаштырылыуы ла бәйлелер. Святослав Болгарияға ике поход эшләй, унда баш ҡалаһы Дунай буйы өлкәһендә урынлашҡан үҙ дәүләтен төҙөү ниәт иткән булған, Болгарияға һөжүме сәбәпле Святослав Игоревич Византия менән һуғыша. 972 йылда һуғыштан көсһөҙләнгән ғәскәре менән Киевҡа ҡайтып барған саҡта бәшнәктәр һөжүм итә, һәм Святослав алышта һәләк була.

Владимир һәм Ярослав Мудрый. Русте суҡындырыу[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

«Киевлыларҙы суҡындырыу», Лебедев Клавдий Васильевич
Ярослав Владимирович Мудрыйҙың көмөш тәңкәһе

После смерти Святослав вафат булғандан һуң, уның улдары араһында тәхеткә ултырыу хоҡуғы өсөн низағ (972—978 йәки 980) сыға. Өлкән улы Ярополк Святославич бөйөк киев кенәзе була, Олег Святославич древлян ерҙәренә, ә Владимир Святославич — Новгородҡа эйә була. 977 йылда Ярополк разбил дружину Олегтың дружинаһын ҡыйрата, Олег һәләк була. Владимир «диңгеҙ аръяғына» ҡаса, әммә ике йылдан варяг дружинаһы менән ҡайта. Низағ барышында Владимир Святославич тәхеткә хоҡуғын яҡлай (980—1015). Ул идара иткән осорҙа Боронғо Рустең дәүләт территориияһы формлашыуы тамамлана, червен ҡалалары һәм Карпат Русе ҡушыла.

Кенәз Владимир I Святославичидара иткән осорҙа, 988 йылда христианлыҡ Рустең рәсми дине тип ҡабул ителә. Киев кенәзе Владимирҙы бәшнәк хәүефе борсоған. Күскенселәрҙән һаҡланыр өсөн ул сик һыҙығында ҡәлғәләр төҙөтә, гарнизонда хеҙмәт итергә төньяҡ ҡәбиләләренең «иң яҡшы ир-егеттәрен» саҡыра. Баһадирҙар батырлығын данлаған рус былиналарындағы ваҡиғалар тап Владимир идаралығы осоронда тип һүрәтләнә.

Меңйыллыҡтар сигендә Киев Русе Европала

Владимир вафат булғандан һуң, Святополк Окаянный 1015 йылда туғандарын Изге Борис Владимировичты (икенсе фараз буйынса, Бористы Ярославтың скандинав ялсылары үлтерә), Муромский Глеб Владимировичы һәм древлян кенәзе Святослав Владимировичты үлтертә. Святополк үҙе ике тапҡыр еңелә һәм һөргөндә үлә. Борис һәм Глеб 1071 йылда изге тип иғлан ителә.

Ярослав Мудрый (1019—1054) идара иткән осор дәүләттең юғары үҫеш дәүере була. Йәмғиәттәге мөнәсәбәттәр Русская Правда закондар йыйынтығы һәм кенәз уставтары менәән яйға һалынған. Ярослав Мудрый әүҙем тышҡы сәйәәсәт үтәргән. Ул Европаның хакимлыҡ атҡарыусы күп династиялары менән туғанлаша, һәм был Русте европа христиан донъяһында киң танылыуын күрһәтә.

Иң ҙур ҡалалар һаналған Киевта, Новгородта, Иҫке Ладогала, Смоленскиҙа, Полоцкта, Изборскиҙа, Черниговта, Переяслав-Хмельницкийҙа, Туровта, Ростовта, Белоозерола, Псковта, Муромда, Овручта, Владимир-Волынскийҙа һ. б. һөнәрселек һәм сауҙа үҫешә. Яҙма ҡомартҡылар һәйкәлдәре барлыҡҡа килә («Слово о законе и благодати», Новгородский кодекс, Остромирово евангелие, житиелар һәм тәүге йылъяҙмалар (летопись)). Биналарҙы таштан төҙөү башлана (күренекле архитектура ҡомартҡыһы тип Десятинная сиркәүе, Киевтағы София соборы һәм бер үк исемле Новгородтағы София соборы һәм Полоцктағы София соборы). Рустә йәшәүселәрҙең юғары кимәлдә уҡый-яҙа белеүе тураһында беҙҙең көнгә тиклем килеп еткән туҙға яҙылған грамоталар һөйләй. Русь Көньяҡ славяндар һәм Көнбайыш славяндар, Скандинавия, Византия, Көнбайыш Европа, Кавказ һәм Урта Азия халыҡтары менән сауҙа иткән.

12 йылға һуҙылған айырым йәшәгәндән һәм вариҫ ҡалдырмаған кенәз Мстислав Владимирович Храбрый вафат булғандан һуң, Чернигов кенәзлеге Ярослав власына буйһона, Ярослав Новгородтан Киевҡа күсә һәм бәшнәктәрҙе тар-мар итә. Артабан Рускә бәшнәктәрҙең сапҡындары бөтөнләй туҡтай (1036).

Ярославичтар триумвираты. Любеч съезы[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Беренсе булып XI ьыуат башында Киевтан Полоцк кенәзлеге айырыла. Ҡалған урыҫ ерҙәрен үҙенең власы аҫтында туплаған Ярослав Мудрый, атаһы вафатынан 21 йыл үткәс кенә, 1054 йылда, биш улына бүлеп биргән. Ике кинйә улы үлгәндән һуң, бөтә ергә өлкән өс улы: Изяслав Ярославич Киевский, Святослав Ярославич (Киев кенәзе) Черниговский һәм Всеволод Ярославич Переяславский («Ярославичтар триумвираты») хужа була.

1061 йылда (далала урыҫ кенәздәре тар-мар иткән торктарҙан һуң) Балкан ярымутрауына күсенәгән бәшнәктәр урынына ҡыпсаҡтар (половцы) сапҡын башлай. Урыҫ-ҡыпсаҡ һуғыштарында көньяҡ кенәздәре, ҡыйралыш-юғалтыуҙар менән, (Альта йылғаһындағы алыш (1068), Стугна йылғаһындағы алыш (1093)) дошманға ҡаршы тора.

1076 йылда Святослав үлгәндән һуң, киев кенәздәре уның улдарынан Чернигов кенәзлеген тартып алырға уйлаған, ҡыпсаҡтарҙы ярҙамға саҡырғандар (әйтер кәрәк, Владимир Мономах Всеслав Полоцкйға ҡаршы ҡыпсаҡтарҙы яллаған булған). Был көрәштә Изяслав Киевский (1078) һәм Владимир Мономахтың улы Изяслав (1096) һәләк булған. Низағтарҙы туҡтатып, илде ҡыпсаҡтарҙан һаҡлау өсөн берләшергә саҡырған Любеч съезында (1097) «Каждый да держит отчину свою» принцибы иғлан ителгән. Шулай итеп, лествичное правоны һаҡлағанда, кенәздәрҙең берәйһе һәләк булғанда, вариҫтарҙың күсеүе уларҙың аҫаба ере (вотчина) менән сикләнгән. Был сәйәси тарҡаулыҡҡа килтергән (феодаль тарҡаулыҡ), сөнки һәр ерҙә айырым династия раҫланған, ә Киев бөйөк кенәзе, сюзерен ролен юғалтып, тиңдәр араһында беренсегә әйләнгән. Әммә был да шулай уҡ (көнсығыш ерҙәрен бүлеп бөткәндән һуң, көнбайыш улустарын бүлеү өсөн низағ (1097—1100)) үҙ-ара низағты туҡтатып, дала төпкөлөнә күскән ҡыпсаҡтарға ҡаршы көрәшкә көс тупларға (Долобский съезы — 1103) өндәгән. Бынан тыш, союздаш күсмә халыҡтар — «ҡара клобуктар» (торк ҡәбиләләре, берендейҙәр һәм даланан ҡыуылған һәм көньяҡ урыҫ сиктәрендә урынлашҡан бәшнәктәр менән килешеү төҙөлә).

X быуат аҙағында — XII быуат башында дәүләт идаралығындағы үҙгәрештәр[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Киевтәге Алтын ҡапҡаларҙың реконструкцияһы
Киевтәге София соборының тәүге күренешен сағылдырған макет-реконструкция

Русте суҡындырыу барышында уның бөтә ерҙәренә лә киев митрополитына буйһонған православный епископтар власы урынлаштырылған. Шуның менән бер рәттән бөтә ерҙәргә лә Владимир I Святославичтың улдары наместник итеп ултыртылған. Хәҙер Киев бөйөк кенәзе өлөшсөләәре (удельники) булып сығыш яһаусы кенәздәр фәҡәт Рюриковичар ырыуынан ғына булырға тейеш булған. Скандинавия сагаларында викингтарҙың биләмәләре (феод) тураһында иғкә ала, әммә улар Рустең ситендә һәм яңы ҡушҡан ерҙәрҙә урынлашҡан булған, шуның өсөн «Повести временных лет» яҙылған осорҙа был инде бик боронғо һаналған. Рюрикович ырыуы кенәздәре ҡәбилә кенәздәре менән ҡаты көрәш алып барған (Владимир Мономах вятичтәр кенәзе Ходот һәм уның улын иҫкә ала). Был властың үҙәкләштерелеүенә килтергән.

Киев кенәхенең власы иң нығынған осор Владимир I Святославич һәм Ярослав Мудрый, (артабан бер ни тиклем өҙөклөк менән — Владимир Мономах) идара иткәндә. Династия хәле күп һанлы халыҡ-ара династик никахтар: Анна Ярославна һәм француз короле, Всеволод Ярославич һәм Византия бтшаһы ның ҡыҙы һ. б. менән нығытыла.

Владимир I Святославич, йәки, ҡайһы бер мәғлүмәт буйынса, Ярополк Святославич осоронда микән, дружинниктарға аҡсалата эш хаҡы урынына кенәз ер бирә башлаған. Быға тиклем «туҡлана» торған (кормление) ҡалалар булһа, XI быуатта дружинниктарға ауылдар бүләк ителә башлай. ВВотчина тип аталған ошо ауыл ғына түгел, бояр титулы ла бирелгән. Боярҙар өлкән дружина хеҙмәтендә торған. Боярҙарҙың хеҙмәте, ер бүлендегенең (надел) ҙурлығы менән түгел, ә кенәзгә шәхсән тоғролоғо менән үлсәнгән (Бенефиций йәғни шартлы ер биләүселек күҙгә ташланырлыҡ киң таралыш алмаған). Кенәз янында йөрөгән кесе дружина («отроки», «детские», «гриди») кенәз ауылдарында «туҡланып» һәм һуғыштарҙа ҡатнашып ғүмер кисергән. XI быуатта һуғыш ваҡытында кенәз тарафынан атлы һәм ҡораллы булып киткән ополчение төп хәрби көскә әйләнгән. Ялланған [варяг]] дружинаһынан Ярослав Мудрый дәүерендә баш тарталар.

Пространный мөхәррирләү башы.[57][58][59] Русская Правда

Ярослав Мудрыйҙан һуң, Рюриковичтар ырыуында ерҙе мираҫ итеп алыу «лествичный» принципҡа таяна. Ырыуҙа өлкәне (йәш буйынса ғына түгел, ә туғанлыҡ һыҙығы буйынса), Киевте ала, ҡалған бөтә башҡа ерҙәр ырыу ағзалары араһында һәм өлкәдән кесеһенә тиклем бүленә. Власть ағаһынан энеһенә, бабайынан — туғанының улына (племянник) күсә. Столдар иерархияһында икенсе урында Чернигов кеәзлеге торған. Ырыу ағзаларының береһе үлһә, уға ҡарата йәшерәк Рюриковичтар, йәштәренә ярашлы, уның еренә күсенгән. Ырыуҙың яңы ағзалары барлыҡҡа килгәндә, уларға, ере менән, ҡала — (волость) билдәләнгән. Теге йәки был кенәз фәҡәт атаһы кенәзлек иткән ҡалала ғына кенәз була алған, шуның киреһе күҙәтелһә, ул изгой тип һаналған.

Ваҡыт үткән һайын байтаҡ ерҙәргә сиркәү клиры эйә була барған («монастырь вотчиналары»). 996 йылдан халыҡ руханиҙар файҙаһына сиркәү дисәтинәһен түләй башлай. Епархиялар һаны артҡан. Константинополь патриархы тәғәйенләгән митрополит кафедраһы Киевта урынлаша, Ярослав Мудрый осоронда митрополит тәүге тапҡыр урыҫ руаниҙар араһынан һайланған. 1051 йылда Владимир I Святославич һәм уның улына яҡын торған Иларион (Русин) митрополит була. Монастырҙар һәм уларҙың һайланған башлыҡтар, игумендарҙың йоғонтоһо ҙур була. Киев-Печера лавраһы (монастырь) православие үҙәгенә әүерелә.

Кенәз янындағы боярҙар һәм дружина айырым советтар булдырған. Кенәз шулай уҡ Поместный соборҙы тәшкил иткән митрополит, епископтар һәм игумендар менән кәңәш тотҡан. XI быуат уртаһынан кенәз иеррхияһы ҡатмарлаша барған һайын Урыҫ кенәздәренең съездары («снемдар») йыйыла башлай. Ҡалаларҙа үҙҙәренең сәйәси талаптарын хуплатыу мөмкинлеге булһын өсөн, боярҙар вечеға таянған (1068 йылғы Киев ихтилалы һәм 1113 йылғы Киев ихтилалы).

XI—XII быуат башында беренсе Закондар йыйынтығы — Русская Правда барлыҡҡа килә, ул эҙмә-эҙлекле мәҡәләләр менән тулыландырыла: «Древнейшая Правда» (яҡынса 1015—1016 йылдар), «Правда Ярославичей» (1072 йыл тирәһе) һәм «Устав Владимира Всеволодовича» (1113 йыл тирәһе) формалаша. Русская Правдала халыҡтың ижтимағи иерархияһын, дифференциацияһын сағылдыра (хәҙер үлтерелгән кешенең статусынан вира алына, челядь, холоптар, смердтар, закуптар һәм рядовичтарҙың уйнаған роле регламентлана.

«Древнейшая Правда (Правда Ярослава)» «русь йәки русиндарҙы» һәм «словениндарҙы» тигеҙ тип һанай («словендәр» тип йылъяҙма фәҡәт новгородлыларҙы — «ильмен словендарын» атай). Был, христианлаштырыу һәм башҡа факторҙар менән бергә, үҙенең берҙәмлеген һәм тарихи сығышын аңлаған яңы этнос формалаштырыуға булышлыҡ итә.

X быуат аҙағынан Русь үҙенең аҡсаһын — Владимир I Святославичтың, Святополк Окаянныйҙың, Ярослав Мудрыйҙың һ. б. кенәздәрҙең көмөш һәм алтын тәңкәләрен етештергән.

Тарҡалыуы[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Русь, 1139 йылда Польша һәм Литва
Киев Русенең яҡынса 1160 йыл тирәһендәге картаһы

Владимир Мономах (1125) вафат булыу менән, ул идара иткән ваҡытта Төньяҡ кавказға сигенгән ҡыпсаҡ (половцы) урҙаларының береһе менән ҡабат килә. Тиҙҙән көньяҡ урыҫ ерҙәренә ҡайһы бер урыҫ кенәздәре, тәү сиратта, чернигов Ольговичтары, менән союз төҙөгән ҡыпсаҡ сапҡындарының баҫҡынсылығы яңыра.

XII быуаттың икенсе сирегендә Киев Русе үҙ аллы кенәзлектәргә тарҡала. Хәҙерге тарихнамә йолаһы буйынса, тарҡаулыҡтың хронологик башы — 1132 йылда Владимир Мономахтың улы Бөйөк Мстислав үлгәндән һуң, киев кенәзе власын Полоцк кенәзлеге (1132) һәм Новгород республикаһы (1136) танымай башлаған осор. Новгород тәүге йылъяҙмаһында 1134 йылда Мономаховичтар араһындағы низағ менән бәйле, «бөтә Русь ере талаша-тартыша» тип яҙған. Башланған ыҙғыш бөйөк кенәзлеккә ҡағылмаған, әммә Ярополк Владимирович үлгәндән һуң (1139), артабанғы Мономахович — Вячеслав Владимировичты Киевтан Всеволод Ольгович Черниговский ҡыуған. Шунан башлап киев кенәзе титулы Рюриковичтарҙың төрлө династик төркөмдәре һәм территориаль берләшмәләре араһында бүлешеү объектына әйләнгән.

XII—XIII быуаттар дауамында даланан даими янаған ҡурҡыныс арҡаһында һәм шулай уҡ Киев ерҙәренә булашып туҡтамаған кенәз тарҡаулығы менән бәйле, X быуаттағы беренсе кривич-новгород миграция тулҡынын тулыландырып, көньяҡ урыҫ ерҙәренән төньяҡ-көнсығышҡа (Төньяҡ-Көнсығыш Русте славяндар колониалләштереүе), Залесье йәки Ополье тип аталған сағыштырмаса тынысыраҡ Ростов-Суздаль ерҙәренә күсенгән.[60]Көньяҡтан күсеп килеүселәр был ерҙә күпселекте тәшкил иткән һәм [61][62] аҙ һанлы фин-уғыр халҡын ассимиляцияға дусар иткән. XII быуат һуҙымында рус миграцияһының күп булыуын йылъяҙма мәғлүмәттәре һәм археология ҡаҙыныуҙары раҫлай[63][64]. Тап ошо осорҙа Ростов-Суздаль ерендә күп ҡалалар (Владимир, Мәскәү, Переяславль-Залесский, Юрьев-Опольский, Дмитров, Звенигород, Клязьмалағы Стародуб, Ярополч-Залесский, Галич һ. б.) барлыҡҡа килә, уларҙың атамалары йыш ҡына күсеп килеүселәр сыҡҡан ҡалалар атамаларын ҡабатлаған.

Көньяҡ Рустең көсһөҙләнеүе, арта барған ҡыпсаҡ ҡурҡынысы, кенәздәр тарҡаулығы һәм халыҡтың күсенеүенән башҡа, тәүге Тәре походтарының уңышы һәм Көнбайыш Европа һәм Азия араһында Урта диңгеҙҙең көнсығыш яр буйҙары аша сауҙа юлы асылыуы менән дә бәйләйҙәр[65].

Киев кенәзлеге өсөн көрәш уның тирәләй бөтә рус еренең мәнфәғәттәрен бер епкә бәйләй һәм был үҙәктән ҡасыуҙың бер формаһы булған, ләкин шул уҡ сәбәп менән Киевҡа эйә булыу байтаҡ компромистар хаҡы менән генә мөмкин булған[66]. XII быуат уртаһындағы ике ҙур һуғыш барышында Киев кенәзлегеВолынь кннәзлеген (1154), Переяслав кенәзлеген (1157) һәм Туров кенәзлеген (1162) юғалтҡан[67]. Галицкий кенәзлеге (1140 йылдан) Волынь һәм Киевты бер ҡулда берләштереүгә ҡаршы торған[67]. Суздаль кенәзе Юрий Долгорукий вариҫтары, галицк кенәздәренекенә оҡшаған — Киевте көсһөҙләндереү сәйәсәтенә күсә[67].

1169 йылда Владимир Мономахтың ейәне, владимир-суздаль кенәзе Андрей Боголюбский көньяҡҡа улы Мстислав Андреевич етәкселегендә ғәскәр ебәрә (уларға смоленск һәм северский дружиналары ҡушыла), һәм улар Киевты баҫып алалар. Ҡала тәүге тапҡыр аяуһыҙ талана, киев ҡорамдары яндырыла, кешеләр әсирлеккә алына. Киев кенәзе итеп Андрейҙың энеһе Глеб Юрьевич ҡуйыла. Новгородҡа (1170 йыл) һәм Вышгородҡа (1173 йыл) уңышһыҙ походтарҙан һуң, владимир кенәзенең башҡа ерҙәрҙәге йоғонтоһо ваҡытлыса көсһөҙләнә, әммә Андрейҙың туғаны һәм вариҫы — Мономах вариҫтары араһында үҙененң өлкәнлеген таныуҙы ҡайтарған Всеволод Большое Гнездо уны тергеҙә.

XII быуатта, киев кенәзенән башҡа, бөйөк кенәз титулын шулай уҡ владимир кенәздәре, ә XIII быуатта шулай уҡ (эпизодик рәүештә) галицк, чернигов һәм рязань кенәздәре йөрөтә башлай.

Абрахам ван Вестерфельд һүрәттәрендә Десятинный сиркәүенең емереклектәре, XVII быуат

1203 йылда был юлы Галицк-Волынск кенәзе Роман Мстиславичҡа һәм Ингварь Ярославичҡа ҡаршы торған Смоленск Бөйөк кенәзе Рюрик Ростиславич (Ольговичтар һәм ҡыпсаҡтар менән берлектә) Киевты икенсе тапҡыр талай. Шуға ҡарамаҫтан, дөйөм урыҫ сәйәсәтендә Киевтең көслө позицияһы минимум сирек быуат һаҡланып ҡала. Мстислав Романович Старый (1212—1223) һәм Владимир Рюрикович (1223—1235) (икеһе лә Рюриковичтарҙың смоленск тармағынан) идара иткән йылдарҙа үҙ-ара низағтар ваҡытлыса туҡталып торған.

Киевтең әһәмиәтлелеген һаҡлауҙа мөһим фактор булып «Рус еренә мөнәсәбәтлек (причастий)» институты торған. Төрлө һыҙыҡ кенәздәре, Киевтең үҙенә һонолмаһалар ҙа, то на часть земель Киев кенәзлеге ерҙәренең бер өлөшөнә өмөт итә алғандар, һәм бының өсөн көньяҡ сиктәрҙе һаҡлауҙа ҡатнашырға йөкләмә алғандар. Оҙаҡ тынлыҡтан һуң, ҡыпсаҡтарға ҡаршы походтар 1168 һәм 1183 йылдарҙа ойошторолған. Көньяҡ рус кенәздәренең барыһы ла ҡатнашҡан Калка йылғаһы янындағы алышта (1223) Русь тәүге тапҡыр монголдар менән бәрелешә.

Рускә монгол яуы алдынан (1237—1241 годы) Русь территорияһында 25-кә яҡын дәүләт, шуларҙың 19 ҙур дәүләт тип һаналған[68].

1240 йылдың 6 декабрендә монголдар Киевте яндыра. Монгол яуы алдынан Киев тәхетендә владимир кенәзе Юрий Всеволодовичтың энеһе Ярослав Всеволодович (1236—1238), 1240 йылда — галицк наместнигы Дмитр, ә 1243 йылда монголдар Ярослав Всеволодович владимирскийҙы Рус ерҙәрендә иң өлкәне тип танығандан һуң — владимирский наместниктары ултыра. 1254 йылдан галицк-волынск кенәздәре «Русь короле» титулын йөрөткән. XIV быуат башынан владимир бөйөк кенәздәре «бөтә Русь бөйөк кенәздәре» титулын йөрөтә башлаған.

1299 йылда Киев уңғы баш ҡала атрибутын — митрополит резиденцияһын юғалта. Ул Владимир (ҡала)ға күсерелә. Ҡайһы бер сиркәү һәм әҙәби сығанаҡтарҙа — мәҫәлән, константинополь патриархы һәм Витовттың в конце XIV быуат аҙағында әйтелгән һүҙҙәрендә, — Киевте хатта һуңғараҡ та баш ҡала итеп ҡарау дауам иткән, әммә ул дәүергә инде Бөйөк Литва кенәзлегенең провинциаль ҡалаһы булған[69][70].

Совет тарихнамәһендә «Киев Русе» төшөнсәһен XII быуат уртаһына тиклем тип тә[Комм 10], XII быуат уртаһы — XIII быуат уртаһына тиклем тип тә алынған[Комм 11], Киев илдең үҙәге булып ҡалған һәм, «коллектив сюзеренитет» принцибына таянып, берҙәм кенәз ырыуы Русь менән идара иткән[17]. Ике ҡараш та хәҙерге ваҡытта ла актуаллеген һаҡлай.

Карамзин Николай Михайловичтан башлап, революцияға тиклемге тарихсылар, Мәскәү йәки Владимир һәм Галич китапсылары хеҙмәттәренә барып тоташҡан. 1169 йылда Рустең сәйәси үҙәген Киевтән Владимирға күсереү идеяһына таянған. Хәҙерге тарихсыларҙың күпселеге был идеялар сығанаҡтар менән дәлилләнмәй тип иҫәпләй[71].

Урыҫ ерҙәренең дәүләтселек характеры (тәхет вариҫлығы)[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Новгородта Хаҡ тәғәлә хикмәтенең Изге София соборы — республика символы

Тарихсылар был осорҙағы дәүләтселектең характерын төрлөсә: «варвар дәүләте», «хәрби демократия», «дружина осоро», «норман осоро», «хәрби-сауҙа дәүләте», «иртә феодал монархияның барлыҡҡа килеүе» атай.

Боронғо рус дәүләте үҙ власы аҫтында көнсығыш славяндар, фин-уғыр һәм балт ҡәбиләләре урынлашҡан ҙур территорияны берләштергән[72]. Йылъяҙмаларҙа дәүләт Русь тип аталған; «русский» һүҙе башҡа һүҙҙәр менән бәйләнештә төрлөсә яҙылышта осраған: бер «с» менән дә, ике «с» менән дә; «ь» менән дә, «ь» тамғаһынан башҡа ла. Тар мәғәнәлә Киев (древлян һәм дрегович ерҙәренән башҡа), Чернигов-Северский (радимич һәм вятич ерҙәренән башҡа) һәм Переяслав ерҙәре «Русская земля (Русь)» тип аталған; XIII быуатҡа тиклем «Русь» термины тап шундай мәғәнәлә новгород сығанаҡтарында ҡулланылған[73].

Дәүләт башлығы бөйөк кенәз тигән титулға эйә булған. Киев кенәзенә ҡайһы берҙә төрөксә ҡаған һәм византийса царь тип хөрмәтләү ҡулланылған. Кенәз власы нәҫел буйынса тапшырылған. Кенәздәрҙән башҡа территорияларҙа хакимлыҡ ҡылыуҙа бөйөк кенәз боярҙары һәм «ирҙәре» — кенәзгә ялланып хеҙмәт итеүсе дружина ҡатнашҡан. Боярҙарҙың үҙҙәренең шулай уҡ ялланған дружинаһы булған һәм бик кәрәк ваҡытта бер бөтөн ғәскәргә әйләнә алған. Кенәз эргәһендә ысынбарлыҡта дәүләт менән идара итеү функцияһын үтәгән бояр-воевода булған; Вещий Олег (кескәй йәштәге Игорь Старый янында), Свенельд — княгиня Ольга эргәһендә, Святослав Игоревич һәм Ярополк Святославич эргәһендә, Добрыня — Владимир I Святославич янында воевода булған. Урындағы кимәлдә кенәз власы вече һәм «градские старцы» формаһындағы ҡәбилә үҙидараһы аша эшләгән.

XII быуат уртаһында тарҡалған Киев Русе биләмәһендә территориаль яҡтан сағыштырмаса ныҡлы 15-ләгән кенәзлек (үҙ сиратында уделдарға бүленгән) барлыҡҡа килгән. Чернигов Ольговичтары, смоленск Ростиславичтары, волынь Изяславичтары һәм суздаль Юрьевичтары иң ҡөҙрәтле кенәз династиялары булған. В период раздробленности Рустең тарҡалышы осоронда сәйәси власть кенәз һәм кесе дружина ҡулынан өлөшләтә көсәйә барған боярҙарға күскән. Элек боярҙар бөөйөк кенәз башында торған Рюриковичтарҙың тотош ырыуы менән эшлекле, сәйәси һәм иҡтисади мөнәсәбәттәр төҙөгән булһа, хәҙер — айырым кенәз ғаиләләре менән генә килешкән.

Киев кенәзлегендә боярҙар кенәз династиялары араһындағы ҡыҙыу көрәште һүрелтеү маҡсатында ҡайһы берҙә кенәздәрҙең дуумвиратын (бергәләп идара итеү) файҙаланған һәм хатта килмешәк кенәздәрҙе юҡ итеү (Юрий Долгорукий һәм Глеб Юрьевич ағыу эсереп үлтерелә) юлын һайлаған. Рюриковичтарҙың кенәз ырыуы Киевты үҙ вотчинаһына әйләндергән һымаҡ булмаһын өсөн, Новгород ерендә, кенәздәргә ҡаршы баш күтәреү һөҙөмтәһендә, республика ҡоролошо урынлаштырыла — вече кенәзде саҡырып килтерә һәм ҡыуып ебәрә алған. Владимир-Суздаль кенәзлегендә боярҙар (Кучковичтар) һәм кесе дружина «үҙен-үҙе власҡа килтергән» кенәз Андрей Боголюбскийҙы үлтерә[74], әммә Төньяҡ-Көнсығыш Рустә барған власть өсөн үҙ-ара тартыш (1174—1177) барышында элекке ростов-суздаль боярлығы тар-мар ителә, һәм владимир кенәздәренең шәхси власы көсәйә. Көньяҡ рус ерҙәрендә ҡала вечалары сәйәси көрәш барышында ҙур роль уйнай (веча тураһында иҫкә алыу Владимир-Суздаль ерендә лә XIV быуатҡа тиклем осрай)[75]. Галицк-Волынь кенәзлеге ерендә боярҙар араһынан кенәз һайлауҙың үҙенә башҡа бер осрағы күҙәтелгән[76].

Феодаль ополчение төп ғәскәр тибы булған, кенәз дружинаһы территориаль хәрби соединение булараҡ полкка һәм кенәз һарайына бүленгән. Ҡаланы, ҡаланың тирә-яғын һәм слободаларҙы ҡала ополчениеһы обороналаған. Бөйөк Новгородта кенәз дружинаһы ғәмәлдә республика власына ялланған булған, владыканың айырым полкы булған, ҡала кешеләре (башында тысяцкий торған) «мең» составына кергән. Шулай уҡ «пятиндарҙан» (Новгород ерҙәрендәге новгород бояр ғаиләһенә буйһонған райондарынан) бояр ополчениеһы төҙөлгән. Ғәҙәттә походтар бер нисә союздаш кенәзлек көстәре менән ойошторолған. Йылъяҙмаларҙа ғәскәр һаны 10—20 мең кеше тип күрһәтелә.

«Новгородлылар һәм суздалдарҙың 1170 йылғы алышы», 1460 йылғы икона фрагменты

Ҡыпсаҡтарға ҡаршы көрәш мәсьәләләрен хәл итеүсе кенәздәр съезы ғына берҙән-бер дөйөм рус сәйәси органы булып ҡалған. Сиркәү ҙә сағыштырмаса берҙәмлеген һаҡлаған, митрополит соборҙар йыйып, төрлө төбәк сафсатаһына «ересь» ҡаршы торған. Әммә XII—XIII быуаттарҙа ҡәбилә славян мәжүсилек хөрәфәттәр көсәйеүе менән сиркәү позицияһы, дини власть һәм «забожни» (репрессиялар) көсһөҙләнгән. Бөйөк Новгород архиепискобы кандидатураһын новгород вечеһы тәҡдим иткән, шулай уҡ владыканы (архиепископ) ҡыуыу осрағы ла булған.

Был осорҙа[67] Урта Днепр буйы ерҙәре Русь атамаһын һаҡлаған. Башҡа төрлө ерҙәрҙең халҡы ғәҙәттә үҙҙәрен кенәзлек баш ҡалалары менән исемләгән: новгородлылар, суздалдар, куряндар һ. б. Археология мәғлүмәттәре буйынса, XIII быуатҡа тиклем матди мәҙәниәттә ҡәбилә айырымлыҡтары һаҡланған, шулай уҡ төбәк-ҡәбилә диалект сифаттарын һаҡлаған боронғо йәнле урыҫ теле лә бер төрлө генә булмаған. Монголдар баҫҡынсылығынан һуң, ғәмәлдәә бөтә урыҫ ерҙәре лә яңы тарҡалыу әйләнешен кисерә, һәм XIV быуатта бөйөк һәм удел кенәзлектәр һаны яҡынса 250 була[77].

Халҡы[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

1237 йылда Киев Русе

«Русская Правда»ға нигеҙләнеп, тарихсылар Боронғо Русь халҡын бер нисә төркөмгә бүлә. Боронғо Рустә юғары ҡатлам славян ҡәбилә һәм ырыуҙарының күренекле кешеләренән торған, артабан уның төп өлөшөн Рюриковичтар династияһы вәкилдәре тәшкил иткән. Уларҙы дружина оҙатып йөрөгән, һуңыраҡ уларҙан боярҙар формалашҡан. Дружина өлкән һәм кесегә бүленгән. Мул тормошлоларға сауҙагәрҙәр, ҡайһы бер һөнәрселәр, шулай уҡ эре ер участкалары биләүселәр ҡараған.

Рустең төп халҡын «людины» тип аталған ирекле крәҫтиәндәр тәшкил иткән. Ваҡыт үтеү менән бик күп халыҡ смерд — Русь халҡының кенәзгә буйһонған крәҫтиәндәренән торған башҡа төркөмө. Смердтар шәхсән ирекле булған, әммә кенәздең махсус юрисдикцияһына буйһонған[78]. Смерд, башҡа ябай кеше һымаҡ, әсирлеккә эләгеү йәки бурысҡа батыу һөҙөмтәһендә, челядь-челядинға (аҙаҡҡы атамаһы — холоп) әйләнгән. Холоптар асылда ҡол һәм тулыһынса хоҡуҡһыҙ булған. XII быуатта закуптар — үҙҙәрен ҡоллоҡтан һатып алып иреккә өлгәшә алған тулы булмаған ҡолдар барлыҡҡа килгән. Рустә ҡол-холоптар бик күп булмағандыр тип һанала, әммә, моғайын, Византия империяһына ҡолдар һатыу күҙәтелгәндер. «Русская Правда» шулай уҡ рядовичтарҙы һәм изгойҙарҙы атай. Тәүгеләре холоп кимәлендә, ә икенселәре — билдәһеҙлек хәлендә (ирек алған холоптар, общинанан ҡыуылған людиндар һ. б.), әммә сиркәү ҡурсалауы аҫтында булған[79].

Боронғо Русь халҡының һаны билдәһеҙ. Тарихсы Георгий Владимирович Вернадский баһалағанса, халыҡтың дөйөм һаны 7,5 миллион кеше булған, шуның 1 миллионы ҡалала йәшәгән[80].

Халыҡ башлыса кенәзлектәр баш ҡалаларында йәки вассал кенәзлектәр үҙәктәрендә күберәк тупланған була. Тағы ла ҙур ҡалалар төркөмөн сик буйында урынлашҡан ҙур ҡәлғә-ҡалалары тәшкил иткән. Монголдар баҫып килеүе алдынан (1237—1241 йй.) 340 урыҫ ҡалаһының 242-һе биш кенәзлеккә — Киев кенәзлегенә, Чернигов, Владимир-Волынь, Галич кенәзлегенә, Переяслав (Көньяҡ) кенәзлегенә ҡараған. Ҡалған 14 кенәзлеккә 98 ҡала ҡараған. Шулай итеп, основная часть населения Рустәге төп халыҡ көньяҡта йәшәгән.

Тарихсы Владимир Андреевич Кучкин археология мәғүмәтенән билдәле ихаталарҙың уртаса майҙанынан (400 кв. м) һәм яҙма сығанаҡтарҙан билдәле ғаиләнең уртаса һанынан (4,4), ҡалаларҙың майҙанынан сығып, билдәләй. XIII быуаттың беренсе өлөшөндә урыҫ ҡалаларында бөтәһе 300 меңгә яҡын кеше йәшәгән. XIII быуаттың беренсе сирегендә урыҫ кенәзлектәрендә яҡынса 15 млн кеше йәшәгән. Бәлки, аҙыраҡтыр ҙа: ҡала халҡы 3 % булһа — 10 млн кеше, 4 % булһа — 7,5 млн кеше, 5 % — 6 млн кеше[68].

Этник составҡа ҡарата күп милләтле дәүләт булған тигән фекер йәшәй, әммә Пётр Петрович Толочко билдәләүенсә, славян булмаған компонент аҙ өлөш тәшкил иткән һәм бик тиҙ йотолған (ассимиляция)[81]. Славяндар тарафынан яйлап йотолоусы фин һәм балт халыҡтары анклавы булған, әммә Киев Русе территорияһында телен, динен һәм йәмәғәт структураһын артабан да һаҡлауы күҙәтелмәгән[82].

Теле[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Андрей Анатольевич Зализняк буйынса славян телдәре диалекттары

Русь өсөн уртаҡ боронғо рус теле праславян теленә барып тоташа. А. А. Зализняк туҙға яҙылған грамоталар мәғлүмәте буйынса, бары тик боронғо новгород-псков диалекттары һөйләштәре генә башҡаларынан айырылған, шулай ҙа аңлайышлы булып ҡалған[83][73], сильно отличаясь от всех славянских языков того времени[84]. Боронғо урыҫ теленең рәсми диалекттан өҫтә торған формаһы, моғайын көньяҡ һөйләше нигеҙендә формалашҡандыр. Шулай итеп, боронғо урыҫ теле дөйөм тел үҙгәрештәре ҡағылған сағыштырмаса берҙәм идиома булғандыр[1].

Кирилл һәм Мефодий, уларҙың уҡыусылары IX быуатта болгар-македон теле нигеҙендә грек сиркәү китаптарын тәржемә иткән һәм артабан уртаҡ славян әҙәби теленә әйләнгән иҫке славян теле («словѣньскъ ѩзыкъ») барлыҡҡа килгән. Был телде X быуат аҙағынан һуңғараҡ осор өсөн сиркәү славян теле тип атайҙар[85]. XI—XII быуат аҙағында иҫке славян китаптары аша иҫке славян (сиркәү славян) теле Рустә, йәнле һөйләү теленә яраҡлаштырылып, үҙләштерелгән. Уның йоғонтоһонда бер көньяҡ славян теленең махсус һүҙҙәре китап нормаһынан русизмдар менән ҡыҫырыҡлап сығарылған, ҡалғандары уның сиктәрендә мөмкин булырлыҡ вариант ролен үтәгән. Һөҙөмтәлә, XI быуат аҙағына сиркәү славян теленең боронғо рус изводы формалашҡан.

Боронғо Рустәге тел хәленә ике төрлө ҡараш йәшәй. А. А. Шахматов боронғо рус теле һөйләү һәм эшлекле тел, ә әҙәби тел сиркәү славян теленән ғибәрәт булған йәки Рустә билингвизм булған ти. С. П. Обнорский сиркәү славян теле йоғонтоһо тәрән булмаған, боронғо Рустең әҙәби теле үҙенә бер төрлө, уның телмәр нигеҙендә урыҫ халҡының йәнле һөйләү теле ята тигән. Шулай уҡ Дмитрий Сергеевич Лихачёвтың Боронғо Рустә ике китап теле: сиркәү славян һәм боронғо рус теле йәнәш йәшәгән тигән компромисс теорияһы бар. Диглоссия тигән иң яңы теорияға ярашлы, (Г. Хюттль-Фольтер, А. В. Исаченко, Б. А. Успенский), киреһенсә, сиркәү славян һәм боронғо рус телдәре киҫешмәгән тиерлек һәм бер телдең ике төрлө тармағы булараҡ ҡабул ителә[2]. Боронғо рус теле һәм уның диалекттары (туҙға яҙылған грамоталарҙың боронғо новгород диалектын да индереп) йәнле һөйләү теле, эшлекле тел һәм көнкүреш аралашыуына хеҙмәт иткән (яҙыуҙар, граффити). Был ҡомартҡыларҙа диалект үҙенсәлектәре һәм бик һирәк — сиркәү славян һүҙҙәре осрай. Боронғо рус теленең диалекттан юғары торған формаһы рәсми документтарҙа (грамоталар, Русская ПравдаУрыҫ хәҡиҡәте, кенәз уставтары) ҡулланылған. Сиркәү славян теле Боронғо Рустең әҙәби теленә, китап теленә (Ҡулъяҙма китаптар) әйләнгән. Ул боронғо рус диалекттары өсөн уртаҡ русизмдарҙы ла, диалект эсендә сикләнгәндәрен дә ҡулланған. Был үҙенсәлектәр төрлө дәрәжәлә: дини текстарҙа — йоғаныс ҡына, үҙенсәлекле донъяуи текстарҙа (бигерәк тә йылъяҙмаларҙа) — күпләп ҡулланыла.

Телдәге төрлө үҙгәрештәр һөҙөмтәһендә, шулай уҡ экстралингвистик факторҙар йоғонтоһонда (Боронғо Рус дәүләтенең тарҡалыуы, монгол баҫып алыуы, көньяҡ һәм көнбайыш урыҫ ерҙәренең Бөйөк Литва һәәм Польша дәүләтенә ҡушылыуы) боронғо рус теле йәшәүҙән туҡтай, һәм XIV—XV быуаттарҙан үҫешә башлаған төп өс тел тармағына — бөйөк рус теле, украин (XV—XVIII) һәм белорус тармаҡтарына бүленә[1]. А. А. Зализняк критикует эту популярную теорию «расхождения» («расщепления», дивергенции) трёх языков. По его мнению, современный русский язык образовался в результате «схождения» (конвергенции) южно-древнерусских и псковско-новгородских говоров[84], ә украин һәм белорус телдәре көньяҡ боронғо рус һөйләштәре үҫеше һөҙөмтәһендә формалашҡан.

Ҡалалары һәм ҡәлғәләре[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Ҡалалары[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

А. М. Васнецов

Быуаттар дауамында йылъяҙмаларҙа һ. б. сығанаҡтарҙа иҫкә алынған ҡалалар һаны арта барған[86]. IX—X быуаттарҙа 25 ҡала, XI быуатта — тағы 64, XII быуатта — тағы 135 һәм XIII быуатта тағы 47 ҡала өҫтәлә. Монгол баҫып инеүе осорона Рустә 300-ләп ҡала, уртаса алғанда, һәр кенәзлеккә 20—25 ҡала тура килгән[86]. Тарихсы В. А. Кучкин был осорға 340 ҡала билдәле булған ти[68]. Уларҙан башҡа 1 меңдән артыҡ исемһеҙ нығытылған тораҡтар була[86].

Тарихсы Даркевич фекеренсә, монгол һөжүменә тиклем Рустә ҡалалар үҫеше өс этап кисергән: X б. уртаһы — XI быуаттың 1-се яртыһы; XI б. 2-се яртыһы — XII б. уртаһы; XII б. 2-се яртыһы — 1237—1240 йылда[87]. Беренсе осорҙа Днепр һәм Волхов буйында күпләп ҡалалар төҙөлә. Икенсе осорға Рустә феодаль тарҡаулыҡ дәүере тап килә — был ваҡытта кесе һәм перифериялағы ҡалаларҙың роле арта. Өсөнсө осорҙа боронғо рус ҡалаһының һәм уның мәҙәниәтенең ҙур үҫеше күҙәтелә[87].

XIII быуат биналары ҡаҙылдыҡары. «Берестье» тарихи-археологик музейы

Ҙур ҡалаларҙың оборона системаһы ҡатмарлы булған. Детинец йәки ҡала үҙәге айырым һаҡланған. Уның йәнәшәһендә 1-2 нығытылған ситке ҡала торған. Нығытмалар бер нисә тиҫтә гектар урынды биләгән һәм, хәүеф тыуғанда, ул ҡала халҡын ғына түгел, ә ҡаланың тирә-яғында йәшәгән халыҡты ла һыйҙырған[87][88]. Ошондай һәр ҡала кенәз һарайы һәм резиденцияһынан торған (2000 метрға тиклем2). Шул уҡ ваҡытта, Новгород, Киев, Рязань һәм Смоленск кеүек ҡалаларҙа ябай ҡала кешеләренең дә һарайҙары (600 метрға тиклем) булған[89]. Ҡағиҙә булараҡ, бер-ике урам йылға буйлап һуҙылған һәм кескәй урамдар һәм тыҡрыҡтар менән киҫешкән. XI—XIII быуат ҡалаһының тағы ла бер үҙенсәлеге булып сиркәү йә ҡорам тора. Уларҙың һәр береһендә икенән алып унға тиклем ғибәҙәтхана булған[88]. Ҡала нығытмаларына һаҡланмаған биҫтәләр һырығып ултырған. Ҙур боронғо рус ҡалаһының дөйөм майҙаны йыш ҡына 100 гектарҙан артҡан[90].

Академик Б. А. Рыбаков Боронғо Рус дәүләтенең бер нисә: хәрби, иҡтисади, административ, идеологик һәм мәҙәни функцияһын билдәләй. Социаль ҡараштан боронғо рус ҡалаһы феодалдар тупланған урын була[91]. Схожие функции выделял В. П. Даркевич[87].

Ҡәлғәләре һәм нығытмалары[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Переславль-Залесскийҙа Переяслав кремленең уры (вал)

Боронғо Русь тарихында нығытмалар ҙур роль уйнаған. Улар, тарихи хәлдәр һәм ошман һөжүме характерына бәйле, даими рәүештә үҙгәргән һәм камиллаштырылған. Хәрби техниканың һәм ҡамау сараларының үҫеше оборона ҡоролмаларының архитектураһына йоғонто яһаған[92]. Иҡтисад һәм етештереүсәнлек үҫешкән һайын Рустә нығытмалар һаны артҡан. Уларҙы мәҙәни һәйкәлдәргә әйләнгән биналарҙы, ябай торлаҡ йорттарҙы ҡороусы шул уҡ оҫталар төҙөгән.

Киев Русенең ҡәлғәләре һәм нығытмаларының күпселеге ағастан төҙөлгән булған. Тарихсы Тихомиров фекеренсә, утлы ҡорал булмаған һәм ҡамау ҡоралдары артыҡ күп ҡулланылмаған дәүерҙә шундай һаҡланыу етерлек булған[93]. Ул осорҙағы рус нығытмалары һыу тултырылған соҡорҙан, ҡала стеналарынан, ҡаплама (забрало) һәм ерҙән өйөлгән урҙан торған. Ҡәлғәләр тәбиғи ҡалҡыулыҡтарҙа, йыш ҡына бер йылғаның икенсеһенә ҡойған морононда төҙөлгән. Славян ерҙәрендәге ҡала нығытмалары шуға ла «вышгород» тип аталған. Ҡайсаҡ оборона ҡоролмалары, бер яғынан да тиҙ ҡамай алмаҫлыҡ итеп, текә ярлауҙарҙа ҡоролған[94]. Төньяҡ Рустәге урманлы һәм һаҙлыҡлы урындарында ҡәлғәләр бейек булмаған түбәләрҙә урынлашҡан. Ышыҡ сифатында батҡыл уйһыулыҡтар һәм һаҙлама урын һайланған. Ундай ҡәлғәләргә. Дмитровтағы кеүек, бейек ур хас[94].

Псков Кромы (Кремль)

Ҡала нығытмаларының төп төрө булып ҡала диуарҙары торған[95]. Улар ур өҫтөнә урынлаштырылған һәм городницаларҙан — тупраҡ тултырылған бураларҙан торған. Ҡайһы бер ҡәлғәләрҙә, торлаҡ һәм хужалыҡ мәнфәғәттәре килеп сыға ҡалһа тип, буралар буш ҡалдырылған[95]. Диуарҙарҙың өҫкө яғында тышҡы яҡтан «забрала» йәки «заборола» тигән ҡаплау менән көпләнгән киң майҙансыҡ булған. Дошманға атыр өсөн, уларҙа йырыҡтар йәки — «скважни» ҡалдырылған. Стеналар «вежалар» — таш фундаментҡа ҡуйылған башнялар менән нығытылған. Стеналарҙа шулай уҡ ҡәлғә дәүмәленән сығып, бер нисә ҡапҡа ҡуйылған[96]. «Отворити ворота» термины ҡаланың бирелеүен талап иткән. Кенәзлектәр баш ҡалаларында Киевтағы Алтын ҡапҡа йәки Владимирҙағы башня характерындағы монументаль ҡоролма — ҙур түр ҡапҡалар [96]. Ҡәлғәләрҙең хәүеф янарлыҡ урындарына өҫтәп соҡор ҡаҙғандар, ә күперҙәрҙе бағаналарға ултыртып төҙөгәндәр[97].

Ҙур ҡалалар һәм ҡәлғәләр эске ҡәлғәнән, үҙәк өлөшө йәғни детинецтан һәм тышҡы нығытмаларҙан торған. Ҡала ҙурая барып, ҡәлғә диуарҙары аша сыға башлаһа, нығытмаларҙың яңы билбауын барлыҡҡа килтереүсе, острог тип аталған, яңы диуарҙар төҙөлгән. Ҡала диуарҙарын төҙөкләндереп һәм яңыртып тороу боронғо рус ҡалаһы тормошоноң мөһим өлөшө була. Был хеҙмәткә махсус тәғәйенләнгән мөдир — «городник» ҡуйылған, ә халыҡ пошлина — «городное» түләгән[98].

Ғәскәре[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

XII—XIII быуат ҡылыстар, Владимир өлкәһе

Боронғо рус ғәскәре ике төп өлөштәән: дружинанан һәм ополчениенан — IX—X быуаттарҙа ҡәбилә, артабан ҡала полктары[99].

IX—X быуаттарҙа дружина ялланған була. Уның байтаҡ өлөшө килмешәк варягтарҙан торған. Шулай уҡ унда балтик ерҙәренән сыҡҡандар һәм урындағылар хеҙмәт иткән. Эш хаҡы (жалование) көмөш, алтын һәм тире менән бирелгән. Яугирға яҡынса 8—9 киев гривнаһы (йылына 200 көмөш дирһәм), әммә XI быуат башына рядовой яугиргә түләү бары тик бер төньяҡ гривнаһына тиң була. Бынан тыш, дружина кенәз иҫәбенә туҡланған. Баштараҡ ул столование формаһында, һуңыраҡ натураль һалымдың бер формаһында — подать түләгән халыҡ полюдье ваҡытында уны ашатҡан — «кормление» һәм халыҡ-ара баҙарҙа уның һөҙөмтәләрен һатыуҙан алған аҡсаға тотолған. Дружина ғәскәрҙең удар үҙәге була һәм йыш ҡына уның хәл итеүенә алыштың нәтижәһе бәйле булған [99].

Рус йылъяҙмаларында урыҫ кенәзлектәре ғәскәрҙәре һанын теүәл күрһәтмәгән. Тарихсы С. М. Соловьёв фекеренсә, хәүеф янағанда төньяҡ кенәзлектәре 50 мең яугир, көньяҡ кенәзлектәәре лә шул сама — 50 мең яугир сығара алған. Совет хәрби тарихсыһы Строков А. А. «хәл иткес ваҡиғалар янағанда, Русь 100 мең һуғышсы ла ҡуя алған»[100]. Рус кенәзлектәренең хәрби ойошоуына феодаль тарҡаулыҡ ҡамасаулаған. Кенәз һәм ҡала дружиналары ҙур территорияларҙа тарҡау торған һәм бер-бреһе менән бәйләнеш булдыра алмаған, күп көс туплау айырым ҡыйынлыҡтарға бәйле булған. Шуға ҡарамаҫтан, кенәз дружиналары сифатлы ҡорал, төрлө тактик алымдар һәм үҫешкән хәрби сафтар ҡулланған. Рус дружинниктарының һөжүм һәм оборона ҡоралдары даны Русь сиктәренән аша таралған булған. Ауыр хәрби кейем һәм ҡорал (доспехи) күпләп ҡулланылған. Әммә, дружиналар һан буйынса бер нисә тиҫтә кешенән артмаған һәм берҙәм командалыҡ һәм уның берҙәм планы аҫтында йөрөргә өйрәнмәгән булған[101].

Боронғо рус дружинаһының хәҙерге замандағы реконструкцияһы

Шул уҡ ваҡытта, боронғо рус ғәскәренең төп өлөшө булып ополчение торған. Ул дружиналарға ҡарағанда ябайыраҡ ҡорал ҡулланған. Ополченецтарҙың әҙерлек кимәле лә бер башҡа түбәнерәк булған. Ополчение һуғышсылары балта, айыу һөңгөһө (рогатина) тотоп һуғышҡан, һөңгө менән ҡылысты улар һирәк ҡулланған[102].

Иҡтисады[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Аҡса системаһы[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Копорский ҡәлғәһе (Копорье) районындағы ауыл янында табылған төньяҡ боронғо рус гривнаһы

Көнсығыш Европаның славян ерҙәрендә аҡса йөрөшө Төньяҡ һәм Көнсығыш Европаның Хәлифәлек илдәре менән әүҙем сауҙаһы башланғас, VIII—IX быуаттарҙа, нығына. Көнсығыш Европа илдәре, тәңкә һуғыуҙа ҡулланған мәғдәндең ҙур ятҡылыҡтары булмағанлыҡтан, көмөш импортына әүҙем тотонған. Боронғо Рустә IX быуаттың беренсе өстән берендә, Кавказ һәм Урта Азия сауҙа юлы буйлап килеп еткән Хәлифәлектең Африка үҙәктәрендә һуғылған тәңкәләр таралыу ала. 830-сы йылдарҙан Азияла һуғылған дирһәмдәр тарала башлай[103].

X быуаттың икенсе яртыһында төньяҡ һәм көньяҡ төбәктәренең халыҡ-ара баҙарға төрлөсә тартылыуы фонында ике территориаль рус системаһы билдәләнә. Византий литраһының 1/200 өлөшөн тәшкил иткән ауырлығы 1,63 грамм тартҡан дирһәмдең иҙентеләре (вырезки) Көньяҡ Рустең (Киев, Чернигов, Смоленск һ. б.) төп әйләнеш аҡсаһына әйләнә. Төньяҡ Русь ерҙәрендә лә шуға оҡшаш киҫентеләр ҡулланылған, әммә уларҙың ауырлығы 1,04 грамм йәки көмөш гривнаның 1/200 өлөшөн тәшкил иткән. Был системаның мөһим һәйкәле булып Рустең төньяғында көмөш тәңкәләрҙе үлсәгәндә ҡулланылған сферик үлсәү герҙәре тора. Хәлифәлек көсһөҙләнеүе сәәәбәпле, Рускә көнсығыш аҡсалары ағымы һүнгәндән һуң, уны тауар-аҡса алмаштырған. X—XI быуаттар сигендә, Владимир Красное Солнышко һәм Святополк идара иткән осорҙа, үҙ аҡсаларын һуғыуҙы башлап ҡарайҙар. Әммә, сеймал базаһы булмағанлыҡтан, был эш туҡтап ҡала[103].

Төньяҡ өлкәләрҙә дирһәмдәргә алмашҡа Германия, Англия һәм Скандинавияла һуғылған Көнбайыш Европа денарийҙары килә. Улар XII быуат башына тиклем әйләнештә йөрөй[103].

Ауыл хужалығы[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Ауыл хужалығы Боронғо Русь иҡтисадының нигеҙен тәшкил иткән. Күп тарихсылар уны боронғо рус хужалығының өҫтөнлөклө тармағы тип атай. Кенәз һәм бояр ерҙәре ауыл хужалығында айырым бер роль уйнаған.

Боронғо Русь барлыҡҡа килгән осорға иген һатыу тышҡы сауҙала әһәмиәтле роль уйнамаған. Һунар һәм урман кәсептәре продукттары: ҡиммәтле йәнлек тиреләре, балауыҙ һәм бал тауар әйләнешенең күпселек өлөшөн алып торған[104]. Хлеб стал «богатством», то есть предметом торгового обмена, значительно позднее. Однако, по данным письменных источников, земледелие было основным занятием древнерусского сельского населения[105]. «Повести временных лет» йылъяҙмаһына ярашлы, вятичтар хазарҙарға һәр һуҡанан бер тәңкә түләгән, тимәк, һуҡа уларға тормош көтөүҙә ярҙам иткән төп сара булған[104].

Игенселектең мөһим роле тураһында мәжүсилек осорондағы игенселек культы һөйләй. IX—X быуаттарҙа Русь хужалығы игенселеккә таянғанлығын иртә христианлыҡ дәлилләй. Рустең халыҡ христианлығы тотемизмдың етди билдәләренә эйә тип әйтеп булмай. Христианлыҡ төшөнсәләре һәм күҙаллауҙары тап игенселек культы элементтарын алмаштырҙы: Благовещениеға һуҡаға ултырып килеүсе Ғайса бәйғәмбәрҙең әсәһе (Богородица) яҙ менән тиңәштерелә, изге Илия бәйғәмбәр, Георгий Победоносец һәм Николай Чудотворец ауыл хужалығы эштәренең ҡурсалаусыһына әйләнгән. Игенселектең боронғо рус йәмғиәтендә хужалыҡ нигеҙе булғанлығын славян халыҡ календары ла күрһәтә[105].

Тәбиғәт зоналарының айырымлығы илдең төньяғы һәм көньяғы араһында агротехник алымдарға йоғонто яһай һәм игенселек өлкәһендә күренеп торған айырмаға килтергән. Бай ҡара тупраҡлы дала зонаһы ер эшкәртеүгә уңайлы һәм асыҡ булған. Урманлы урындарҙа ерҙе һөрөп эшкәртеү маҡсатында иң алда ағастарҙы төбө-тамырынан аҡтарырға кәрәк булған. Урман-дала зонаһында, тирә-яҡ урманды аҡтармаҫтан алда ла ағас үҫмәгән ерҙәрҙә иген үҫтереү мөмкинлеге булған[104]. Археология һәм яҙма сығанаҡтар мәғлүмәттәре IX—X быуаттарҙа уҡ көнсығыш славяндар йәшәгән территорияның үҙәк өлөшөндә ер эшкәртеү алдынғы роль уйнаған, һуҡа менән һабан төп игенселек ҡоралына әйләнә. Урта һәм Көньяҡ Днепр буйында ер һөрөү системаһы алдараҡ та булған. Иртә яҙма сығанаҡтарҙа уҡ ужым һәм яҙғы культураларҙы айырып яҙалар, һәм был төплө игенселек, уның ике баҫыулы, бәлки, өс баҫыулы системаһы булғанлығын күрһәтә. Шул уҡ ваҡытта игенселектең архаик формаһы, урманды ҡырҡып, ағасарын яндырыу ҡайһы бер төбәктәрҙә күп быуаттар дауамында ҡулланылған[105].

IX быуатта төньяҡ-көнбайыш райондарында йомшаҡ бойҙай, арпа һәм тары сәселгән. Мал аҙығы итеп ҡулланылған бобы, борсаҡ, етен, киндер (тарма) үҫтерелгән. Арыш, алдараҡ яҙғы арыш барлыҡҡа килә. Һуңыраҡ арыштың ужым формаһы барлыҡҡа килә (XI-XIII б.). Элекке осорҙоң төп культуралары (бойҙай һәм арпа) икенсе-өсөнсө урынға ҡыҫырыҡлана. Яңы культура — һоло барлыҡҡа килә[106]. Көньяҡта төп культуралар сифатында борай (бойҙай төрө), бойҙай һәм ҡарабойҙай үҫтерелә. Өс баҫыулы системала айырым баҫыуҙарҙа туҡыуға яраҡлы сүсле (етен һәм тарма), борсаҡлылар (борсаҡ һәм яҫмыҡ борсаҡ (чечевица)) һәм шалҡан үҫтерелгән[104]

Боронғо Рустең йорт хайуандары

Археологик ҡаҙыныуҙар барышында матди табыштар: ат, һыйыр, һарыҡ, сусҡа, кәзә, эт һ. б. һөйәктәре ҡалдыҡтары осрай [105] Ат, эре мөгөҙлө малдар үрсетеү хужалыҡтың мөһим тармағы булып торған. Хәрби мәнфәғәттәрҙе лә күҙ уңында тотҡанғалыр, кенәздәр ат үрсетеүгә ҙур иғтибар биргән. Кенәз имениеларында күп һанлы ат өйөрҙәре булған[104].

Ҡырағай йәнлектәр һәм йорт хайуандары һөйәктәре ҡалдыҡтары һанын сағыштырғанда, хужалыҡтың мөһим тармаҡтары һунар булғанлығы ла асыҡлана[107] Солоҡсолоҡ шулай уҡ хужалыҡтың әһәмиәтле тармағы булып торған. Балауыҙ һәм бал ил эсендә лә, сит илдәрҙә лә ҙур һорау менән файҙаланған[104].

Русская Правда күрһәтелгән сиктәрҙән сығып ер һөргән өсөн штраф билдәләгән. Кенәздәр, боярҙар, сиркәүҙәр һ. б. поместьеға эйә була алған. КЕнәз һәм бояр поместьелары идарасылары тиундар, кенәз поместьеларыныҡы — шулай уҡ огнищандар (огнищные тиуны) тип аталған. Поместьеның айырым өлөшө ауыл (Каролинг империяһындағы виллаға тап килгән) һәм уны ауыл старостаһы етәкләгән. Кенәз ерҙәрен холоптар һәм бойондороҡһоҙ работниктар — закуптар, шулай уҡ ялланған работниктар — рядовитар һәм вольноотпущенниктар — изгойҙар эшкәрткән[104].

Һөнәрселек[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Быяла беләҙектәр фрагменттары, Крапивенский ҡаласығы. X—XIII быуат боронғо рус мәҙәниәте. Шебекин тарихи-художество музейы фондтарынан

Феодаль ҡоролош үҫеше менән, община һөнәрселәре феодалдарға буйһона, ҡайһы берҙәре ауыл ерен ташлап, биләмәләре ситендә һөнәрселек биҫтәләре (посады) булдырылған ҡалаларға, ҡәлғәләргә күсенгән[108]. Уларҙа XII быуатҡа 60-тан артыҡ һөнәр төрө булған. Ҡайһы бер һөнәрҙәр металлургия етештереүенә нигеҙләнгәне һәм уның юғары үҫеш кимәле һөнәрселәрҙең иретеп йәбештереү, ҡойоу, металды сүкеү, ҡоросто ҡыҙҙырып йәбештереү һәм сыныҡтырыу эштәрен белеүендә күренгән.

Боронғо рус һөнәрселәре 150-нән ашыу тимер һәм ҡорос эшләнмәләр етештергән. Был продукция ҡала менән ауыл еренең тауар бәйләнештәрен үҫтереүҙә мөһим роль уйнаған. Боронғо рус зәргәрселәре (ювелир) төҫлө металдарҙы сүкеп биҙәгән (чеканка). Һөнәрсе оҫтаханаларында хеҙмәт ҡоралдары (һабан төрәндәре (лемех), балталар, тешле игәү (зубила), ҡыпһыуыр (клещи) һ. б.), һуғыш ҡоралдары (ҡалҡан, һайман ҡояғы (кольчужная броня), һөңгөләр, торҡалар, ҡылыстар һ. б.), көнкүреш әйберҙәре (асҡыстар һ. б.), алтын, көмөш, бронза, баҡырҙан биҙәнеү әйберҙәре яһағандар[108].

Ярослав Всеволодович торҡаһының күсермәһе (Дәүләт тарих музейы, төп нөсхәһе Ҡоралдар палатаһында). Торҡаны боронғо рус оҫталары эшләгән

Боронғо рус ҡалаларында көршәк яһау, тире, ағас эшкәртеү таш киҫеү һөнәр төрҙәре һ. б. үҫешкән була. Үҙенең эшләнмәләре менән Русь ул саҡтағы Европала таныла. Һөнәрселәр заказ буйынса ла, баҙарҙа һатыу өсөен дә эшләгән[108]. Академик Рыбаков ҡала һәм ауыл һөнәрселек етештереүен айыра. Ҡалаларҙа тимерселек-слесарлек һәм ҡорал эшләү, затлы металдарҙы эшкәртеү, ҡойоу эше, сүкеү һәм сүкеп биҙәү, сым һуҙыу, алтын-көмөш сымдарҙан үреп эшләү (филигрань) һәм зернь, эмаль, көршәк яһау, быяла етештереү һ. б.[109] Ауылдарҙа тимерселек һөнәре, зәргәрселек, көршәкселек, ағас, йәнлек тиреһен эшкәртеү, туҡыусылыҡ һ. б. үҫешкән булған.[109]

Боронғо рус һөнәрселеге үҫешенең беренсе этабы ике быуаттан артыҡҡа — X быуаттан XII быуаттың 20-30-сы йылдарына тиклем һуҙыла. Ул һөнәрселек етештереүенең камиллығы һәм юғары техникаһы менән ҡылыҡһырлана. Эшләнмәләр һаны сикләнгән һәм улар етерек ҡыйбат була. Был осорҙа, ирекле сауҙа баҙары сикләнгәнлектән, заказға эшләү киң таралған була. Был ваҡытта һөнәрселек ҡоралдарының (инвентарь) төп төрҙәре булдырылған һәм боронғо рус етештереүенең яңы технологик нигеҙҙәре һалынған. Археологик ҡаҙылмалар Боронғо Русь һөнәрселек етештереүенең кимәле Көнбайыш Европа һәм Көнсығыш һөнәрселәренеке менән бер төрлө булған тигән һығымта яһарға мөмкинлек бирә[110].

XII быуаттың өстән беренсе өлөшө аҙағында, үҫешенең икенсе этабында, продукция ассортиментының ҡапыл киңәйеүе һәм, технологик операцияларҙың ябайлашыуы менән бәйле, етештереүҙең һиҙелерлек рационалләшеүе күҙәтелгән. XII быуат аҙағында туҡыусылыҡ етештереүендә горизонталь туғыу станогы барлыҡҡа килә. Етештереүсәнлек күтәрелә, үрелеш системаһы ябайлаштырыла, туҡымаларҙың сорт төрҙәре ҡыҫҡара. Металл эшкәртеүҙә сифатлы күп ҡатлы ҡорос лезвиеләр урынына яҫыланған (уплощённые) һәм ҡыҙҙырып йәбештерелгән осло сифатһыҙыраҡ лезвиеләр ҡулланыла башлаған. Был ваҡытта етештереүҙең сериялылығы күренә. Бигерәк тә металл эшкәртеү, туҡыусылыҡ, ағас эшкәртеү, итекселек һәм зәргәр һөнәрселегендә эшләнмәләр стандарттары барлыҡҡа килә[110]. Был осорҙа етештереүҙең айырым тармаҡтары эсендә һөнәрселектең махсус һөнәрҙәргә (специализация) айырылыуы күҙәтелә. XII быуат аҙағында ҡайһы бер боронғо рус ҡалаларында һөнәр төрҙәренең һаны 100-ҙән ашыу булған. Шул осорҙа продукцияһы ҡалаларҙа ғына түгел, ауылдарҙа ла һатылырлыҡ ваҡ тауар етештереүе кинәт үҫеш алған[111].

Сауҙа[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

«Ерҙән һөйрәйҙәр», Н. К. Рерих

Боронғо Рустә сауҙа ҙур роль уйнаған. Боронғо рус кенәзлектәренең мөһим иҡтисади берәмеге булараҡ, бигерәк тә тышҡы сауҙа үҫешкән була. Днепр юлы Русте Византия менән бәйләгән. Рус сауҙагәрҙәре Киевтән Моравияға, Чехияға, Польшаға, Көньяҡ Германияға; Новгород һәм Полоцктан — Балтик диңгеҙе буйлап Скандинавияға, Поляк Поморьеһына һәм артабан көнбайышҡа барған[108]. Рустән һатыуға ҡыйбатлы йәнлек тиреләре, балауыҙ, бал, ыҫмала, етен һәм етен туҡымалары, көмөш әйберҙәр, алһыу шиферҙан пряслица, ҡорал, йоҙаҡтар, семәрләнгән һөйәк һ. б. сығарылған. Ә импорт предметтары затлы әйберҙәрҙән, емештәрҙән, тәмләткестәрҙән буяуҙарҙан һ. б. ғибәрәт булған.[108]

Кенәздәр рус сауҙагәрҙәренең мәнфәғәтен сит ил дәүләттәре менән махсус килешеүҙәр төҙөп яҡларға тырышҡан. Был бигерәк тә Византия менән төҙөгән килешеүҙәрҙә күренгән һәм Русская Правданың һуңғыраҡ редакцияһында (XII — XIII быуат башы) һуғыш һәм башҡа ваҡиғалар арҡаһында сауҙагәрҙәрҙең мөлкәтен һаҡлау буйынса ҡайһы бер саралар ҡаралған[108].

Киев Русенең иң мөһим сауҙа юлдары:

Сауҙаның етеҙ барыуы тураһындағы мәғлүмәткә лә ҡарамай, нишләптер, ҡайһы бер хәҙерге көнбайыш тарихсылары, археологик һәм башҡа мәғлүмәтте һанға һуҡмай, йәнәһе, көнсығыш славяндарҙың беренсе дәүләте «бер-береһенә сит халыҡ, варяг һәм гректарҙың диңгеҙ аръяғы сауҙаһында фәҡәт икенсе дәрәжәле генә продукт, әһәмиәтһеҙ булған» тигәнерәк имеш-мимеш хәбәр таратырға маташты[112].

И. В. Петровтың тикшеренеүҙәре, Боронғо Рус дәүләте барлыҡҡа килгән тәүге быуаттарҙа (IX—X быуаттар) сауҙа һәм сауҙа хоҡуғы етерлек интенсив үҫешкән һәм уға VIII—X быуаттарҙа Көнсығыш Европаға көнсығыш тәңкә көмөшөнөң ағымы ҙур йоғонто яһағанын күрһәтә[113][114][115].

Һалымдар (дань)[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

«Полюдье», К. В. Лебедев

Боронғо Рустә буйһондоролған ҡәбиәләләрҙең дань түләүе һалым (налог) формаһы булып торған. Йыш ҡына һалым берәмеге итеп «төтөн», йәғни өй (йорт), йәки ғаилә усағы алынған. Һалым күләме йола буйынса һәр йорт бер йәнлек тиреһе түләргә тейеш булған. Ҡайһы бер осраҡта — мәҫәлән, вятичтар ҡәбиләһенән, — һәр рал (һабан) һайын бер тәңкә алынған. Һалым йыйыу формаһы — полюдье, кенәз дружинаһы менән ноябрҙән алып апрелгә тиклем подданныйҙарынан һалым йыйған. Русь бер нисә һалым (подать) округына бүленгән; киев округында полюдье древляндар, дреговичтар, кривичтар, радимичтар һәм северяндар ерҙәренән үткән. 3000 гривна түләгән Новгород үҙе бер башҡа округ булған. Бер нисә йөҙ яугирҙән торған дружина һалым йыйған. «Русь» тип аталған өҫтөнлөклө этно ҡатлам төркөмө кенәзгә йыллыҡ килеменең унынсы өлөшөн түләгән.

946 йылда древляндарҙың ихтилалын баҫтырғандан һуң, княгиня Ольга, дань йыйыуҙы тәртипкә һалыуға йүнәлтелгән һалым реформаһы үткәрә. Ул полюдьены юҡҡа сығара, «уроктар», йәғни дань күләмен булдыра, һәм «погостар» — полюдье юлында ҡәлғәләр төҙөй, уларҙа кенәз идарасылары йәшәгән һәм дань шунда тапшырылған. Дань йыйыуҙың был формаһы һәм дань үҙе «повоз» тип аталған. Һалым түләгәндә, подданныйҙар Рюрикович кенәз билдәһе ҡуйылған балсыҡ мисәт алған, һәм был уларҙы ҡабат һалым йыйыуҙан азат иткән. Реформа бөйөк кенәз власын үҙәкләштереүгә ярҙам иткән һәм ҡәбилә кенәздәренең власын көсһөҙләндергән[116]

Мәҙәниәте[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Дине[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Византия йолаһына таянған христианлыҡ, 988 йылда Русь суҡындырылғандан һуң, рәсми дин сифатында ҡабул ителгән, әммә халыҡта ул славян мәжүсилеге ғөрөф-ғәҙәттәре менән ҡушылған[117], синкретик халыҡсан христианлыҡ формалашҡан. Христиалаштырыу яйлап, монгол баҫып алыуына тиклем дауам иткән. Христианлыҡ дәүләт дине тип иғлан ителгән дәүерҙә археологик мәғлүмәттәр тәү сиратта ҡала халҡы ҡабул иткәнен длилләй[118]. Мәжүсилек элементтары тәбиғәттең пантеистик образдарында һәм «Слово о полку Игореве»лә мифтарға һылтаныуҙарҙа күренә һәм шунда уҡ христиан ҡорамдары һәм сиркәү әҙәбиәте телмәре иҫкә алына. Юғары ижтимағи ҡатламдың көнкүрештә балаларына христиан исемдәре менән параллель рәүештә үлгән туғандарының мәжүси исемдәре менән атау (XIII б. тиклем), туй йолаларының һәм кейемдең ритуаль элементтары күҙәтелгән. Ябай халыҡ мөхитендә синкретик бетеүҙәр ҡулланыу, ерләгәндә күп һанлы әйберҙәр һалыу күҙәтелгән, байрамдарҙың йыллыҡ календары, христиан формаһында булһа ла, мәжүси культҡа ҡайтып ҡалған[119].

Яҙмаһы һәм мәғарифы[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Рустең Византия менән X быуат килешеүҙәре билдәле боронғо яҙма ҡомартҡылары булып тора. Улар суҡындырылғанға тиклем әле Рустең кириллица менән танышлығын раҫлай. Әммә уларҙың төп нөхсәһе һаҡланмаған. «Повести временных лет» составындағы исемлеге генә билдәле. Христианлашыу Русте византия донъяһы мөхитенә индерә. Көньяҡ һәм бер аҙ дәрәжәлә көнбайыш славяндарҙан илгә солун ағалы-энеһе Кирилл һәм Мефодий төҙөгән әлифба ярҙамында килеп еткән Тәүрат (Библия) китаптары, доғалары, гимнографик әҫәрҙәре тупланған бай иҫке славян китап белеме күсә[2][120].

Һаҡланып ҡалған боронғо рус яҙмаһы ҡомартҡыларына X — XI быуат башына ҡараған Новгород кодексы (Псалтирь һ. б. текстар), новгород посаднигы Остромир өсөн 1057 йылда дьякон Григорий яҙған «Остромирово Евангелие», кенәз Святослав Ярославичтың 1073 һәм 1076 йылғы ике «Изборник Святослава» һәм XI быуатта туҙға яҙылған грамоталар.

Боронғо Русь яҙма һәйкәлдәре тел һәм статусы буйынса ике төркөмгә: боронғо рус телендә яҙылған төп боронғо рус, һәм сиркәү-славян теленең боронғо рус изводына бүленә. Беренсе төркөмгә эшлекле һәм көнкүреш өлкәһе һәйкәлдәре: грамоталарҙың күпселеге (1000-гә яҡын XI—XIV быуаттарҙа туҙға яҙған грамота һәм 150-ләп пергамент грамота), күп һанлы ҡулъяҙма китаптар яҙмаһы һәм ябай яҙмалар, шул иҫәптән, граффити, шулай уҡ рәсми документтар: грамоталар, Русская Правда, кенәз уставтары. Сиркәү-славян ҡомартҡыларына ҡайһы бер грамоталар, яҙыуҙар һәм бигерәк тә китап мәҙәниәте — ҡулъяҙма китаптар. Төп әҙәби ҡомартҡыларға сиркәү китаптары — көньяҡ славян текстарының урыҫ теленә исемлеге (күсермәһе), башлыса болгар (улары үҙ сиратында грек сығанаҡтарының тәржемәһе); грек теленән урыҫсаға тәржемәләр; үҙенә башҡа (оригиналь) урыҫ әҫәрҙәре (Рус йылъяҙмалары, тарихи, агиографик (житие), тәғлимәт таратыусы (проповеднические), юридик текстар). 1000-гә яҡын боронғо рус ҡулъяҙмаһы һаҡланған[1].

Әҙәбиәте[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Новгород кодексының беренсе бите, 1010-се йылдар

Христианлыҡ ҡабул итеү Боронғо Русте китап мәҙәниәтенә яҡынайта. Боронғо рус әҙәбиәт традицияһы Slavia Orthodoxa, йәғни IX быуаттан алып яңы осор башланғанға тиклем барлыҡҡа килгән берҙәм тел мөхите шарттарында (сиркәү-славян теле, сиркәү-славян теленең изводтары, шулай уҡ уларға яҡын милли әҙәби телдәр) барлыҡҡа килгән һәм берҙәм әҙәби фонды булған православие динен тотҡан славяндарҙың әҙәби берлеге[121]. Русь грек теленән үҙләштергән тәүрат һәм дини доғалар индерелгән тәржемә ителгән, патристика, сиркәү-нәсихәт әҙәбиәте, догмат-полемик һәм юридик хеҙмәттәр индерелгән китаптарҙың ҙур корпусы. Был әҙәби фонд был общим для всего бөтә византий-славян православие донъяһы уртаҡ булған һәм быуаттар дауамында дини, мәҙәни һәм тел берҙәмлеген тәьмин иткән[2].

Боронғо рус әҙәбиәте византий һәм боронғо болгар әҙәбиәте традициялары һәм аскетик христиан йүнәлешлеге менән ҡылыҡһырлана. Русь аскетик византий традицияһын үҙләштергән һәм константинополь баш ҡала мәҙәниәтенә ылыҡмаған, Византияяла киң таралған антик әҙәбитте алып ташлап, фәҡәт төп христиан мәҙәниәтен генә ҡабул иткән. Шуға оҡшаш хәл рус әҙәбиәте өсөн өлгө тип һаналған көньяҡ славян әҙәбиәтендә лә ҡабатланған. Византияла донъяуи белемдең нигеҙе тип иҫәпләнгән антик мираҫ Рустә мәжүси һәм шуның өсөн мәҙәни ҡиммәттәргә эйә була алмай һәм кеше рухына зыянлы тип ҡабул ителгән[120][32][122].

Русь әҙәбиәте күп осраҡта әҙәбәиәткә хас булмаған бурыстарҙы үтәгән. Урта быуат мәҙәнитенең иң төп принцибы — «imitatio» (оҡшау, оҡшатыу) өлгөгә, шул иҫәптән һүҙ өлгөһөнә оҡшау юлында хозурлыҡҡа өлгәшеү. Шуның өсөн боронғо рус китапсылары өсөн рухты ҡотҡарыу төп бурыс һаналған. Билдәле булған әҙәбиәттең бөтә корпусы, Урыҫ йылъяҙмаларын да индереп, дини тәғлимәт һәм дини-дидактик йүнәлешле булған. Йылъяҙмаларҙағы тарих беренсе сиратта аллаһы тәғәлә яҙғанды ң тормошҡа ашыуы тип ҡабул ителгән. Бындай ҡараш уйлап сығарыуға, художество фикцияһына урын ҡалдырмаған. Һаҡланып ҡалған әҫәрҙәр араһында «Слово о полку Игореве» үҙе бер төрлө булып айырылып тора[120] вәғәз (проповедь), изгеләр житиеһы жанры, хәрби походтарҙы тасуирлау («Слово о полку Игореве»); шулай уҡ был осорҙа урыҫ йылъяҙмаһына нигеҙ һалына («Повесть временных лет»)[123].

Боронғо рус йылъяҙмаһының аяҡ баҫыуында, тәүрат һәм башҡа дини идеяларҙан башҡа, халыҡ фольклоры ҙур роль уйнаған. Яҙмаға тиклемге иртә Русь тарихы йылъяҙмаларҙа дружина хикәйәттәренә нигеҙләнеп яҙылған[32].

Архитектура (зодчество)[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Нерли буйындағы Покров сиркәүе (XII быуат), Владимир-Суздаль төҙөлөш архитектура сәнғәте (зодчество) мәктәбенең күренекле һәйкәле

X быуат аҙағына тиклем Рустә монументаль таш төҙөлөш сәнғәте шедевры булмай, әммә ағас төҙөлөшөнөң бай традициялары үҫешкән була, һәм уның ҡайһы бер формалары артабан таш архитектураға ла йоғонто яһай. Ағас зодчество тармағында байтаҡ уңыштар таш архитектураның тиҙ үҫешенә һәм үҙенсәлегенә йоғонто яһай. Христианлыҡ ҡабул иткәндән һуң, төҙөлөш принцибы Византиянан үҙләштерелшгән таш ҡорамдар ҡалҡып сыға[124]. Киевкә саҡырылып килтерелгән византий зодчийҙары урыҫ оҫталарына Византия төҙөлөш мәҙәниәтенең киң тәжрибәһен тапшырған[108].

988 йылда Русь суҡындырылғандан һуң төҙөлгән Рустең ҙур сиркәүҙәре көнсығыш славян ерҙәрендәге тәүге монументаль архитектура өлгөләре була. Киев Русенең архитектура стиле Византия архитектураһы йоғонтоһо аҫтында раҫлана. Иртә православие сиркәүҙәре башлыса ағастан эшләнгән була.

Киевтә 989 йылда төҙөлгән тип иҫәпләнгән Десятинный сиркәүе Киев Русенең беренсе таш сиркәүе була. Сиркәү кафедраль собор сифатында кенәз теремына (Боронғо Руста байҙар йортоноң өҫкө өлөшөнә һалынған манара һымаҡ айырым ҡоролма) яҡын төҙөлгән. XII быуаттың беренсе яртыһында сиркәүҙе һәйбәт итеп ремонтлайҙар. Был осорҙа ҡорамдың көньяҡ-көнбайыш мөйөшө тулыһынса һүтеп яңынан ҡорола, көнбайыш фасады алдында стенаны терәтеп торған ҙур пилон барлыҡҡа килә. Ер тетрәү эҙемтәһендә өлөшләтә емерелгәлектән, ҡорам яңынан тергеҙелгән булырға тейеш.

XI быуатта Киев ҡалаһында төҙөлгән София соборы был осорҙоң иң әһәмиәтле архитектура ҡоролмаларының береһе. Тәүге ваҡытта София соборы 13 башлы биш нефлы тәре көмбәҙле булған. Ул өс яҡтан ике ҡатлы, ә тыштан — тағы ла киңерәк бер яруслы галерея менән уратып алынған була. Соборҙы, киев оҫталары константинополь төҙөүселәре ҡорған. XVII—XVIII быуаттар сигендә тышҡы яҡтан украин бароккоһы стилендә яңыртып ҡоролған. Ғибәҙәтхана ЮНЕСКО Бөтә донъя мираҫы исемлегенә индерелгән.

Һынлы сәнғәт (живопись)[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Оранта Ғайса бәйғәмбәрҙең әсәһе (Богоматерь) («Емерелмәҫ Диуар»), София соборы миһрабындағы мозаика, XI быуат

Русь Суҡындырылғас, Византинан монументаль һынлы сәнғәәттең (живопись) яңы төрҙәре — мозаика һәм фреска, шулай уҡ станковый живопись (иконопись) килә[108]. Сиркәү үҙгәртеүҙәрҙән ҡәтғи һаҡлаған иконографик канон да шулай уҡ Византиянан күсә. Был, архитектураға ҡарағанда, живопистә византия йоғонтоһоноң оҙағыраҡ һәм тотороҡлораҡ булыуын алдан билдәләй[124].

XII—XIII быуаттарҙа айырым мәҙәниәт үҙәктәре живописында урындағы үҙенсәлектәр беленде. Был Новгород ерендә һәм Владимир-Суздаль кенәзлегендә күренде. XII быуаттан монументаль живописта махсус новгород стиле формалаша, һәм ул Иҫке Ладогалағы Георгий сиркәүе, Аркажала Благовещение сиркәүе һәм бигерәк тә Спас-Нередица сиркәүҙәренең биҙәктәрендә тулыһынса сағылды. Киев ҡорамдарынан айырмалы рәүештә был фреска циклдарында художество алымдарын ябайлаштырыуға, иконографик типтарҙы экспрессив трактовкалауға ынтылыш тойомлана. Станковый живописта новгород һыҙаттары бик көслө сағылыш тапмаған[124].

Монгол осорона тиклемге Владимир-Суздаль Русендә Владимирҙағы Дмитриев һәм Успенский соборҙары һәм Кидекшалағы Борис һәм Глеб сиркәүендәге сохранились фрескалар фрагменттары, шулай уҡ бер нисә икона һаҡланған. Шул материалға нигеҙләнеп, тикшеренеүселәр Владимир-Суздаль живопись мәктәбенең яйлап аяҡҡа баҫыуы тураһында һөйләү мөмкиндер тип иҫәпләйҙәр. Дмитриев соборының Ҡурҡыныс хөкөм һүрәтләнгән фрескаһы бик яҡшы һаҡланған. Уны ике оҫта — грек һәм рус ижад иткән. XII — XIII башында яҙылған бер нисә ҙур икона Владимир-Суздаль мәктәбенә ҡарай. XII быуат уртаһында эшләнгән «Боголюбская Богоматерь» сығышы менән Византияныҡы булған атаҡлы «Владимирская Богоматерь» иконаһына стилистик яҡтан яҡын тора[124].

Ауыҙ-тел ижады (фольклор)[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

«Игорь Святославичтың ҡыпсаҡтар менән алышынан һуң», Васнецов, Виктор Михайлович

Яҙма сығанаҡтар Боронғо Русь фольклорының байлығы һәм төрлөлөгө тураһында һөйләй[124]. Унда календарь йола поэзияһы: аграр культының айырылмаҫ өлөшө булған өшкөрөм-төкөрөмдәр (заговоры), арбау-имләүҙәр (заклинания), йырҙар әһәмиәтле роль уйнай. Йола фольклоры шулай уҡ туй алды йырҙарын, ерләү илауҙарын, табындарҙа һәм вафат булған кешене иҫкә алыу мәжлесендә (тризна) йырланған йырҙарын үҙ эсенә алған. Славяндарҙың мәжүси күҙаллауҙарын сағылдырған мифологик хикәйәттәре лә киң таралыу алған. Мәжүсилек ҡалдыҡтарын тамырынан юҡ итергә тырышып, сиркәү күп йылдар дауамында «насар» ғөрөф-ғәҙәттәргә, «шайтан уйындарына» һәм «мәсхәрәләр»гә ҡаршы ныҡышмалы көрәш алып барған. Әммә халыҡ фольклорының был төрҙәре, башланғыс дини мәғәнәһен юғалтып, халыҡ көнкүрешендә XIX—XX быуаттарға тиклем һаҡланған[124], йолалар халыҡ уйындарына әйләнгән[108]. Шулай уҡ фольклорҙың мәжүси культ менән бәйләнмәгән формалары ла һаҡланған[124]. Уларға мәҡәлдәр, әйтемдәр, йомаҡтар, әкиәттәр, хеҙмәт йырҙарын индерергә кәрәк. Әҙәби әҫәрҙәр авторҙары уларҙы үҙҙәренең ижадында киң файҙаланған. Яҙма һәйкәлдәр ҡәбилә башлыҡтары һәм кенәз династиялары, ҡалалаға нигеҙ һалыусылар баҫҡынсыларға ҡаршы көрәш тураһында күп һанлы риүәйәттәр һәм легендалар еткерә. Мәҫәлән, II—VI быуаттарҙағы ваҡиғалар тураһындағы халыҡ хикәйәттәре «Слове о полку Игореве» әҫәрендә кәүҙәләндерелде[124].

Яҙма әҙәбиәт таралғандан һуң да, боронғо рус әҙәбиәтенең мөһим элементы булараҡ, фольклор һаман йәшәүен дауам итте. Артабанғы быуаттарҙа ла күп яҙыусылар һәм шағирҙар ауыҙ-тел ижады сюжеттарын һәм уның художество саралары һәм алымдары арсеналын файҙаланды һәм файҙаланасаҡ[124].

Хоҡуҡ[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

«Бөйөк кенәз Ярослав алдында халыҡҡа Русская Правданы уҡыу», Кившенко Алексей Данилович

Рус хоҡуғы IX быуатта Боронғо Рус дәүләте барлыҡҡа килгәндән бирле формалаша башлай. Уның нигеҙенә үҙләштерелгән скандинав һәм византий хоҡуҡи нормалары менән бергә ғәҙәти славян хоҡуғы (хоҡуҡи ғөрөф-ғәҙәт) һалына. Ғәҙәти хоҡуғы һәм килешелгән хоҡуғы, кәм дәрәжәлә  — кенәз закондары һәм сиркәү хоҡуғы Киев Русенең телдән килгән төп сығанаҡтарына ҡарай. Закон Русский атамаһы менән билдәле ғәҙәти рус хоҡуғы, моғайын, Русь һәм Византияның X быуат (911, 944, 971 годы) үҙ-ара килешеүҙәре тексында сағылалыр, тип фаразлап була. Килешеүҙәрҙән башҡа, Закон Русский нормалары скандинав сагаларында һәм Ярославтың «Иң боронғо Правдаһы»нда (Русская Правданың иртә өлөшө) сағылыш таба. Закондар сығарыу мөлкәт мөнәсәбәттәрен, шул иҫәптән, ҡолдарға (челядь, холоп) хосуси милекселекте гарантиялаған. Ҡайһы бер тикшеренеүселәр мәңгелек хоҡуҡтар рәтендә "бөйөк Киев кенәзенең ергә юғары хоҡуғын һәм һалымдың ҡайһы бер өлөшөн өсөнсө кеше файҙаһына тартып алыу хоҡуғын «персональное данничество» тип ҡылыҡһырлағандар [125]. Рус хоҡуғы өҫтөнлөклө хоҡуҡ булған: закон төрлө социаль ҡатлам вәкилдәренең төрлө хоҡуҡтарын һәм бурыстарын ҡараған. Мәҫәлән, боронғо рус осоронда холоп (ҡол) иң түбән хоҡуҡҡа эйә булған. Азатлыҡҡа хоҡуғы граничена была правоспособность Смердтың (ирекле йәки крепостной игенсе), закуптың (дружинниктарға буйһоноуға эләккән йәки купа-ссуда алып бурысҡа батҡан буйһонған ярым ирекле кеше). Хоҡуҡи өҫтөнлөктәр юғары социаль ҡатламдарға (кенәздәр, боярҙар, дружинниктар һ. б.) ғына ҡағылған. Боронғо Рустә, граждандар эштәре буйынса ла, енәйәт эштәре буйынса ла суд процесы состязательный (ғәйепләүсе) характерҙа булған: яҡтар тиң хоҡуҡлы булған һәм бөтә процессуаль ғәмәлдәрҙе лә үҙҙәре атҡарған[126]. Дәүләт өлкәһендә килешеү мөнәсәбәттәре үҙәкләштерелгән идаралыҡтан өҫтөнөрәк булған, ә хоҡуҡи йоланы уның закондар сығарыу ижади эшмәкәрлегенән һаҡлау ҙа уның дәүләт функцияһы булған[127].

Айырым шәхестәр араһындағы үҙ-ара мөнәсәбәттәре кеүек үк, эске һәм тышҡы дәүләт тормошо мөнәсәбәттәре лә, нгеҙҙә йолалар һәм килешеүҙәр (бор.-урыҫ. рядъ — договор) менән билдәләнгән. Иртә урта быуаттар иҡтисады һәм урыҫ кенәздәре араһында үҙәкләштерелгән көслө властың булмауы шарттарында, отношения кенәздең халыҡ менән мөнәсәбәте (вече һәм урындағы юғары ҡатлам), шулай уҡ кенәздең дружина менән мөнәсәбәттәре башлыса килешеү (ряд) нигеҙендә хәл ителгән[128]. Кенәздең халыҡ менән килешеүе үҙ эсенә идара итеүҙең төрлө шарттарын алған. Мәҫәлән, Новгород республикаһы, үҙенә кенәз саҡырып, уның власын етди сикләй торған байтаҡ шарттар ҡуйған: посадникты судһыҙ хөкөм итмәҫкә, уның ризалығынн башҡа улустар һәм грамоталар таратмаҫҡа, үҙенә лә, княгиняға ла, боярҙар һәм дворяндарға Новгород ерҙәре биләмәһендә күсемһеҙ милек һатып алмаҫҡа һ. б. Кенәздең дружина менән килешеүе ғәҙәттә телдән әйтелгән һәм хеҙмәт итеүҙең шарттары һәм мөҙҙәте, хеҙмәт иткән өсөн эш хаҡы күләме тураһында телдән төҙөлә һ. б. [129]

«Русская Правда осоронда суд», Билибин Иван Яковлевич

Иртә осорҙоң төп яҙма сығанаҡтары булып Русь менән Византияның килешеүҙәре һәм Русская Правда торған. Рустең Византия менән килешеүҙәре рус хоҡуғының иң боронғо һәйкәлдәре (иң боронғо хоҡуҡи текстар). Уларҙа милеккә хоҡуҡ һәм мираҫлыҡ хоҡуғы, әсирҙәр, челядь һ. б. тураһындағы положение бар[130] Шулай уҡ Владимир һәм Ярославтың сиркәү уставтары билдәле. Русская Правда — үҙенең эсенә ғәҙәти хоҡуҡ нормаларын һәм суд прецеденттарын һәм кенәз закондар сығарыуын индергән Боронғо Рус дәүләтенең иң мөһим яҙма сығанағы йәғни XI—XII быуаттар закондары йыйынтығы булып тора. [131]. Йыйынтыҡ үҙ эсенә хоҡуҡтың төрлө тармаҡтары нормаһын, беренсе сиратта, гражданлыҡ, енәйәти хоҡуҡтың һәм процессуаль хоҡуҡ нормаларын һыйҙыра. Шулар араһында, «Правда Ярослава» (Русская Правданың иртә өлөшө) ҡан үсен рөхсәт иткән (санкционировать), әммә үлтерелгән кеше өсөн үс алырлыыҡ ҡайһылыр ки туғандары даирәһен сикләй. Үлтергән өсөн ағаһы энеһе өсөн, улы атаһы өсөн, атаһы улы өсөн, туғанының балаһы (племянник) бабаһы өсөн үс алырға хоҡуҡлы булған. Ҡалған осраҡтарҙа, шулай уҡ үс алыусылар табылмаған хәлдә, үлтереүсе вира — үлтергәне өсөн кенәз файҙаһына штраф түләргә тейеш була[132]. XI быуаттың өстән бер өлөшөндә ҡан үсе Ярослав Мудрый кенәздең улдары (Ярославичтар Триумвираты) тарафынан закон буйынса тыйылған[133].

IX—X буаттарҙағы власҡа килеү йәки тәхет вариҫлығы билдәһеҙ. Вариҫтар йыш ҡына бик йәш булған (Игорь Рюрикович, Святослав Игоревич). XI быуатта Русь кенәз власы «лествичный хоҡуҡ», йәғни мотлаҡ улына ғына түгел, ә ырыуҙағы өлкәнерәгенә (туғанының балаларына (племянники) ҡарағанда бабайҙары (дядя) өҫтөнлөклө һаналған). XI—XII быуаттар сиктәрендә тәхетте мираҫ итеп алыуҙың ике принцибы бәрелешә, һәм туранан-тура вариҫтар (примогенитура) һәм ситке вариҫтар араһында көрәш тоҡана.

И. В. Петров фекеренсә, боронғо рус хоҡуғы боронғо рус сауҙагәрҙәре мәнфәғәтен яҡлау һағында торған: «Урыҫ сауҙагәрҙәре лә, сит ил сауҙагәрҙәре лә хоҡуҡи яҡланған… Сауҙагәрҙәр шәхесе һәм мөлкәте сауҙа йолалары, Закон русский, рус-византий килешеүе һаҡлауы аҫтында булған … Сауҙагәр шәхесенең йәки уның мөлкәтенең тейелмәҫлегенә ҡул һуҙған кеше мөлкәт яуаплылығына тарттырылған … IX быуатта Көнсығыш Европа территорияһында сауҙа мөнәсәбәттәрен дәүләт көйләүенең төрлө формалары: ҡайһы бер территориялар сит ил сауҙагәрҙәренә асыла, икенсе ерҙәр һәм ҡәбиләләр сауҙаның ҡайһы бер йәки бөтә төрҙәренә сикләүҙәр индерҙе …»[134].

Шулай уҡ ҡарағыҙ[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Иҫкәрмәләр[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Комментарии
  1. § Название, а также Наименования Российского государства § Употребление «Русь», «Русия», «Россия» в исторических документах, показ изображений должен был включён.
  2. Впервые использовано Константином Багрянородным в трактате «Об управлении империей» (948—952 годы). — Соловьёв А. В. Византийское имя России // «Византийский временник». — 1957. — № 12. — С. 134—155.
  3. Написание Ruscia характерно для латинских текстов из Северной Германии и Центральной Европы, Ruzzia — для Южной Германии, различные вариации Rus(s)i, Rus(s)ia — для романоязычных стран, Англии и Скандинавии. Наряду с этими формами с начала XII века в Европе начинает использоваться книжный термин Rut(h)enia, образованный по созвучию от имени античного племени рутенов. — Назаренко, 2001, С. 49—50.
  4. Форма Rossia встречается с XII века в немецких, итальянских, венгерских и французских текстах и возникла под влиянием переводов из греческого. — Соловьёв А. В. Византийское имя России // «Византийский временник». — 1957. — № 12. — С. 139.
  5. Обозначение Руси в шведских, норвежских и исландских источниках, включая рунические надписи, скальды и саги. Впервые встречается в висе Халльфреда Трудного скальда (996 год). В основе топонима лежит корень garđ- со значением «город», «укреплённое поселение». С XII века вытесняется формой Garðaríki — букв. «Страна городов» — ДРСЗИ, 1999, С. 464—465.
  6. Среди славянских племён в призвании варягов участвовали ильменские словене и балто-славянское племя кривичей; в 882 году Олег Вещий захватил землю полян с Киевом и в 883—885 годах подчинил также древлян, северян и радимичей.
  7. Среди финно-угорских племён в призвании варягов участвовали чудь, меря и весь; среди подвластных Рюрику племён названа также мурома
  8. «„Киевская Русь“ — термин происхождения книжного и учёного и ведёт своё начало не из источников, а со страниц исторических трудов первой половины XIX века — именно тогда история, окончательно освободившись из объятий изящной словесности и любительских упражнений, превратилась в академическую науку. Понятие „Киевская Русь“ возникло в российской науке как элемент более общих представлений об исторических судьбах России, как необходимое звено в периодизации её бытия» — цит. по: Толочко, 1999
  9. Ключевский В. О. Боярская дума древней Руси. — 1882. Сознание или, скорее, чувство народного единства Русской земли — не новый факт XV—XVI вв.: это дело Киевской Руси XI—XII вв., «Старая Киевская Русь представляла собой цельную страну, части которой были тесно связаны между собой многообразными нитями» — цит. по:Ключевский, 1904—1922
  10. Относительно даты распада существуют разные точки зрения. Часть историков, начиная с Н. М. Карамзина, датируют его моментом смерти Ярослава Мудрого в 1054 году. А. Рамбо сопоставляет Ярослава с Карлом Великим, после смерти которого в 843 году и раздела между тремя его внуками прекратила своё существование Франкская империя. Из современных историков такой точки зрения придерживается историк В. А. Кучкин. В советской историографии классической датой конца Киевской Руси и началом периода политической раздробленности (феодальной раздробленности) считался 1132 год — год смерти Мстислава Великого. — Рыбаков, 1982, С. 468.; Горинов и др., 1994;
    В БРЭ Древнерусское государство описывается до 1139 года. Пришедшая ему на смену политическая структура в основных чертах просуществовала до рубежа XIV—XV веков: «К рубежу 14—15 вв. прежняя, унаследованная от домонгольских времён структура, основой которой были княжества-земли, управлявшиеся определёнными ветвями рода Рюриковичей, ушла в прошлое…Большая часть русских земель оказалась поделённой между Великим княжеством Литовским и Московским великим княжеством», — БРЭ, 2004, Т. «Россия», С. 277—278.
  11. Ряд советских исследователей вслед за В. Т. Пашуто и Л. В. Черепниным поддержали концепцию т. н. «коллективного сюзеренитета», согласно которой об определённом государственном единстве Руси можно говорить вплоть до момента монгольского нашествия. — ДГМЗ, 1965, С. 76. и др.; Черепнин, 1972.
Источники
  1. 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 Древнерусский язык / Крысько В. Б. // Динамика атмосферы — Железнодорожный узел [Электронный ресурс]. — 2007. — С. 339—340. — (Большая российская энциклопедия : [в 35 т.]; vol. 2004—2017, вып. 9). — ISBN 978-5-85270-339-2.
  2. 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 Древнерусская литература / Калугин В. В. // Россия [Электронный ресурс]. — 2004. — С. 703—712. — (Большая российская энциклопедия : [в 35 т.]; vol. 2004—2017, вып. [б. н.]). — ISBN 5-85270-326-5.
  3. 3,0 3,1 Урланис, 1941, с. 85
  4. 4,0 4,1 Урланис, 1941, с. 86
  5. Флоря Б. Н. Древнерусские традиции и борьба восточнославянских народов за воссоединение // Пашуто и др., 1982
  6. 6,0 6,1 Толочко, 1999
  7. Соловьёв, 1851—1879
  8. Долгова В. Н. Киевская Русь в работах современных украинских и российских историков // Учёные записки Орловского государственного университета. № 4 (73) 2016.
  9. Гайда Ф. Кто придумал Киевскую Русь и чьим учеником является Филарет Денисенко? // Сайт «OSTKRAFT. Восточное агентство» (ostkraft.ru) 15.04.2013. Горский А. А. Политическое развитие Средневековой Руси: проблемы терминологии // Средневековая Русь. Вып. 14. — М., 2014. — С. 9. «Эпитет „Киевская“ по отношению к Руси появился только в историографии XIX столетия (а популярность обрёл и вовсе в веке двадцатом) […] С 1930-х годов это словосочетание начинает выноситься в заголовки обобщающих монографий по домонгольской эпохе». (там же, С.9, прим.9).
  10. 10,0 10,1 Греков, 1953, Киевская Русь
  11. История СССР. Т. 1. С древнейших времен до образования древнерусского государства. Макет / Под общей редакцией М. И. Артамонова. — Кн. 1−2. — М.−Л.: Изд-во АН СССР, 1939.
  12. Мавродин В. В. Образование древнерусского государства — Л., 1945.
  13. Насонов А. Н. «Русская земля» и образование территории древнерусского государства: историко-географическое исследование. — М., 1951.
  14. ДГМЗ, 1965
  15. Чубарьян А. О. «Норманская теория» в законе. Российские и украинские историки решили, кто будет отмечать юбилей Древнерусского государства // Российская газета. — 2011-11-02.
  16. Котышев Д. М. Киевская Русь, Древняя Русь, Русская земля (из истории становления восточнославянской государственности) // Преподавание истории в школе. — 2013. — № 3. — С. 27.
  17. 17,0 17,1 Войтович Л. В. Середни віки в Украінi: хронологія, проблеми періодізацii // «Український історичний журнал». — 2003. — № 4 — С.134−139.
  18. Геровский Г. Ю. О слове «Русин». Архивировано из первоисточника 7 июль 2015.
  19. Новосельцев А. П. Образование древнерусского государства и первый его правитель // Вопросы истории. — 1991. — № 2—3. — С. 3—17.
  20. Анналы Сен-Бертенского монастыря, год 839. Древняя Русь в свете зарубежных источников. Хрестоматия. Т. 4. Западноевропейские источники. Сост., пер. и комм. А. В. Назаренко. М., 2010. — С. 19—20.
  21. Горский А. А. Русь: От славянского Расселения до Московского царства. — М.: Языки славянской культуры, 2004. — С. 55.
  22. Васильев А. А. История Византийской империи — Т. 1. Время до крестовых походов до 1081 г. — § Первое русское нападение на Константинополь.
  23. 23,0 23,1 Пашуто В. Т. Летописная традиция о «племенных княжениях» и варяжский вопрос // Летописи и хроники. 1973 г. М., 1974. С. 103—114.
  24. 24,0 24,1 24,2 24,3 Повесть временных лет (Подготовка текста, перевод и комментарии О. В. Творогова) // Библиотека литературы Древней Руси / РАН. ИРЛИ; Под ред. Д. С. Лихачева, Л. А. Дмитриева, А. А. Алексеева, Н. В. Понырко. СПб.: Наука, 1997. Т. 1: XI—XII века. (Ипатьевский список Повести временных лет на языке оригинала и с синхронным переводом). Электронная версия издания, публикация Института русской литературы (Пушкинский Дом) РАН.
  25. Kievan Rus. Encyclopædia Britannica
  26. Ключевский, 1904—1922, Лекция IX
  27. Варяги / Е. А. Мельникова // Большой Кавказ — Великий канал. — М. : Большая российская энциклопедия, 2006. — С. 621—622. — (Большая российская энциклопедия : [в 35 т.]; vol. 2004—2017, вып. 4). — ISBN 5-85270-333-8.
  28. Путь из варяг в греки. // Славяне и скандинавы : сборник / Е. А. Мельникова. — М. : Прогресс, 1986. — 416 с.
  29. Мельникова Е. А. Древняя Русь и Скандинавия : Избранные труды / под ред. Г. В. Глазыриной и Т. Н. Джаксон. М. : Русский Фонд Содействия Образованию и Науке, 2011.
  30. Мельникова Е. А., Петрухин В. Я. «Легенда о призвании варягов» в сравнительно-историческом аспекте // XI Всесоюзная конференция по изучению истории, экономики, литературы и языка Скандинавских стран и Финляндии / редкол.: Ю. В. Андреев и др. — М., 1989. — Вып. 1. — С. 108—110.
  31. Мельникова Е. А. Ряд в Сказании о призвании варягов и его европейские и скандинавские параллели // Мельникова Е. А. Древняя Русь и Скандинавия: Избранные труды / под ред. Г. В. Глазыриной и Т. Н. Джаксон. — М.: Русский Фонд Содействия Образованию и Науке, 2011. — С. 249—256.
  32. 32,0 32,1 32,2 Петрухин В. Я. Русь в IX—X веках. От призвания варягов до выбора веры. — 2-е изд., испр. и доп. М. : Форум : Неолит, 2014.
  33. Историография этого вопроса и обоснование существования такого периода: Горский А. А. О переходном периоде от доклассового общества к феодализму у восточных славян // Советская археология. 1988. № 2. С. 116—131.
  34. Черепнин Л. В. Русь. Спорные вопросы истории феодальной земельной собственностив IX—XV вв. // Новосельцев А. П., Пашуто В. Т., Черепнин Л. В. Пути развития феодализма (Закавказье, Средняя Азия, Русь, Прибалтика). М., 1972. С. 155, 157—159.
  35. Горский А. А. Древнерусская дружина. М., 1989. С. 31—32.
  36. Черных E. H. От доклассовых обществ к раннеклассовым // От доклассовых обществ к раннеклассовым. М., 1987. С. 250.
  37. Fried М. The Evolution of Political Society. N.Y., 1967. P. 185—186.
  38. Fried М. The State, the Chicken, and the Egg: or, What Came First? // Origins of the State. P. 49—68.
  39. Хазанов A. M. «Военная демократия» и эпоха классообразования // Вопросы истории. 1968. № 12. С. 87—97.
  40. Куббель Л. Е. Возникновение частной собственности, классов и государства // История первобытного общества. С. 231—235.
  41. Куббель Л. Е.Этнические общности и потестарно-политические структуры доклассового и раннеклассового общества // Этнос в доклассовом и раннеклассовом обществе. М., 1982. С. 124—146.
  42. 42,0 42,1 42,2 42,3 42,4 42,5 Мельникова Е. А. К типологии предгосударственных и раннегосударственных образований в Северной и Северо-Восточной Европе (Постановка проблемы) // Мельникова Е. А. Древняя Русь и Скандинавия : Избранные труды / под ред. Г. В. Глазыриной и Т. Н. Джаксон. М. : Русский Фонд Содействия Образованию и Науке, 2011. С. 15—18.
  43. Щапов Я. Н. Государство и церковь Древней Руси X—XIII вв. М., 1989. С. 76—90.
  44. Седов В. В. Древнерусская народность. Историко-археологическое исследование (Миграция славян из Дунайского региона). М., 1999.
  45. Rice В. J. Secondary State Formation: An Explanatory Model // Origins of the State. P. 161—186.
  46. Service E. R. Classical and Modern Theories of the Origins of Government // Origins of the State. P. 21—34.
  47. Конецкий В. Я. Некоторые вопросы исторической географии Новгородской земли в эпоху средневековья // НИС. 1989. Вып. 3. С. 3—19
  48. Кирьянов А. В. История земледелия в Новгородской земле. X—XV вв. // МИА. М., 1959. № 65. С. 306—362.
  49. Седов В. В. Роль скандинавов в начальной истории древнейших городов Северной Руси // XII Скандинавская конференция. М., 1993. Ч. 1. С. 104—106.
  50. Hodges R., Whitehouse D. Mohammed, Charlemagne and the Origin of Europe. L., 1983.
  51. Виллинбахов В. Б. Балтийско-Волжский путь // Советская археология. 1963. № 3. С. 126—135.
  52. Дубов И. В. Великий Волжский путь. Л., 1989.
  53. Леонтьев А. Е. Волжско-балтийский торговый путь в IX в. // Краткие сообщения Института археологии. М., 1986. Вып. 183. С. 3—9.
  54. Polanyi К. Ports of Trade in Early Societies // JEH. 1963. Vol. XXIII. P. 30—45.
  55. Polanyi К. Trade, Market and Money in the European Early Middle Ages // NAR. 1978. Vol. II. P. 92—117.
  56. Новосельцев А. П. Восточные источники о восточных славянах и русах // Новосельцев А. П. и др. Древнерусское государство и его международное значение. М., 1965. С. 397—403.
  57. Правда Русская / Под общ. ред. академик Греков Борис Дмитриевич. М.; Л.: Изд-во АН СССР. Т. III: Факсимильное воспроизведение текстов. 1963.
  58. Русская Правда (Пространная редакция) / Подготовка текста, перевод и комментарии М. Б. Свердлова // Библиотека литературы Древней Руси. [Электронное издание] / Институт русской литературы (Пушкинский Дом) РАН. Т. 4: XII век.
  59. Пространная редакция Русской Правды в Викитеке.
  60. Горюнова Е. И. Этническая история Волго-Окского междуречья, с. 36—37;
    её же. К истории городов Северо-Восточной Руси. — МИА, 1955. — Вып. 59 — С. 11—18.
  61. Дубов И. В. Спорные вопросы этнической истории северо-восточной Руси IX—XIII веков. // «Вопросы истории» — 1990. — № 5.
  62. Третьяков П. Н. На финно-угорских окраинах Древней Руси // У истоков древнерусской народности. — МИА, 1970. — В. 179. — С. 111−137. Архивировано из первоисточника 29 ноябрь 2010.
  63. Макаров Н. А. Археологическое изучение Северо-Восточной Руси: колонизация и культурные традиции(недоступная ссылка) // «Вестник РАН», 2009. — № 12.
  64. Овсянников Н. Н. О колонизации в Суздальском крае с точки зрения археологии // Труды III Областного историко-археологического съезда — Владимир. 1909. — С. 2−9.
  65. Платонов С. Ф. Полный курс лекций по русской истории 2016 йыл 13 ноябрь архивланған.
  66. БРЭ, Том «Россия», стр. 275
  67. 67,0 67,1 67,2 67,3 Пресняков А. Е. Княжое право в Древней Руси. Лекции по русской истории. Киевская Русь — М.: Наука, 1993. — ISBN 5-02-009526-5.
  68. 68,0 68,1 68,2 Кучкин В. А. Население Руси в канун Батыева нашествия // Образы аграрной России IX—XVIII вв. М. : Индрик, 2013. С. 67—88.
  69. Івакін Г. Ю. Історичний розвиток Києва XIII—середина XVI ст. (історико-топографічні нариси) — К., 1996. — 272 с. — ISBN 5-85654-047-6.
  70. «…после перенесения в 1300 году митрополичьей кафедры во Владимир-на-Клязьме Киев сохранил за собой номинальное значение религиозного центра всей Руси. Как разъяснял в 1380 году константинопольский патриарх Нил, нельзя было стать архиереем Руси, „не получив сначала наименования по Киеву, который есть соборная церковь и главный город всей Руси“. Примерно так же определяли значение Киева и правители Великого княжества Литовского. Например, Витовт, который на рубеже XIV—XV веков стремился к усилению политики территориальных приобретений на Руси, отзывался о нём как о „главе всех русских земель“. Подчинение Киева власти великих литовских князей должно было „узаконить“ их притязания на все территориальное наследство Древнерусского государства» — Шабульдо, 1987, Гл. 1., § 1.
  71. Толочко А. П. История Российская Василия Татищева. Источники и известия. — М., Киев, 2005. — С. 411—419.;
    Горский, 2004 — С.152—153.
    Ричка В. М. «Галич — другий Київ»: середньовічна формула чи історіографічна метафора? // «Український історичний журнал» — 2006. — № 1. — С. 4—13.
  72. Карта. Русь 9−10 веков
  73. 73,0 73,1 Зализняк А. А. Древненовгородский диалект. 2-е издание, переработанное с учётом материала находок 1995—2003 гг. М. : Языки славянской культуры, 2004. С. 7, 356.
  74. Данилевский И. Н. Русские земли XII−XIV вв. глазами современников и потомков. — М., 2001. — С. 77.
  75. Вече в древнерусских письменных источниках: Функции и терминология // Древнейшие государства Восточной Европы. 2004. — М., 2006. — С. 92−93.
  76. Галицко-Волынская летопись (Ипатьевский список, XIII век) — цит. по Сайт «Библиотекарь. Ру» (bibliotekar.ru) (Тикшерелеү көнө: 2 май 2015)
  77. Рыбаков, 1982
  78. Вернадский, 2012, с. 163
  79. Вернадский, 2012, с. 168
  80. Вернадский, 2012, с. 120
  81. Толочко П. П. Древнерусская народность : воображаемая или реальная. СПб. : Алетейя, 2005. С. 25, 59.
  82. Горский А. А. История России с древнейших времен до 1914 года. М. : АСТ — Астрель, 2008. С. 50.
  83. Зализняк А. А., Шевелёва М. Н. Восточнонославянские языки. Древненовгородский диалект // Языки мира. Славянские языки. М. : Academia, 2005. С. 438.
  84. 84,0 84,1 А. А. Зализняк. Об истории русского языка. Элементы. школа «Муми-тролль» (24 февраль 2012).
  85. Шушарина И. А. Введение в славянскую филологию : учебное пособие. Церковнославянский язык как поздний вариант старославянского. С. 160.
  86. 86,0 86,1 86,2 Куза, 1989, с. 40
  87. 87,0 87,1 87,2 87,3 Даркевич В. П. Происхождение и развитие городов древней Руси (X—XIII вв.). // «Вопросы истории» — 1994. — № 10. — С. 43−60. Дата обращения: 9 апрель 2013.
  88. 88,0 88,1 Куза, 1989, с. 48
  89. Куза, 1989, с. 46
  90. Куза, 1989, с. 48
  91. Куза, 1989, с. 49
  92. ДР ГЗС, 1985, с. 167
  93. Тихомиров, 1956, с. 233
  94. 94,0 94,1 Тихомиров, 1956, с. 234
  95. 95,0 95,1 ДР ГЗС, 1985, с. 168
  96. 96,0 96,1 Тихомиров, 1956, с. 236
  97. Тихомиров, 1956, с. 237
  98. Тихомиров, 1956, с. 241
  99. 99,0 99,1 Вернадский, 2012, с. 216
  100. Каргалов, 1967, с. 79
  101. Каргалов, 1967, с. 80
  102. Каргалов, 1967, с. 81
  103. 103,0 103,1 103,2 ДР ГЗС, 1985, с. 364
  104. 104,0 104,1 104,2 104,3 104,4 104,5 104,6 Вернадский Г. В. Киевская Русь : пер. с англ. М. : Аграф : ЛЕАН, 1996. 442 с. (История России). Пер. изд.: Kievan Russia / by G. Vernadsky (New Haven ; London, 1948).
  105. 105,0 105,1 105,2 105,3 Греков Б. Д. Киевская Русь / отв. ред. Л. В. Черепнин. Л. : Госполитиздат, 1953. 567 с.
  106. Кирьянова Н. А. О составе земледельческих культур Древней Руси X—XV вв. (по археологическим материалам) // Советская археология. 1979. № 4. С.72—85.
  107. Цалкин В. И. Материалы для истории скотоводства и охоты в древней Руси. Материалы и исследования по археологии СССР. № 51. М. : Издательство АН СССР, 1955. 183 с.
  108. 108,0 108,1 108,2 108,3 108,4 108,5 108,6 108,7 108,8 Культура Древней Руси. Дата обращения: 30 март 2013. Архивировано 4 апрель 2013 года.
  109. 109,0 109,1 Рыбаков, 1948
  110. 110,0 110,1 ДР ГЗС, 1985, с. 243
  111. ДР ГЗС, 1985, с. 244
  112. Пайпс Р. Россия при старом режиме. — Нью-Йорк, 1974. — С. 37.
  113. Петров, 2011
  114. Петров, 2005
  115. Петров, 2004
  116. Вернадский, 2012, с. 49
  117. Киевская Русь. Советская историческая энциклопедия
  118. Седов В. В. Распространение христианства в Древней Руси // Краткие сообщения Института археологии. 1993. Вып. 208. С. 3—11.
  119. В. В. Мильков. Двоеверие. // Религии народов современной России: Словарь / — 2-е изд., испр. и доп. — М. : Республика,. Ред-кол.: Мчедлов М. П., (отв. ред.), Аверьянов Ю. И., Басилов В. Н. и др. 2002.
  120. 120,0 120,1 120,2 Каравашкин А. В. Литературный обычай Древней Руси (XI—XVI вв.). — М.: РОССПЭН, 2011. — 544 с.
  121. Пиккио, Рикардо. Slavia Orthodoxa. Литература и язык. — М.: Знак, 2003.
  122. Живов В. М. Религиозная реформа и индивидуальное начало в русской литературе XVII века // Живов В. М. Разыскания в области истории и предыстории русской культуры. М., 2002. С. 320.
  123. Тарабарина
  124. 124,0 124,1 124,2 124,3 124,4 124,5 124,6 124,7 124,8 Культура и искусство Древней Руси. Дата обращения: 30 март 2013.
  125. Петров, 1999, С. 11
  126. История отечественного государства и права / Под ред. О. И. Чистякова; Издание 3-е, переработанное и дополненное. М. : МГУ имени М. В. Ломоносова, 2005. Часть 1. 430 с.
  127. Дьяконов М. А. Россия/Русское право/История русского права // Брокгауз һәм Ефрондың энциклопедик һүҙлеге: 86 томда (82 т. һәм 4 өҫтәмә том). — СПб., 1890—1907. (рус.)
  128. Дьяконов М. А. Очерки общественного и государственного строя древней Руси : Научно-политической секцией Государственного Ученого Совета допущено в качестве справочного пособия для ВУЗов ; Предисл. М. Н. Покровского. 4-е изд., испр. и доп. М. ; Л. : Гос. изд-во, 1926.
  129. Государство и право Древней Руси. Дата обращения: 30 март 2013. История государства и права России.
  130. Памятники русского права. М. : Госюриздат, 1952. Вып. 1: Памятники права Киевского государства X—XII вв. / под ред. С. В. Юшкова; сост. А. А. Зимин.
  131. Зимин А. А. Правда русская. М. : Древлехранилище, 1999. Часть первая. Краткая Правда. Глава вторая. Древнейшая правда и её источники.
  132. Русская Правда (Краткая редакция) / Подготовка текста, перевод и комментарии М. Б. Свердлова // Библиотека литературы Древней Руси. [Электронное издание] / Институт русской литературы (Пушкинский Дом) РАН. Т. 4: XII век.
  133. Зимин А. А. Правда русская. М. : Древлехранилище, 1999.
  134. Петров, LAP, 2011, С. 437—438

;Комментарии

Источники

Һылтанмалар[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Әҙәбиәт[үҙгәртергә | сығанаҡты үҙгәртеү]

Сығанаҡтар